—Itz Lauz—

Olabide A. eta Kisto'ren Antz-bidea

Altuna'tar Patxi'k S. J.

Gaia zearo agortzeko asmorik ez dut, lantxo baten gurenak gaindituko bait-nituke. Bestalde berriz Olabide A. agitz joria da, lantxo baten muge mearretan ertsi al izateko.

        Syntaxis'i atxiki nai natzaio. Ortik ere, azta litezken zeatz guziak aztatu ez-baiñan, irakurri-ala otu zaizkidan zenbait gogai adirazi nai ditut, Olabide A.'ren zenbait «bereizitasun» aditzera eman. Bereak ta beste iñorenak ez diralakoan ez nago, ez ta gutxiagorik ere. Baiñan alare jakingarriak, nabarigarriak dirala deritzait.

        Gure idazle zaarrei onelako omenak sarriago eskeiñi bear genizkieke. Ez ditugu bear aña aintzat artzen. Antziñako idazleak euskera nola erabilli zuten jakiteke, ez diteke, nere gardiz, eus keraz bear bezala idatzi. Baiñan ontan ere, beste zenbaitetan bezala, neurria ona dugu. Aiek nola idatzi zuten jakir bat da, ta bestea gaur aiek bezala guk idatzi. Ez dira onak larreko belar guziak, ez ta antziñako idazle guzien itz guziak ere egokiak. Aiek esanetik zenbait gauz ta zenbait itz obe ditzakegu noski. Ez gaitezen eguratseko beleak bezala: beti sarraskira, beti aragi ustelera. Onak artzen eta okerrak iraizten ikas dezagun. Arrantzaleek arraiekin ori bera egin oi dute...

        Ez diagot au, ez orixe! Olabide A.'gatik. Olabide A.'k zugurki ikasi zuen, ardo gozoa aurki zitekean edozein pitxarretik zurrutatzen. Ongi merezia du Olabide A.'k onelako omenaldi bat. Beste zenbait euskel-idazle zaarrek ere bai, noski. Onelako omenak geitu-ala, joango gera idazle zaarren joskera ta idazkera ikasten, aien esaerak eta itzak erabiltzen... Beste izkuntzetan onelako azter-lanak aspaldi egiñak dira...

        Syntaxis'i dagozkionak beraz ikertu nai ditut.

        Itzei buruz ere aunitz esan diteke, ta esana ere da. Gaurkoz ez diot alare gai orri ukitu nai. Olabide A. zailla omen da. Ark derabiltzin itzak ezagun ez dituanarentzat bai noski. Baiñan erru ori ozta zillegi da Olabide A. berari egoztea.

        Olabide A.'ren aditza dala ez dala-ta ere, orain baiño len asko idatzi izan da. Gai ori ere aldebat uzten dut, ezagunagoa bait-da. Esan dutanez, beste zenbait zeaztasun oar-arazi nai ditut.

        Oar-arazi ta adirazi baizik ez ordea. Nere aburua ez nuke azaldu nai, ots, ontzat eman ala atarratu, ongi ala gaizki esanak al diran erabaki, ez da lantxo onen xedea. «Ba-ditu ira kasle yayoak...» Olabide A.'k berak auzi ori erabakitzen ba-ote lekien, ezpai nago.

        Bere eskuz zuzendu ta zirriborruz betetako «KISTO'REN ANTZ-BIDEA»-ren ale bat utzi zigun Loyola'n. Ale ori dut eskuetan lan au mamitzean. Liburu osoa, goian bean, marraz ta zariaztaz beterik dago. Ikusi gabe sinistu ezin, argitara emandako liburu bati ainbat akats aurki lezaizkiokeanik egilleak berak... Ez zan iñolaz Olabide A. pozik, lendabizi «KISTO'REN ANTZBIDEA» atera zitzaion tajuz. Zenbaitetan alare zirriborru oietaz zer esan nai zuen edo nola zuzendu naiko zukean asmatzea, ez da lan erraza, ez bait-du geienetan okerraren alboan esaera zuzena idatzi.

        Nolanai ere, irarraldi berria egin bearko ba'litz noizbait, ez liteke iñolaz ere, nik uste, ale jori au begietan eduki gabe egin. Ale au, egunak zear, mara-mara irakurri-ala bururatu zaizkidan oar batzuk, ona emen:

        a) Aditza, al duenero, ondoren irugarren mailla (dativo) ez baiñan laugarrena (acusativo) duela erabilli naiago du, naiz-ta geienetan erri-era —ta elerti-era ere bai— besterik izan. Zenbait aldiz aditzari indar pixkat eragin bear izaten dio. Baiñan Olabide A. ez da, indar pixkat egin bear danean uzkurtzen diranetakoa.

        «eragin», esate baterako, ondoren laugarren mailla duela erabiltzen du beti, ez erri-abestiak bezala: «eragiok, mutil, aurreko danboliñari...» Alaxe dio noiznai: «garagitela» (id. 1, at. 1, z. I); «garagiñean» (id. 1, at. XIII, z. 7); «daragizkitela» (id. III, at. 4, z. 3)...

        «ekin» ere orobat, beti aditz ukakoia, ez izakoia bezala, ta gaiñera ondoren laugarren mailla deramala. «KISTO'REN ANTZ-BIDEA» lendabizi irakurtzen duenari, erabat arrigarri gertatzen zaizkio onako auek bezalako esaerak: «zure biotza... ikusi ezin diranetara eramaten ekin zazu» (id. 1, at. 1, z. 5); «... bere burua ezten egiten duenak» (id. 1, at. 3, z. 3)... Erriak bietako bat: edo «lanari ekin dio» (ukakoi ta irugarren mailla), edo «lan egiten ekin da» (izakoi ta seigarren mailla). Baiñan ukakoia ta laugarren mailla doi-doi elkartzen ditu «ekin»-gan.

        Baldin «ekin»-en ondoren aditzik ba'da, gisa ontara erabiltzen du ia beti Olabide A.'k: «egiten», «esaten», «eramaten».... Bein ordea, beste era ontara: «... Aren edukoa izateko ez dezulakoan bizkorrago ekin» (id. 1, at. 25, z. 6). Bakan ta gogorra aski dirudi!

        «igerri»: «nere zadorrak igerri» dio Olabide A.'k (id. 111, at, IV, z. 3). Erriak berriz: «euk igerriko diok», irugarren mailla duela.

        «eutsi» erriak beti, nik uste, irugarren maillarekin derabil: «besotik eutsi zion» ta abar... Olabide A.'k onela dio: «...ta norberaren iritziak isituki ez eustea...» (id. 1, at. IV, z. 2). Emen ere laugarren mailla duela.

        Ortaezkero, beste zenbait aditz era berean erabiltzea, ez da ain arritzekoa. Adibidez, «aaztu», «oroitu», «begiratu», «irakasi»... sarriago ekusi ta adi ditzake iñork, naiz laugarren mailla naiz irugarrena deramatela. Olabide A.'k, zer esanik ez, itsu-mustuan laugarrenera jotzen du, atsegiñago du era ori.

        b) Galde-gaia (elemento inquirido) euskerean garrantzi aundikoa dela, edonork daki. Erabat besterik esan nai dute onako esaera biok: «aita ekusi dut kalean» eta «kalean ekusi dut aita». Aurrena «nor ekusi duzu?»-naren erantzuna da; bigarrena berriz «nun ekusi duzu?»-narena.

        Iñor berak asmaturiko gauzak idazten ari denean, berak daki ongien zer nai duen adirazi, ta zer den esaera bakoitzean galdegaia. Bestek idatzia euskeratzean sortu oi da zalantza.

        «Zer ote da esaera ontan idazlearen aburuz gai nagusia? Zein ote da galde-gaia?»...

        Olabide A.'k, egi esan, ez bide dio galde-gaiari jara geiegirik ematen. Idazkera berdiñagoa, leunagoa, irixte arren egiten ote zuen otu zitzaidan asieran. Euskera txikitandik edoski duenaren «zentzuari» jarkitzen zaizkion zenbait esaera baditu Olabide A.'k. Adibideak multzoka aita ditezke: ez dira denak alare ain nabarmenak. Emen bi edo irur txikar batzuk «atsedenik an ez dago...» (id. 1, at. 24, z. 4); «itz bakar bat aunengandik guzia dator...» (id. 1, at. 3, z. 2); «maitasarre aundia duana, auxe ziñez aundia da...» (id. 1, at. 3, z. 6)...

        Olabide A.'k berak oartu zuen ez zeudela esaera oiek bear bezain ongi eratuak. Loyola'ko ale ontan utzi dizkigun zuzenkizun geienak, dalako galde-gai oni dagozkionak dira. Goian aitaturiko esaera oiek onela zuzendu ditu: «atsedenik ez dago an», «itz bakar bat aunengandik dator guzia», «maitasarre aundia duana, auxe da ziñez aundia»...

        Ez dut uste alare oker denak zuzendu dituenik. Alda gabe ere utzi ditu beste zenbait esaera.

        c) Aditz izakoien aditz-laguna, indicativoa ez diran kereetan erroa «-za-» duela erabiltzen du geienetan; batzuetan alare «-(di)ki-» duela. «zatzakio» (id. 1, at. 8 eta 13); «datzaigun» (id. 1, at. 10) ta abar. Bosgarren atalan ordea «bekizkizu» esaten du, ta «bekizu» (id. 111, at. 6)...

        d) Kera oietan bereetan (subjuntivo, potencial, imperativo) aditzari ez dio atzizkia kendu oi. Noizik bein bai ordea, erabat bakan baiñan. Adibidez, «ez zaitezen geldi» (id. 1, at. 21); ta «aitor beza» (id. II, at. 11).

        «lotsa zaite», «ayola gera», «ayerra dana»... onelako esaeratan ere kendu oi dio; baiñan orduan aditza ez-baiñan, izena dela dirudi itzak, indicativoan ere kentzen bait-die atzizkia.

        e) «-tzat» aditz askoekin erabiltzen du. Auekin bai gutxienez: «ageri», «iritzi», «izan», «etsi», «artu».

        f) Agindu baten erakoa izan arren esaera, ez du ajolik aditza aurretik naiz atzetik jarri. Ia beti asieran ez-baiñan esaeraren erdian ezartzen du. Bein bakarrik aurkitu dut aditza asieran; ta beingo ori ere Loyola'ko aleari erantsitako zuzenkizun oietako bat da. Argitaratua dagoen bezala onela da: «Kezkaz ta naigabez orain zaude zure obenakatik...» (id. 1, at. 24). Ta eskuz onela zuzendu du: «Zaude orain kezkaz ta naigabez zure obenakatik...»

        g) Itz bat berari (aditza izan naiz adjetivoa izan) darraikona, batzuetan era batera, besteetan bestera erabilli oi du motelegi ez gertatzearren-edo noski. «Yarei», esate baterako, «biotz-itsukeriekiko yarei izan nai ba'degu», dio lenengo idaztiaren asieran. Beste zenbaitetan berriz, «...iritzi askotatik yarei egiten da» (id. 1, at. 3). «oroitu» ere berebat, batzuetan aditz ukakoia bezala artzen du: «Arako esakuna maiz oroi ezazu»; besteetan ordea izakoia bezala: «...ez dakit ayentzaz oroi ere ote diranetz». «leyatu», zenbait bider, ondoren aditza onela duela erabiltzen du: «ibiltzen leyatu...» (id. 1, at. 25, z. 1 1). Besteetan ordea orrela: «ontzera leya zaite» (id. 1, at. 25, z. 5). «atean sartiu» dio bein (id. 1, at. 13, z. 5); bestean berriz «...onbidera...sartu» (id. 1, at. 13, z. 6). «entzindu» ere geienetan «-tik» duela derabil: «Zure yakintzatilz... ez entzindu...»; noizpeinka ordea «-gan»-ekin; adibidez: «Zeorregan ez entzindu...» (id. I, at. 7, z. 1)...ta abar.

        Berriro esan: Olabide A. ez dut agortu, ez bait-nuen ori ere asmoa. Antoxinka bat baizik ez dut atera iturbegi jori ontatik. Urrena geiago. Zer ikasia ta nun ikasia ba-dugu euskera ikasi nai dugunok, zori onez.