Amarnaka izenak berriztea bada amarkoia izatea, ezpairik bage esan dezakegu gurea areago dala; egokiago yarria beintzat. Izan ere, izterburuko lokezurrak belaunekoa galerazten ez dun bezela, ogeiñakako arauak ere amarnakoa ez du galerazten; au ikusteko, izendegi orri begiratzea aski dugu.

        Beraz, prantzetarrak beren zenbaketa biurri ori aldatu ta zuzentzea bearrezko ezpadute ta gaztelarrak amar dik ogei raño duten naazte orretzaz larritzen ezpadira, guk ere utzi ditzagun lengoetan gure au, iñork uste baño zentzuzkoago dugun zenbaketa au. Auxe da egin bear duguna: zenbakatz bakoitza bere izenakin eskondu gure buruan; gero, eztugu batere erakaiztasunik idoroko.

        Euskera ikasten ari direnak ez dute iñondik ere olako gaitz ikusten gure zenbaketa ta ez dute ostoporik aurkitzen, amaika'n ta emeretzian izan ezik; atzen au, eraztasunak eraginda zerbait aldatua dalako (amabederatzi izan bear litzake arau onez) eta bestea, bat ordez ika itzez antolatua dalako; akatsak badira ere, txikiagoak ezin izan, gure auzotarrenekin erkatu ezkero beintzat. Eta iñola ere ez bidebageak, zeren amabederatzi gogorregitxo egiten zaigu ta beste ika orrek badu bere ezkutapen sakona.

        Ezkutapen orri itsatsirik abiatzen ba-gera, norbaitzuri laket etzaien itxorkun arloetan samaraño sartuko gera; baña, ainbeste aburu, bidezko edo bidebageko agertu diran gaictan zerbait geiago esateak ez du iñor ikaratuko. Beraz, «toki» oietatik ibillalditxo bat egin dezagun.

        Amaika itzak (zenbaketatik landa nolabait) adierazten digun ustea, oso yakingarria dugu: neurribagetasuna, amaibagetasuna, zenbateziña. Esanai onen adierazpena, amai itzean jdoro dezakegu: amai «fin», «finalizar», eta ortik amai-ge (amaika) «sin fin». Adirazpen au, oso bidezkoa da, baña amaika'k amar'ekin zer-ikusi daukana ere ukateziña da; itz onen bi adierazkizunak itxorkun bereizietatik yatorriak ba-lira bezela agertu nai izatea ere, alperreko alegiñak egitea dala uste dut. Naiz ameka edo amaka dala, naiz amaika dala, amar'en alaba ta amabi ta besteen aizpa dala ontzat eman dezakegu; ta gauzak ortara yarririk, amar izenak bere muiñean du ezkutapen onen izatea; au azaltzeko giltza berriz, gure eskuetan dago ene gardiz: baña benetan geure eskuetan, eskuetako atzetan (beatzak, oiñetakoak dira Bizkai'an); zenbaketako neurria eskuetako atzen izariz ain antxiñatik artua izana, ez dut uste oarbageko egitez egiñ izango danik. Ontaz zalantza ba-duzu irakurle, begira nola gaur ere amaikak beren eskuetako atzen bidez egiten dituzten kontaketak, eta ez eskoletako umeak bakarrik. Beraz, atz auen eragiñez sortua izan zala lenengo zenbaketa, bidezko ustekizuna dugu. Ontan, euskal izen auen garrantzi arrigarria: ikusten dugun arauz, amar izan zan lenengo zenbaketaren muga edo amaia; eta amar onek, ama itxura artzen du bere ondotikoak sorrerazteko; ta zer dakur ama itz orrek euskeraren muiñean? Gure gizagillearen izena alde batera utzi bear dugu; bearbada, izen au beste antzeko baten aldakizun bat besterik ez da izango, baña beronen aztertzeak lan au luzeegi egingo liguke; baita aspergarri ere. Beraz, goazen arira ta ikus dezagun; ama itza, aditz bitan aurkitzen dugu: amatu (apagar el fuego o la luz) eta amai edo amaitu (terminar, fin, finalizar, caducar). Aditz auen erroa ama da, zeren i ta tu (atzenean biak) ez dira adizgilleak besterik. Emen dugu korapillo guztien muiña: eskuetako atzak duten neurri-muga, ama-r izendun zenbakiz izendatzen dugu; zenbaketaren lenengo malla ere, izari ontan bukatzen da, gero ama'ren bidez berrizteko ta areago, ama itz orrek, bukaera adierazkizuna du gure izkeraren muiñetan. Aditalpen auek adierazten digutena auxe da: asieran, gizonen adimenak amar baño besterik etzitula zenbatzen eta andik gorakoa amaika zala, neurribagea noski; ta geroago, adimena ta oroimena zendotzean edo, zenbatzea ere luzetu aal-izan zutela. Arrigarria ez ote?

        Baña amaika izena aztertzen asi gera ta oraiño eztugu amaitu Azaldun dugun guztia yakiñik ere, ezta errez itz orren argitzea; ten esan dugunez amaige izan liteke, au da, ama (edo amar) amaia ba-zan, andik landa gelditzen zana, zenbatu eziñekoa. Baña badu beste litekean bat ere, naiz ta berdin xamarra izan: ama-ik (dik, tik: desde). Onek ere, era berdiñez izan ez arren, ustekizun berdiña adierazten digu: neurri-mugatik aurrera doana, zenbatu eziñekoa; izan ere, orixe da itz orrek euskal-gogoan daukan esanaia. Ik atzizki ori gaurko tik dala edo esatea, ez dut uste alako aokada aundia yaurtzea danik, zeren t izkia euskeran. aizea etxezarretan bezelakoa da: edonun sartzen dana.

        Bearrezko dugunez, naasi ditugun arloak ere argitu ditzagun: amar itzean ageri zaigun r orretzaz ari naiz; sorkuneko erroan ama itza bidezko itxuraz agertzeak ez du esan nai r ori oraintsu erantzitakoa danik. Alderantziz, ontan ere «etimolojia» gaitxo bat daukagu: ar edo gar itza zenbaketa usteari oso itsatsia aurkitzen dugu, euskeraren erroan; orain garren (gar-en: len-en, bi-gar-en, iru-gar-en, atze-en) atzizkian argiaski darabilgu; gaur, azken itza soilki erabiltzen dute euskal-idazle geienak; baña, erriak, Bizkai'an beintzat, atzen darabil geienez; itz onek bidezkoago dirudi zeren, usteonen inguru, atze, atzetik, atzeko, et. a., atze'tik sortutako itzak erabiltzen ditugu ta beñerez azke ta bere ondorengorik. Eta ez da ori bakarrik; bat-garren ez dugu erabiltzen, lenen'ek tokia artu diolako edo, baña bai bakar, soiltasuna adierazteko ta itz onen sorkuna bat-gar dala dirudi; bi ordez, biga ere erabiltzen dugu; biar (bigar) itza bera ere, aditaltzeko diña da; irur eta laur ere bai; r ori, ar edo gar'en lorratza izan liteke. Beraz, amar, ama-ar edo amagar izan zitekean asieran. Aldi artan, zenbat-izen bakoitza bi zatiz antolatua izan zitekean: zati bat, alkarrengandik bereizten zituana ta bestea, zenbaki ustekizuna ematen ziona; adibidez ama, amaia, bukaera esanaiduna ta gar (edo ar) bestea. Gero, banakoak eta garrengoak bereiztean, auentzat bakarrik utzia izango zan itz ori.

        Oso antxiñako asterrenak izan bide ditugu auek. Norbaitsuen aburuz, aitz zatia duten itzak dira euskeran diranik zaarrenak, baña ez naiz oien ustekide. Badago gure izkeran barneragoko lorratzik, izkeren sortaroraño garoezkin itzaleko biderik.

        Bide auetan asko aztertu dezakegu, baña orain eztugu astirik. Zenbaketako gai ontan ere bada ezer geiago: bost (bortz: esku bateko atzak) bere esanai bereiziakin, alde batera utzi dugu. Ortarako gogo ta astirik izaten ba-du norbaitek, aztertu ditzake bazter auek; baña burua berotu bage, itsutu bage. Ta euskeraz gañera; len esan dugun bezela, kaikukeriak erderaz erabiltzeak (Amerika amets-erri-ka dala et. a.) eztigu ezer onik ekartzen. Ene ustez.