—Itz Lauz—

Zapeta Urhe eta Espartin Churi

Etienne Salaberry

Nun nola

Barne bat aski arrunta, ardi edo aratche larrua emana, edergailu gisa. Itchura bat ere, edo dantzari, edo zezen, edo nechka. Zombeit chizpa, murrutik dilingan. Eskuin, murruari kontra, khucha bat. Ezker mahia. Lau gizon musean ari ingurian. Hirur Ameriketako gaucho chapel, bota, soinekoekin, Chapela gibelerat botatua. Laugarrena, hemengo gisan, ezpartin churiekin, mokanes gorria lepho ingurian. Hau jarria jenden alderat, izena Ichtebe. Haren aitzinean Bare karakoil, edo Laurendi. Ondoan, Adar Motz edo Manez. Hunen aitzinean. Bas Urdia, edo Piarrez. Chahakoa hel menean. Bare karakoilek, nahasten, pikarazten, emeiten ditu kartak.

Lehen Zatia

LEHEN LERROAK

        Laurendi edo Bare karakoil: Mus?

        Piarres edo Bas Urdia: (Ichteberi) Zer diok puttil, ikusten duka zerbeit?

        Ichtebe: Egia erran, ez dut ez gauza haundi-haundirik... Bainan ba dut zerbeiño... Hots zure laguntzeko doia.

        Piarrez: Balinbaduk zerbeit jalgi hadi gostuan, ni ere hor nuk. Ez izan herabe... (soa botatuz Laurendiri) Edo ez izan bare... Ez duzue araiz arrunt ahantzia musean artzen, EskualHerrian?

        Ichtebe: Ez dut uste. Jaldi giten beraz. Elgar lagunduz zerbeit egin dezakegu. Zendako egon aitzineko jaun horiek joritu beha. Ez da musik... Haundirat. Imbido...

        Manez edo Adar Motz: Iduki.

        Ichtebe: Hala hobeki.

        Manez: Ibil hadi polliki

        Laurendi: Ustez-eta hatchemeiten dukan bare, gaicho puttil, aurkhit dezaket sare! (hasten dira irriz): Bas Urdiak badik indar...

        Manez: Bainan berze batzuek badie adar. Batto ona duenak, hura aski.

        Laurendi: Mintza ttipirat.

        Ichtebe: Paso.

        Manez: Paso.

        Piarres: Uzten diat. Paso.

        Laurendi: Imbido.

        Ichtebe: Biga gehiago.

        Laurendi: Borz gehiago.

        Ichtebe: Berze biga gehiago.

        Manez: Hihaurek ikus. Nahi dukan bezela: ala utz, ala iduki. Zombeit ttanttoren gora-behera, gauza guti duk. Oraino hastean gaituk. Egin zaikok iduki ttipi bat, edo utz, ez bahiz fida. Ikus hor.

        Laurendi: Zer derasak. Uzte duka atzo sortu bare karakoila nizala, eta ez dakitala aspaldi baino aspaldiago kartetan? Ez diat solas zuhur aditzearen beharrik, jakiteko zer egin.... Hoi dago.

        Piarres: Atchik puttil. Emakok!

        Ichtebe: Khanta! Batteko.

        Laurendi: Batteko.

        Ichtebe: Batteko.

        Laurendi: Batteko.

        Ichtebe: Biko.

        Laurendi: Biko.

        Ichtebe: Hirua.

        Laurendi: Laua.

        Piarres: O, O, puttil, hi ere, ez haiz atzo sortu chitoa! Biba hi, Ichtebe!

        Ichtebe: Partida gure! Biba gu... (emeiten dituzte eskuak).

        Laurendi: Hala beharraren, hala beharra! Nork asma zezakeen, holako kartekin, ttipirat gal nezakeela.

        Manez: Ez duk, ez duk zer arrangura. Behar bezala jokhatu haiz. Holako kartekin ez haitaken egon igitu gabe. Bainan kartak usu, deus-guti dakien haurraren eskurat bilzen dituk, iduri nahi luketela gutaz trufatu.

        Laurendi: Nere hutsa, nere! Ez nian ttipirat sakatu behar. Ttipia, ttipienzat. Karta tcharrak, Ameriketarat jin berri haur tcharrentzat.

        Ichtebe: Ba, nahi dut Jauna. Bainan batzuetan, chehea larri. Ttipirat has-eta, ttipia haundi. Eta gero, ba nituen paretarat, doble batzu frango zailak. Ez othoi gaitzit, bainan ttipirat utzi bazinuen, paretarat eman gogo nautzuten bieri, zafra-aldi bat gaitza.

        Laurendi: Baduk ausartzia puttil. Ez duk kopeta eskas. Ageri duk, ez dazkizkala nor bide dituzkan lagunzat ondoan. Hartu hugu, ez tarro norbeit hinzalakotz, bainan kartetan arze ko gutizia baiginuen, eta laugarrena behar. Beihelakoak zion bezala: chotcha baino, haurra hobe.

        Ichtebe: Ez zitela, bada, Jauna samurt: Kartek hola nahi zuten. Bainan kartak haizea bezain aldakor. Orai erreiten dute hola, eta gero hala. Orai emeiten dutena, gero eremeiten.

        Piarres: Ba huen puttil, ez ahantz, lagun bat, hauta. Ohartua ninduan hire bi battekoren kheinuari, nahiz egin dukan aski mikoa, gal zezan hire aitzinekoak, eta hori ez duk aise, goraki aithortzen diat. Bainan nola ez naiz harritu, ikustearekin, hak ere bi batteko bazituela. Orhoit hadi, haurra, nehorek ez dakila, nun dagon barea lo. Badakika, zer izen emeiten dautaten hemengo jendek, bainan ahapeka, gordeka, aphur bat ikhararekin: Bas Urdia.

        Joanes: Eta eni bainan gibeletik, berdin aphal, hegoaren firrista ez baita ahulago mathelan: Adar Motz.

        Laurendi: Eni aldiz, hala mothelduak nun uste baihuke, sugea dutela aitzinean: Bare karakoil. (Hasten dira irriz.)

        Piarres: Ni Bas-Urdia dabil naizalakotz zalapartaka, aitzinerat heldu zaitana, arroilarat bota; zer gogorat jin, hura eskuak egin.

        Manez: Ni Adar Motz. Makhila ukhaldia bildu nian, soberachko edan-eta gizonchka kichkil batek emanik. Ordaindu nazkoan haatik beriak. Beriak, eta asto belcharenak. Ez dela gehiago hurbidu!

        Laurendi: Eta ni Bare karakoil. Bare karakoila baino gehiago, ez omen nuk ageri. Bainan, aza hostoa eremeiteko tinka, eta ni hatchemaiten, haren gibelean lothua. Hik nahi ez hukeen tokian, hi ohartu gabe, tente, aitzinetik, ni han.

        Ichtebe: Baditake jaunak, baditake. Ez dut erran nahi ezetz! Bainan ez zirezte, zuhaurek uste duzuen bezain dorpheak. Bada idorragorik zuretarat aitzinatu naiz, orai Ameriketarat ethorria, eta hartu nuzue laguntzat, laugarrena eskas zinituelakotz, bainan hartu. Lagunari egjten den bezela, chahotik eskeini dautazue edaterat. Hemengo arnoak badu halako samin, hiliki hil bat. Barkha ene ausartzia, bainan ez da gure herrikoa: harek eman lezake, hain da hospil ahoan, eta ephel zintzurrean, gure mendietako elhurra eta gure zeruko iguzkia, dauzkala elgarrekin balsan...

        Jaunak ez zirezte, diren minkhor-bihurrietarik. Ez zirezte moko-mehe, aharrari ezin-jasainak. Askotan gizonak eman lezake, gaztena arbotsa: dena chichtro kamporat, bainan idekieta, ageri dir-dir gaztena bihia, guti baita fruituetan, halako mani on-hazgarria dautanik. Nork ditu bekhaizti gaztenak, arbots chichtrodunaren gatik?

        Laurendi: Utz-kik, puttil hire solas tturruttak! Ikhasiko duk, ago, gurekilan bizitzen. Gure azpiko izanen haiz, berze Eskualdunen mulzoan.

        Guk ere, badiuk bizkitartean, gure nagusia: Zapeta Urhe, dakikan bezela. Halako ontasunak ditik, nun hatz eta behatz, burutik zango zolaraino, den-dena, urthez estalia, ibil baititake. Egia erran, ontasunetarik asko, ditik, edo hemen ziren jende horail Indieseri ebatsiak, edo Eskualdunez ederki baliatuz metatuak: bereak bere, eta berzenak erdizka!

        On bazaik beharko duk haren erraneri, artharekin jarraiki. Berze aldean, egoiten zirezte, hau nahi eta hura ez nahi, hau har, eta hura utz. Hemen, hak erakusi bidea, eginbidea. Hemen haren hatsa, denen urhatsa. Hemen hura buru. Hemen jainko, zapeta Urhe.

        Piarres: Ongi, ongi! Ikasiko ditik, aski goiz, hemengo arak. Lekhukotuko duk, gu bezela, uste gabean. Itsasoak harria iresten, eta herriak gizona. Mintza haukigu Eskual-Herriaz. Ez diuk hitzik hartaz jalgitzen, alegia eta ginukeen ahantzia. Bainan galde ez eginari, nahi ginukek arrapostu. Haren orhoitzapena bizi diuk, ezker bulhar gibelean. Zer berri da EskualHerrian?

        Manez: Han bethi bezela, zaharrak berri, hori baitzen, gu-gaztenzat, guziz errabiagarri.

        Ichtebe: Ez dut uste. Urthe berriak, lehengo chaharrak baino, makhurragoak ditazke. Lurreko gauzak ezin sal, edo eman behar ertohil. Bizia nekhe. Gosearen bilha; etchetik urrun abiatzerik ez. Arbasoetarik ukhan ontasunak saldu behar. Nihaur, ez baitut harze gaichtoa, joana nintzan Zalamanka hiriko ikastegietarat. Aditzearekin, zer kenka gaichtoan nintuen etchekoak, itzuli naiz, eta jo egin dut Ameriketarat. Ene ahalaren arabera, hemendik lagundu nahi nuzke.

        Manez: jakina ginian, Ichtebe, ibilia hintzala Zalamankan gaindi, bethi berdin lagunkina, mintza-arratcha, demendrenik ez fartzuntzia.

        Piarres: Eta kantaria.

        Laurendi: Gabezia jarria bazen supesterchokhoan, ez dukezue gauza haundirik ekharri, hik eta hirekilakoek? Jin bide zirezte, buruak arin, eskuak arinago.

        Ichtebe: Nik segurik, ez nintzan lehertua. Ama hasi zaita, Eskualdun muthiko guzieri bezala, etchetik jalgitzean: «hor duka mokanesa? hor duka kanibeta? hor dituka arrosorioak? hor duka molsa?». Hau ez dut herzeko ekharria, aise hertua litake, bainan hampatzeko! Nihaurek hartu, gostu dutalakotz, pilota, aho-soinua, eta liburu bat, Aita Vitoria, aspaldiko zalamankatiar erakasle aiphatuaren erakaspenez bethea.

        Laurendi: Gizonak behar ditik mokanesa, kanibeta, molsa... Ez ditik kalte pilota eta aho-musika. Bainan hemengo liburua ukhanen duk Zapeta Urhe, eta gizonak ez dik arrosorioetarik zer egin. Horiek emaztentzat. Zazpi gauzetarik badituk biga sobera.

        Piarres: Ez gaiten has, lehen bai lehen, dena zimiko eta ausiki. Eta guk, Eskualdunek ez baitugu hoberena, aise lerratzerat uzten ezpeinetarat, lakhet zaikiuk elgarrekin gochatzeko emeitea kantuz. Kantuak mozten dik gure herabea. Kantua gure solasa. Kantua, gure agurrik amulsuena. Emak zerbeit kantu Ichtebe.

        Ichtebe: Zendako ez? Bainan arzeko gogotik, ez zaiztela gaitzik, emaiten baniz Eskual-Herriko moldean (chutitzen da, khentzen gaineko soinekoa; hasten, berzek segituz airea, hitzak erran gabe. Laurendik trago bat edaten).

                Ikusten duzu goizean

                Argia basten denean,

                Menditto baten gainean,

                Etche ttipitto, aitzin churi bat,

                Lau haitzondoren erdian,

                Chakhur churi bat athean,

                Ithurriño bat aldean,

                Hau bizi naiz, ni bakean.

        Heia enekin (emeiten dute lauek. Gero berak berzek murmurikatuz).

                Nahiz ez den gaztellua,

                Maite dut nik sor lekua,

                Aiten aitek hautatua.

                Etchetik kampo, zait iduritzen,

                Nombeit naizala galdua,

                Nola han bainaiz sortua,

                Han utziko dut mundua,

                Galzen ez badut zentzua....

        Eta orai denek betan (Emeiten dute lauek).

        Laurendi: Gaitzak gaituk! Bestako kantari hambat plantakoak gintazkek. Baginukek nun zer arrakasta! Bainan saila gure beha baitago aspaldian, tenor litakek so bat eman dezagun kampo hortarat. Berzenaz zapeta Urhe...

        Piarres: Urbe-urhetei, demborañobat eman diuk gochochkoa elgarrekin; holako deskansuak zerbeit balio baitu! Ichtebe, oraietik goiti, erreiteko orde Piarres jauna hem-engoen arabera, erranen datak Bas Urde.

        Manez: Eta enj erreiteko orde, Manez jauna, erranen datak Adar Motz.

        Laurendi: Eta enj erreiteko orde Laurendi jauna... Bare karakoil.

        Ichtebe: «Zu» zor dautziet, ni baino zaharragoak zireztelakotz. «To» eta «zu», adinak zituen elgarretarik behechi. Bainan Eskual-Herrian bezela, nahiago nuke erran Piarres, Manez, Laurendi. Hortarat ekharriak gaude, hola baigituzte akhatu.

        Piarres: Berdin zaikiguk. Nola baitzauk hobeki, eta hala erranki. Kutcharen barnean ba dituk, ardi-larru eta estalgiak. Lurrean hedatu eta, ukhanen duk ohe bat pare gabea. Untzitik landa, lo-behartua hitake. Egarri bahiz hor duk chahakoa. Lagun maitea. Lagun ichila. «Hepaka» ez dakik hasten, bainan ba dakik jhardesten. Galdatu orduko, duen hartarik, emanen daut chirripitan, eta othoizten baduk, bi begien gainerat, emanen berze bi.

        Hirruek: Sarri arte.

        Ichtebe: Agur, eta sarri arte. (Jalgitzen dira hiruak.)

BIGARREN LERROAK

        (Ichtebe emeiten da, erdi jarririk khutcharen gainean. Ahoko soinutik jalgitzen zombeit ufako (Ikusten duzu goizean...) Emeiten so eta so barneari. Berriz heldu kutcharen geinerat. Jalgitzen du sakelatik liburua, eta irakurtzen, han-hemenka.)

        Aintzin solas.—  Aita Francisco de Vitoria, sortu zen Españolek Vitoria, eta Eskualdunek Gasteiz izendatu hirian. Ez ditugu ontsa ezagutzen, haren sort-etchea eta haren sort-eguna. Jakitatea izan da haren etchea. Egia izan da haren herria.

        Hamaborz urthe egonik Pariseko Sorbone deithu ikhastegian, ba ikhasle, ba erakasle gisa, igortzen dute buruzagi Dominikanoek Zalamankarat. Ordu hetan, ikhaslek, bautatzen zituzten erakasleak, ikhasle bakhotchak hamberze boz izanki, zombat ere ikhas-urthe-Zalamankan ukhanki.

        Hautatzen dute, ikhasle guziek, Aita Francisco de Vitoria, Dominikano Gasteiztarra, erakasletzat, mila borz ehun eta hogoietaseieko buruilaren hogoi eta batean.

        Eztabada eta auzia jalgi dira, zion Aita de Vitoriak, Mundu Berriko jende basetarik, Indiesak erdaraz deithuak, horiek diela berrogoi urthe erori baitira Españolan eskuetarat, nehorek ez zituela, ordu-arte ezagutzen, gure munduan.

        Haste-hastetik mintza giten, ikhertu behar da lehenik, heia jende basa horiek bere lurretan nagusi zirenez, Españolak haratu aitzin.

        Ezetz diote zombeitek.

        Esklabo gisa bizi ziren, eta esklaboak zuzenik ez du. Basak ziren, eta egiazko basak, ez dira egiazko jendeak. Diot aldiz, holako ahopaldieri, ihardetsi behar diotela:

        Españolak tokiratu aitzin, Indiesek bakean gozatzen zituzten, ba etcheko, ba herriko ontasunak...

        Jende basak ez dira zentzu gabeak. Badituzte, bere ohidura, bere ezkontza, bere buruzagi, ontasun, legea; bai eta ere, bere gisako sinhestea.

        Mundua ez dea errotik gure erregearena: Jainko bat du munduak, ez dua errotik behar errege bat? Ezeiki, basa horiek badituztenaz geroz bere bizi molde bereziak.

        Banian ez dioia Aita Sainduak mundua eman gure erregeari? Ez ere, ez baita Aita Saindua ala basa, ala girichtino ontasunen jabe.

        Españolek bizkitartean, badute dretchoa, sartzeko Indies basen eskualdean: han ibiltzeko, han gelditzeko.

        Ekhar ditzazkete soberakin dituzten gauzak, eta ordaintzat ukhan, zilhar, urhe, eta salbaiek gaindika dituztenetarik.

        Españoleri ere ebanjelioaren erreiteko eta ereiteko eskubidea.

        Iduri zait, alde batetik Indies basak bere nagusiek eta legek phorraskaturik baitauzkate, berze aldetik Indiesek berzk, hoben gabeak hilzen baitituzte, orobat heien haragia jaten, iduri zait Españolak jar dituztela heien buruzagi, herriak heien onetan, jarzen dituztela.

        (Ichtebek bere buruari). Aita Francisco de Vitoria, jakinsun haundia da. Bizkitartean haren erakaspenak, Eskual Herrian badazkigu, haur haurrean entzunik.

        Orok badakigu, gizona denetan gizon dela, aberats, ala erromes, jakitatedun, ala jakitate gabe, chuhail, horail ala belzaan.

        Orok badakigu, estakuruak estakuru, zaindu behar badia bereak, ez direla hunki behar berzenak.

        Orok jakinki on baino hobe dela jende gibelatuen aitzin harat bidatzea, aitak semea gizont dadin petik gora laguntzen duen bezela.

        Baleki.— bale ekharria nuen Aita Vitoriaren liburua. Garbi ezarri dazta etcheko erakaspenak. Bainan jakitea, ez da egitea. Ipharrak hichtuz derama hostoa nahi duen zilhorat. Gizona doha berak hautatu tegirat. Egun guziz hautatzendu bere gauko tegia. Eni da chuchen bizitzea.

        Piarres: (Sartzen da, gibelerat botatzen chapela). Hor hiza Ichtebe. Egiten nian, lo zurruntzan aurkhituko hindutala. Zer den gaztetasuna. Homberze aste itsasoren ondotik, ez haiz akhitzen hasia!

        Ichtebe: Banuen akhiduraz berzerik! zombeit lerro irakurtu ditut jakiteko nola jokha.

        Piarres: Hain chuchen heldu naukan salhatzerat, zer kanteiletarik hemen itzea jo.

        Adar Motz, oro har, ez duk gizon gaichtoa. Ba dik haro, ba dik arramantz, bainan tzarkeria guti. Histu baitzaio makhila ukhaldiaren hatza, ezartzen dik ikhatzaz ilhundurik, ikus dezaten.

        Berzelakoa duk Bare karakoil. Bizkarra kunkur, kopeta beheiti, begiak zurphail, iduri bi zingar pozi, jakaka begitartean landatuak, ez duk putiko malzuragorik... Badu kopeta aphal, kasu harekin bazkal!

        Guziz kasu Zapeta Urhe, gure jaunari. Hi bezela ikasia duk, egona luzaz Pariseko ikastegietan. Gu jende chehetarik gaituk. Odolak daukuna emeiten, hura diuk egiten. Gure nahiak iduri itsasoko ur jauzkorra. Bet-betan, pumpe hagun eta orro. Bet-betan jabaldua. Bet-betan legundua. Zapeta Urthe eta hi, ez zirezte gu bezelakoak. Badukezue burdin firrindola, zeruan numbeit lothua, eta hura bethi eskuan. Ez zirezte zure hartarik zehe batez baztertuko. Gizona duk zapeta Urhe. Bainan gizon latza. Gizon idorra. Eman daukuk bere eite. Eskualdun ohiduretarik, ez duk gehiago bihibat bizi ene baithan.

        Ichtebe: Utz nezazu ihardesterat, Piarres, gaizki erabili zirela. Gure biziaz gira hobendun. Egin beza Zapeta Urhek nahi duena, eta guk behar duguna.

        Piarres: Aise mintzo haiz Ichtebe Zapeta Urhe aberatsa zuan. Zapeta Urhe jakinsuna, eta ni Ameriketarat jitearekin, diruz eta jakitatez berdin eskale.

        Ichtebe: Piarres, Jainkoak ukhan zuen, zu bezelakoetan, zuk ukhan ez duzun zinhestea: artzajnak deithu zituen lehenlehenik bere semearen aitzinerat. Eta gure arbasoek ez zaten elizan baizik khentzen kapelua.

        Piarres: Egia duk. Arrangura banian, har bat bezela, hastetik bihotzean. Ez nian gehiago senditzen. Uste nian bihotz den guzia jana zaitala. Egun berriz hasi zaitak sistaka. Nagok zer gerthatuko den kosk eginen duzuelarik Zapeta Urherekin!

        Ichtebe, baginalzarik, chizpak besoan, Pello Etcheberrikoarekin, Eskual-Herrian (zer ginuzkeen? hamazazpi hemezorzi urthe...) hatcheman ginian, hesi bazterrez zoala, basurde bat ederra, umea gibeletik.

        «Nik haundia, hik ttipia» diot Pellori, eta pin-pan aurthikitzen ditiuk biak, zangozgoiti, zabal zabala.

        Bainan jin zaitak egun kaskorat, ene chizpa ikustearekin basurde tarroa gelditu zela, iduri daldaran gibeleko umearentzat.

        Ichtebe, badakik Bas Urde dela ene izengoitia.

        Ichtebe, anaia ttipia (bartzen du lephotik, gero uzten) zer egin dio Bas-Urdeak hiretzat?        Kiski-kaska zombeit ukhaldi eman, borthitzak bezain ez deusak.

        Ichtebe hara (eskua akhatzen du) hotz-ikharez josia nintzala uchtian, erre nahi zuelarik hemengo iguzki samurrak.

        Ikharan ninduan Ichtebe, ikharan hiretzat

        (Sartzen dira Laurendi eta Manez.)

        Laurendi: Itzuli laburra egin duk egun Piarres, eta gure puttikoak arrunt biphil eman lezakek!

        Manez (Ingurian so): Ez dik larrurik lo egiteko hedatu lurrean, ez eta ere chahakorik hunki.

        Laurendi: Berzeen erranaz ez dukek acholarik. Zer ari izan haiz beraz? Irakurtzen, bar-bar-bar, ala arrosorietan, mar-marmar. Hitz emeiten deat, ni bezela akhitzen bahiz, ez zaikala nahi bezain zalhu bururaturen eguna. Loak eta arnoak, ainhitz arrangura ezeztatzen ditie. Eta arnoz ase ondoan, loa ez bada heldu, baditiuk kartak.

        Ichtebe: Jaun Laurendi, gehiensuak zilhatzen dituzula, aiphatu zinautan. Ari izan naiz irakurzen, eta othoitza utzi badut gibelerat, ene lazakeriaz ez naiz goretsiko.

        Laurendi: Ichtebe, bi hitz zor dauzkitiak. Ba ditiat, hogoi eta hamabi urthe: hamabi urthe Ameriketan naizala. Badakiat zertaz mintzo naukan. Utz-kik liburuak: Zapeta Urhek irakurtzen ditik guretzat. Utz liburuak, eta ahantz arrosorioak.

        Ichtebe: Eginbideaz egiten duenak irri, bere buruari botatzen du harri.

        Laurendi: Beretuko hu hemego lur gizenak, eta heziko Zapeta Urhek! Uste duk, itsasoa iragaitearekin, etche alde batetik, berze etchalderat iragan hizala. Bizi molde batetarik, berze bizi molderat heldu haiz. Bien artean baduk, itsaso leize ikharagarria. Ez itzul gehiago Eskual Herriari buruz. Utz hango arak, han. Amak eman arrosorioa ez diat leihotik botatu, bainan utzi Eskual-Herritik jitean nauzkan galzetan. Galzak aldatu; eta ez hunki gehiago. Aspaldian zinhaurriek janak dituzkeie. Berzenaz ere baditiuk zinhaurri, mosko gorri, tipila batzu. Zinhaurriek oihala, eta herdoilak arrosorio kadena! (hasten da irriz). Bainan Ichtebe, ez haiz den gutienik, haur mokhorra. Bas Urdiak, Adar Motzek eta nik, hartuko hugu gurekilan. Iduriko duk aitoren semea. Guziak manatuko dituk, eta zer pampakoak ez ditugu sakatuko Indieseri.

        Ichtebe: Zer diozu? Indiesak, jendeak dira gu bezala.

        Laurendi: Indiesak, jendeak? Gu bezelako jendeak? Baduka burutik? Ez dituk ezagutzen. Pi, pi, pi, pi, artzen dituk erasian, chochoak sasian bezala. Aitzinetik agur jauna, bainan gibeletik akha iphurdi. Heien artean, makhila hautsiarekin ez sartzea, hobe!

        Manez: Utzak, Laurendi, emeki bada emeki, bera jinen duk pumperat.

        Piarres: Berriz hasten bagine kantuz? Kantuak airez-aire, eraman zitian berekin, gure jaukhitzeak. Ez gintuan gehiago, ez khechu, ez samur

        Laurendi: Heia Ichtebe, gure haurñoa, eman zauk kantu, den pollitena.

        Ichtebe: Zuen zerbitzari. (Hasten da, berzek murmurikatzen).

                Jeiki, Jeiki, etchekoak, argia da zabala

                                        argia da zabala!

        Denek.

                Jeiki, Jeiki, etchekoak, argia da zabala

                                        argia da zabala.

                Itsasotik mintzatzen da, zilharrezko adarra,

                Bai eta ere ikharatzen, Olandresen ibarra.

                                        Olandresen ibarra.

        Denek.

                Itsasotik mintzatzen da, zilharrezko adarra,

                Bai eta ere ikharatzen, Olandresen ibarra

                                        Olandresen ibarra.

        Piarres: Kantuz ari girelarik, nauk berriz pichkortzen. Berzenaz ba diat halako lotsa bat. Kantuz alabainan, lauek bihotz bera.

        Laurendi: Edo bederen aho bat. Hitz berak ditiuk erabilzen. Ohartuko duk ba Ichtebe. gu girela hemen gizon gisa bizi, eta berzaldeko zorokeriak, utzi behar dituela, berzaldeko zoroentzat

        Ichtebe: Untziaren gairrean, gauaz egoiten nintzan, ahoan soinua, aphal aphala jos, begiak izareri..

        Laurendi: Denek baditiuk gure izarrak. Hireak zeruan kokatuak, nehorek ezin bil. Lurrean aldiz, urhe mokhorrak, izar dituk, eta eskuratzen ahal. Gure nagusiak, zapetak izar urhez betheak ditik

        Piarres: Laurendi, nagok, heia hunat geroztik, giren zabaldu eta onthu, ala, esnea, udako sapha nahasian bezela, bildu eta minthu.

        Laurendi: Hola mintzo haiz, hi, Bas-Urde? Ez hu Zapeta Urh-ek aditzen! Gu haren muthilak gaituk, haren eiteko gizon borthitzak... hots gizonak.

        Manez: Kalapita aise jauzja, aise ahantzia. Laster ahantziko diuk oraiko liphizta.

        Laurendi: Agian ba

        Manez: Orai arte, anaiak bezela gintuan.

        Laurendi: Orai arte.

        Piarres: Lauek Eskualdun, odol bera diuk zainetan.

        Laurendi: Odol bera. Arima bera?... ez dakiat.

Oihala

Bigarren Zatia

NUN NOLA

        Zapeta Urheren lantokia. Barne aberatsa. Eskuan jarzeko zabal-haundi bat, iduri erregearena. Murruan eta onfasunaren plana itchura eta mireila. Ezkerretarik mahia, zer nahi liburu gainean. Izkribatzeko gauzak ere. Bazterrago athea. Mahichka baten geinean, alkhitik hel menean, jend-en sararaztekoa (gong). Buru has, ederki emana, zapeta urhe oihalez, han hemenka zombeit harri. Eskuan Eskualdun makhila. Badituzke buruetan hogoi bat urthe. Kampoan ez ageri, Moriko Indies muthil ttipia. Hamalau bat urthe, emana, nahi den bezela, berdin ostatuetako muthil ttipien gisa. Berze numbeit ikuztekoa.

Bigarren Zatia

LEHEN LERROAK

        Zapeta Urhe (jo egiten du makhil buruarekin sar-araztekoa, ordu arte ari zen pentsaketa).

        Moriko (Agertzen da, agurtatzen behera)

        Zapeta Urhe: Hor hiza Moriko? Zafra-aldi bat ona bilduz geroztik zalhu habila. Ez haiz lerratzen, kampo hortarat, berze haurrekin jostatzerat. Ongi hola! Larruak badik orhoitzapen. Harek ikhusia, ikasi.

        Badakik goiz huntan jin zaiztala, Eskualdun andana bat, sehi gisa. Berantetsiak izan diten, ala ez, begote etche aitzinean. Arats artino, utziko dituk ni ethor beha, ihardetsiz badutala berze egitekorik. Heien artean baduk Haiztiar Gazteluko Ichtebe. Harrak ontsa: Haiztiar Gazteluko Ichtebe. Hura sar arazak. Hura eta hura bakharrik...

        Moriko: Ba jauna (agur egiten du, harritua Ichteberen behechkundeaz, jalgitzen trostan).

        Ichtebe: (sartzen da buru has, beineko kheinua egiten) Agur Hegoaldeko nagusia.

        Zapeta Urhe: Berze guziek bezela errak, Zapeta Urhe.

        Ichtebe: Agur Zapeta Urhe.

        Zapeta Urhe: Hi hut Haiztiar Gazteluko Ichtebe, goiz huntan untzitik jautsia?

        Ichtebe: Hura eta bera jauna.

        Zapeta Urhe: Zer diote Eskual-Herrian, Zapeta Urhez, ala ahantzia nute? Berrogoi eta hamar urthe bat ditik hurbil, handik jalgia naizala.

        Ichtebe: Ez jauna, ez zituzte ahanztekoa. Mende erdi baten ondotik, behin ere ez bezela, alha zaude jenden aho-mihitan. Eta oraino gehiago dena, gazten ametsetan. Ez da iganderik nun ez baizituzte aiphatzen, begiak ñir-ñir, zure bothereaz. Sukharrak ez ditu hala berotzen nola zure izenak. Zure izena, eskualdun gaztearen sukharra. Eta gehienek uste Amerikaterat geroztik, Zapeta Urhe izanen direla

        Zapeta Urhe: Ba dukek lillura ainhitzez gaichtoagorik, puttil! Ibilia omen haiz Zalamankan harat?

        Ichtebe: Ba jauna. Nagusi ona, oro dazkiena.

        Zapeta Urhe: Eta zer dako, utzi duk ikastegia, nitarat jitea gatik?

        Ichtebe: Herstura ikharagarria da, Eskual-Herrian. Behar orduan ditut etchekoak.

        Zapeta Urhe: Ibil hadi itzea bezain chuchen, nik erakutsi chilhotik, eta ez zaik dolutuko. Hartzen diat enea, bainan uzten ere ausarki. Hemengo lurrak badik urin. Ezagutzen bide dituk, Adar Motz, Bare karakoil eta Bas-Urde.

        Ichtebe: Doi bat jauna Bas-Urderekin, ereman dioztegu, berze bieri, lehen eta azken partida.

        Zapeta Urhe: Lehena?

        Ichtebe: Lehena, haurrentzat.

        Zapeta Urhe: Azkena?

        Ichtebe: Azkena, batto baizik ez baitugu egin. (Hasten dia irriz).

        Zapeta Urhe: Ez duk gaizki puttil (chutitzen da). Haugi hunat (erakusten dio murruan plana). Hara Zapeta Urheren zelhaiak. Eskual-Herriko hamar bat herrichkilaren eremuak. Alde huntarik ibaia mugatako. Berze alde hortarik ba litakek berze ibaia. Bainan hortarat helzeko baduk hemen oihana. Eta oihan hori Indiesena omen lukek. Ichtebe (emeiten dio eskua lepho ondoan) ba dakika ihizin?

        Ichtebe: Gazte gutiz gehienek bezela, jauna

        Zapeta Urhe: Galdatuko dituk, Bas-Urde, Adar Motz eta Bare karakoili, lau boz lagun, ez izikor, ez herabeak. Emanen zirezte ihizin. Eta ihizin oihanean. Badituk erbi zango luze batzu. Ekharriak bazirezte, pamp, tiro batten emeiterat, haizu! Bainan badituk, bi zangoetako berze erbiak: Indies zikhinak. Ikhusia pamp lurrerat. Berehala ohartuko dituk, zer ditakeen berri, eta omenik nehorat barreatu gabe, tochi-tochia, itzuliko dituk ibaiaz berzalde. Oihana enea izanen duk, eta ibaia, Indiesen eta gure artean, aise begista ditaken aska.

        Bainan haurra kasu! Ez duk Indies den bezelako pilzarrik! Gutien ustean, fri-fri aditzen dituk heien zageta madarikatuak. Bare karakoilek erakutsiko dauk nun nola ibil. Ihizi on Ichtebe.

        Ichtebe: Ez ditake jauna.

        Zapeta Urhe: Zendako ez ditake? Ez dezakeena duk, aski goiz jaikitzen ez dena

        Ichtebe: Ihiztaria, hitzaren arabera, badoha ihiziaren ondotik. Gizona ez da ihizia.

        Zapeta Urhe: Uste duka puttil Indiesak, gure gisa jendeak direla, eta ez ihizi basak?

        Ichtebe: Uste baizik ez banu! Dudarik gabe jakinki.

        Zapeta Urhe: Zendako ez litazke jeinu izpi bat luketen ihiziak?

        Ichtebe: Arima bat dutelakotz.

        Zapeta Urhe: Arima ez zaioiteia usteldu, deramaten bizitze alhalgegarriak?

        Ichtebe: Gaizki gabekoak, altcha dezala makhila.

        Zapeta Urhe: Gu gaituk munduaren buru. Nagusiak erhia igi, hari dituk denak zilegi.

        Ichtebe: Bada mundu huntako nagusien nagusia.

        Zapeta Urhe: Indieseri, harzea, duk irabaztea.

        Ichtebe: Ez da irabaztea, bainan ebastea.

        Zapeta Urhe: Aditua nian, churgatzen hituela, Aita de Vitoria gazteiztar erhoskilaren solasak. Nik ere ezagutzen ditiat. Hor dituk (erakusten liburuak) eta hemen (erakusten kaskoa). Ba dazkizka, mila borz ehun eta hogoi eta hemezorzian, hazilaren hamarrean, Karlos borzgarrenak, Dominikanoen komenturat hel arazi lerroak (Irakurzen liburuan). «Jakin dugu zombeit zure etcheko erakasle, mintzatu direla eliza eta ikhastegietan, ditugun zuzenez, Indies, ugarte eta itsaso lurren gainean. Holako ausartzia, ez da zuhurtzia. Horien elhek kalte haundia ekharri dute, Jainkoari, Aita Sainduari, hura baita Jesus Jaunaren ordaina, bai eta, gure errege-koronari.»

        Eta errege choroak utzi tar-tar-tar, ar zadin, Francisco de Vitoria! Lehengo erregek ez zitean behar zuketen oldarra. Guk diuk oldarra, dugularik arauko indarra.

        Ichtebe: Egiak eta urak bere bidea nahi dute. Hau zuk hetsiko, hura berek idekiko.

        Zapeta Urhe: Ichtebe gaichoa, uste duka gu baino hobeagoak direla Europatiarrak? Mendeak jin, mendeak joan, Alemania, Angleterra, Frantzia, Espainia, Italia, Rusia, zer zalapartetan ez ziren sarthu, hau edo hura kalitu beharrez. Zezenaren odol hustea ederrago ezinez eta herriaren heriotzea! Lurrean den herria hobendun. Hari ostiko eta thu. Gainean denak, ohore eta zuzen! Hari goresmen!

        Ichtebe: Zuhurki mintzo zira jauna! Europatiarrak, hasi behar zuketen lehen lana, herri, bakar baten jarzea, haur orok ukhan dezaten, haunditzeko, etchea eta ogia. Eder litake Europa oihala, uhain zilharren gibelean, herri den ttipiena, josten baliz auzoko herriari, begiratuz guziek bere kolore miresgarria! Bainan zendako abia Amerika leilhorreraino, harzeko Europatierren urlhats maklhur-kakolenak? Indies ala berze, Eskual-Herrian diogun bezela, denak nunbeiko amen seme

        Zapeta Urhe: Dena-den, ez diat nahi hola mintza hadin. Aditzen duka, ez diat nahi. Norbeit ostikatzearekin, ilhuntzen nik orhoitzeak, ama baduela. Amaren itchurak berekin ekharzen urrikia! Amaren itchura oneziaren ithurria. Amaren itchura, Jainkoaren alderateko, lehen maila. Ez aipha ez ene ez hire ez Indiesen amarik. Ez aipha.

        Ichtebe: Egiak eta urak nahi dute bere bidea, eta ikherzen, handik chiztez sartzeko, lurraren arraildura!

        Zapeta Urhe: Ichtebe, aski. Hemendik goitiko elhasturiak, oro soberakinak litazkek. Hiruetan hamar urthetarat, helzerat banohak. Ez nuk bethikoa. Ez dakiat nori utz, homberze griñarekin chutik eman ontasuna. Hauskor ontasuna. Ontasuna hilkor. Ontasun dohatsuena, iraupen duena. Adar Motz, Bas Urde eta Bare karakoil, sehi onak dituk, bainan ez likeie aski ekhei, holako etchaldearen bidatzeko. Gogorat jauzi zaitak, behar bada, hi izanen haitzala, begiak churiturik, hain luzaz idurikatu dutan, ene ondokoa. Hara zer gatik hire igorzekotan nintzan Indies ihizirat. Nahi nian jakin, ene hezurrekoa, ene zain eta jitekoa hintzanez. Hiri uzten ahal nintuenez gostuan Hegoaldeko giderrak. Eta ohartu nuk, asetzerat jin, liburuek enganatu, hiren gisako entherka-tchar bat hintzala. Ez jeus... eta jeus-ez.

        Ichtebe: Jeusez baniz, zendako ari zira enj gaizkika? Jeusezi, ez da jeusik erreiten!

        Zapeta Urhe: Utzi bahindut berzekin, ahoa zabal, aiduru!

        Ichtebe: Zuk nuzu berzetarik behechi.

        Zapeta Urhe: Orhoit hadi, norat sarthua haizan.

        Ichtebe: Ohartua naiz, ez naizala etchean.

        Zapeta Urhe: Ohart hadi, nagusitzat dukala, Zapeta Urhe.

        Ichtebe: Orhoitua naiz, itzuli beharko diotan solasaz.

        Zapeta Urhe: Nork ikusi du, hola mintzo haur hutsa?

        Ichtebe: Nork ikusi du, holako athekan, haur hitsa! (Biak elgarretarik urrun, bi murruen hurbil, Ichtebe, athearen alderat)

        Piarres (Kampoan, etche aitzinean, han dieneri): Heia, chuti zirezte, eta bil, aharrosika egon gabe, matraila hezurra jalgitzekoan! Zendako ez eman dantza pikho bat, gogortu zangoen guritzeko?

        Zapeta Urhe: Bas-Urde.

        Ichtebe: Piarres.

        Laurendi: (Kampotik) Utz kik geldirik gizona! Nork zer erran dauk, alegia-eta besta eguna, dantzan has arazteko?

        Zapeta Urhe: Bare karakoil!

        Ichtebe: Laurendi!

        Manez: (Kampotik) Dantza itzuli batek ez diok ekhar kalterik, eta aratsa, oraino urrun duk.

        Zapeta Urhe: Adar Motz!

        Ichtebe: Manez!

(Aditzen dira fandangoak eman dizka batekin.)

        Piarres: (Kampotik) Eta orai adichkideak, emanen dugu kantu maithagarri bat. Ez duzue Eskual Herria ahantzia? (Ezez ez... denek).

        Zapeta Urhe: Bas-Urde.

        Ichtebe: Piarres.

        Manez: Ai gizona, bethi, zerbeit behar duk nahasi. Hoinberze aste itsasoren ondotik, unhatu-lehertuak dituk!

        Zapeta Urhe: Adar Motz.

        Ichtebe: Manez.

        Norbeitek (Kampoan): Ez gira ez akhituak. Beha egoiteak jarririk lurrean, bizkarra murrurat, zangoak khurutze, sudurra kokotsa baina beherago, harek gaitu okhaztatzen.

        Laurendi: Nik badiat aski salsa hortarik. Banohak itzuli baten egiterat landetan barne.

        Zapeta Urhe: Bare Karakoil.

        Ichtebe: Laurendi.

        (Bi bozetan, nechkako-muthikoek-dizka) Ikusten duzu goizean...

        Piarres: Bigarren andanari lotzen bagine

        Zapeta Urhe (Joiten du sararaztekoa, makhilarekin sartzen muthila). Moriko, errak jende maite horier, ichil diten, lekhuak hutz, eta ene beha egon, etche gibelean.

        Moriko: (agurra eginik jalgitzen da) Jaun Zapeta Urhek erran direla, ichil zirezten buruan min baitu, eta egon, haren beha, etche gibelean! (hasterat zohan kantua ichilzen da, urhatsak urruntzen.)

BIGARREN LERROAK

        Zapeta Urhe: Haurrak irringarriak dituk. Behar die zerbeit arrazoin jalgi, gauzen argi-argia emeiteko. Moriko gaizoak uste dik, buruan min dutala. Altabada, burua hoberenean diat. (Miatzen du kopeta) kopeta hotz (kharrakatzen du zintzurra). Eztulik ez. Ez nuk eri. (Irriño batekin.)

        Ichtebe: Atsegin dut jauna, zure osagarri onaz (irriño berarekin). Eritu bazine, aiphatuko zuten, hazi tzar kaltekor zerbeit ekharri nauzula. Berzen gainerat, ez nuen horren beharrik!

        Zapeta Urhe: Kalapitatik gelditu giren dembora izpian (gauza miresgarriaren miresgarria!) tipust-tapast jin zaitak, banuela hire alderat Ichtebe zor bat: Zor haundia. Hiri esker, ba dakiat orai arte ez nakiena: nor nizan; zer den Zapeta Urhe. Jesus sortu zelarik, aingeruak eman zituan khantu-charamelaz haren ohakoaren bazterrean. Ez zuan harritzeko. Mundu bat indarka, jalgitzerat zoakoan, zoinek baitzion: «Gorets zazue Jainkoa, lagunt zure auzoa». Gauzek behar dire dembora, ahal bezain gora eta urrun aldakatzeko. Mendeak, banaka, lerroz lerro iragan dituk: hamaborz. Hamaborzgarren menderaino haunditu duk. Betlemen piztu mundua, ontharazten zituela zauzkan haziak.

        Hamaborz garren mendean Espeiniatik atheratu gizon begitarte zabalak, aurkitu zian ezagutzen ez zuen, eta hareh azpikoek etsitua zuten lur aberatsa. Chuchen deithu zitean mundu berria, ezen, ondikotz gizona ohartu zuan, ahal izarigabekoen jabe zela, eta noraino hel zitakeen, heien geinean bermatuz.

        Zure agurra duk: «Jainko eta lege zaharra». Gure agurra: «Lege berria, eta gizona». Zuek erreiten duzue «Jainkoa gizon egin dela» eta guk «Gizona egin dela Jainko». Padituk lege zaharra eta lege berria.

        Parisen eta gero lantegi huntan, lurreko jiteak, eta gogoko argiak, gora metatu beharrez errabiatua, uste nian galdua nuela fedea. Ez nian galdua, bainan aldatua. Gizona baithan, diat ene fedea.

        Bi borrakari bagine bezela, ginaudean elgarri kontra oldartuak. Lehen aldikotz aurkhitu diat, ene trakako borrokaria. Milesker Ichtebe. Borchatu nuk jakiterat zer sinheste naukan, kasko zilhoan.

        Ichtebe: Ene eskerrak zuri Zapeta Urhe. Haur bat nitzan oraino, josteta lakhet, irri-zafla lore ezpeinetan. Bet-betan iduri zait, badituztala, berrogoi urthe, edo hiruetan hogoi, berdin gehiago. «Jainkoa eta lege zaharra, erran nahi dut, Jainkoa eta bethiereko legea, gu sorthu aitzin, gu hil ondoko legea». Hortan da zuhurzia. Hortan da egia. Ameriketa emana izan zaio gizonari, bere dohainetarik, berze bat zabal araz dezan Jainkoaren alderat, begi bihotzen alchagarri. Orobat ez nuke demendren sakhirik egin nahi, bainan utz nezazu erreiterat jauna, bere ederraren ederrean, ez dela Hegoaldeko ontasuna, zeruko zelhaia!

        Zapeta Urhe: Gazte guzien gisa, tarrapatan habila Ichtebe. Ago arraposki. Lau mende baizik ez ditik mundu berriak. Utzkik ukhan ditzan, hamaborz, mundu zaharrak bezela. Gure ondokoek ikusiren ditie, gauza ezin asmatuak: gizonak airean, choriak bezala, ur-barnean, arrainak iduri, eta holako ainhitz.

        Ichtebe: Ez dut zuk baino gehiago dudatzen. Bizkitartean, gizona bilhakatzen bada, zuk diozun bezela bihotzez minthorra, urrikari jende chehea! Bere bi begiak ez ditu sobera ukhanen.

        Zapeta Urhe: Zendako?

        Ichtebe: Nigar egiteko gorri gorria, mundutik eginen baituzue ifernua.

        Zapeta Urhe: Ez gaituk Indies basak.

        Ichtebe: Gogoz heiek bezelakoak; ahalez ehun mila aldiz indar gehiagokoak. Ehun mila aldiz izigarriagoak.

        Zapeta Urhe: Idor gaituk, aithortzen diat. Hala behar, gaineko kukulurat, aztaparta helzeko. Badakik aspaldiko gerthakaria

        Erresumako nagusiak iduri du, bere sehiekilako konduak churitu nahi zituen erregea. Hasian hasi, batto ekharri zioten, hamabi mila talenduren zorduna. Hunek, ez baitzuen zertarik ordaint, nagusiak bere sartzekoetan sartzeko, manatu zuen sal zezaten, bere emazte, haur eta ontasunekin. Sehia orduan, ahuspez emanik, hasi zitzaion othoizka: utz-adazu ephe, eta pagaturen dautzkitzut den-denak... (ichilzen da).

        Ichtebe: Nagusia urrikaldu zen, eta zorrak barkhaturik, gizona utzi joaiterat.

        Zapeta-Urhe (irriño batekin): Ez Ichtebe, hortan ez gaituk adoch. Guk jauzi egiten ditiuk lerro horiek, eta hats-kolpe, bururatzen: Nagusiak bere hasarrean, zaintzalen eskuetarat eman zuen delako gizona, zor guziak pagatu arte.

        Ichtebe: Bazterzen badituzu arteko lerroak, onhartkitzu bederen azkenak: Zueri berdin berdina eginen dautzuete ene Aita Zerukoak, ez baduzue nork zure anaieri, bihotzetik barkatzen.

        Zapeta Urhe: Ez nuk nehorekin zorretan.

        Ichtebe: Hori ez galde-egin Indieseri.

        Zapeta Urhe: Ez dituk gure anaiak.

        Ichtebe: Ez eta ere, soberachko Eskualduneri.

        Zapeta Urhe: Zer arrangura dute Eskualdunek, eman desteiak, ontasun et ohore.

        Ichtebe: Edo bederen urgulu eta ontasun. Urgulu ustel-zozoa. Abereari buruz geramatzan urgulua. Piarres, Manez, Laurendi, urgulutan dira, bere arteko izena baitute, Bas-Urde, Adar Motz, Bare Karakoil.

        Zapeta Urhe: Urguluak jalgi arazten dik auzoetan urgulua. Bainan ez dioteiat ene urgulutik eman. Mende berriko gizonak ez dik sobera bere urgulu guzia beretzat. Ezen behar dik, haren harroka muthur kankailaren gainean, chutik egon.

        Ichtebe: Harrokaren gainean, edo bederen erhauts bustiz orhatu mokhorraren gainean.

        Zapeta Urhe: Gutiz ez utz! Bainan mintzatzeko garbiki, zer ernan nahi duk?

        Ichtebe: Zuhaurek salhatu dautzazuna! Gu denak bezela, zahartzen ari zirela. Nagusi gei bat zure ordaintzat, nahi zinukela:

                Bizia labur, hilzea segur

                Gauza dudarik gabea

                Ororentzat da egin legea

                Ororen sorte dorphea...

        Zapeta Urhe: Ni eroriko nuk, Bainan hi ez bezelako berze batek hartuko ditik ene Zapeta urheak.

        Ichtebe: Berze batek, ez zuk begiratuko.

        Zapeta Urhe: Berdin zaitak.

        Ichtebe: Bainan zu itzuliko, denek ukhanen duzun lur ohakorat. Harri biribil batek erranen, zuk hautatu izena, iguzkiak eta euriak ezartzen dutela, dir-dir lehenik, eta gero jaten.

        Zapeta Urhe: Chirchil char bat haiz, eta berzerik jeus ez! Hasiko haiz lanean. Khenduko dituk, espartin churi, nechkatcha espartinak. Ezarriko hemengo zapetak: larru eta burdin, ez ditiolarik ukhan urhez, hara gizon oinetakoak. Nik ere ukhan ditiat espartin churiak, joaiteko elizarat, arzeko plekan... utzi ere.

        Ichtebe: Ez ditake, egin duzun hoberena.

        Zapeta Urhe: Hori nik ikhus. (Gochoki) Ichtebe, iduri zaitak ene semea haizala. Hi eta ni, mota berekoak gaituk, burua erne, bidearen azken zedarriraino joaiteko eginak. Eginak gaituk bidechka hersiarentzat, ez berzeak bezela bide zabal aisearentzat. Gure azpikoeri emanen diuk bakea: ezarriko bere sailean, han egon dite, eskuin ezker abiatu gabe. Ez duk Zapeta Urheren mahastiak bezain ederrik. Berdin bere lerroan ezarriko ditiuk jendeak. Aski gosatu eta jalgiko dituk bere zilhoetarik Indiesak. Ezarriko ditiuk gure zerbitzarien zerbitzari. Behin ere jastatu ez duten bakea, ukhanen die ausarki.

        Bainan Ichtebe, hi ez haiz berzeak bezelako. Hiri eskaintzen diat, ez ene bakea, bainan hain maite dutan, ene urgulua. Aitak gosetea jitearekin, erditik mozten dik semeari emeiteko, beretzat behar lukeen ogia. Ichtebe ez diat ogi izpibat baizik. Emeiten deat erdia. Erdia hiretzat, erdia enetzat. Izanen haiz, enekilan manatzale.

        Ichtebe (gochoki): Gaicho Zapeta Urhe, ez dakizu zure ontasunen erdian, zoin ziren deus gabe buluzia. Bakea emanen duzula azpikoeri?

        Zapeta Urhe: Enetzat hitza hitz.

        Ichtebe: Nola eman dezakezu ez duzuna?

        Zapeta Urhe: Badea zerbeit eskas dutana?

        Ichtebe: Zure arimak iduri du leizea. Ez zaitake mentura, gainetik beheiti so egitea, beldur burua itzulika has. Mundu huntan sinhestea, eta mundu hau histen ari! Berze munduan sinhesterik ez eta hura heldu! Orhoit zirea nola jauzi ziren aditzearekin kantuz orai jin Eskualdunak?

        Zapeta Urhe: Orhoit nuk. Ez dik bi sos adimendurik Bas Urde tutulurak. Uzten ditiak eguna, Eskual-Herritik jin berriak, barur egin dezaten, huts diten etcheko orhoitzepenetarik, enoa mutzi! Aiseago sartzen dituk gero, erakutsi ildoan. Uzten ditie, orobat soldado izendatuak, zombeit egun til-til-til, soldado tegietan. Eta huna nun, Bas Urde puloa, hasten den, dantza eta kantu, jauzi eta irhintzina! Ez ginian berze beharragorik!

        Ichtebe: Egia duzu Jauna. Morikok zion, buruan min zinuela. Ez zinuen buruan min, bainan bihotzean. Zure bihotza erdiratzen ari, herriko mintzoa aditzearekin. Ez dezakezu eman bakerik... bakerik ez baita zure bilhotzean!

        Zapeta Urhe: Dioie gizon idorra nizala. Ez hi bezembat. Hi haiz gizon dorphea. Guria nuk hire aldean. Bainan heziko hu Zapeta Urhek. Gurituko hire kaskoa. Emanen haiz lanean. Adar Motz Bas-Urde eta Bare Karakoilen parrean, heieri uztartua.

        Ichtebe: Ba dakizu Jauna, ez ditazkela bi nagusi zerbitza.

        Zapeta Urhe: Ba dakiat, eta egia duk.

        Ichtebe: Zuk baduzu zure nagusia, zure burua. Nik ere badut ene nagusia. Ez zitiot zerbitza.

        Zapeta Urhe: Zer egin nahi huke?

        Ichtebe: Ba dira Ameriketan Eskualdunak, bizi baitira Indiesekin adichkide. Ba dira españolak. Ba dira Frantsesak. Ba dira Anglesak. Eremeiten dute jende bizia: Kantua libro, libro othoitza. Heien ontasunek ez dute zurearen usaina. Hetan ditut ene anaiak

        Zapeta Urhe: A uste duka hola kamporat ditakela, Zapeta Urheren ontasunatarik...

                «Urcho-churia errazu, norat joaiten ziren zu.

                Espainiako mendiak, oro elhurrez bethiak dituzu.

                Gaurko ostatua, gure etchean baduzu.»

        Hire idurirat, urchoñoa. nik eskatu behar, othoi, gauñobat enekilan bara hadin. Ba dituk ba, hurbil, elhurrez berzelako hirriskuak. Bainan jakizak Zapeta Urheren ostatuan, sartzen dela, eta egoiten.

        Ichtebe: Ez zitela khecha, ez thema. Ni ere Eskualduna naiz, eta buruan dutana, ez dut aztalean.

        Zapeta Urhe (goraki): Ichtebe, badazkitzu asko gauza, bainan ez denak, gaztea izan gatik. Ikhas azu Zapeta Urhek erranik, nun baita ere gizona lothu, eta han behar duela onthu. Herriak eman lezake, dakizun bezela, mahats erroa. Aihenak badoazi alderdi guzietarat, kut bethetzen direla mulkhoez: hostoen artean, erdi gorde mulkhoa, hura da gizona. Mulkhoa, bera ez ditake aihenetik behech, ez ditake karraskan norapeit abia.

        Ichtebe: Ederki mintzo zira, Zapeta Urhe: bainan ez ongi. Gizon mulkhoak, mozteko baditu eskuak.

        Zapeta Urhe: Berriz hasiko nauzu beraz Ichtebe. Herriak iduri luke mahats erroa, eta gizonak, mahats mulkhoa. Mulkhoa urra ditake alde guzietarat badoatzin ainhenetarik. Bainan hausten bada, hambat gaichtoago! Iratzarzen da mahats ondoa, bilhakatzen mila begi, mila aztapar, eta leherzen, ihes zabilan mulkhoa.

        Ichtebe, mendi zilhoetan sarthurik ere, hatcheman hezaket. Hor ditiat, Adar Motz, Bas Urde, edo bederen, urhats bat berzea baino zalhuago emeiten ez duela: Bare Karakoil.

        Ichtebe: Hamar elhek ez dute batek baino gehiago balio.

        Zapeta Urhe: Hire aitaren izenean mintzo nauk. Indiesek, heien zedarriak hunki orduko, zampilahara, botatuko hute.

        Ichtebe: Jin beharra baizik ez zaizkigu jiten.

        Zapeta Urhe: Jin beharra, edo guhaurek hautatu abarra.

        Ichtebe: Jainkoa urrikal dadila zutaz eta nitaz (badoha atheari buruz).

        Zapeta Urhe: Kasko tzarra! Hihaurek hautatua ukhanen duk:

        Hail... Hail... Hail... (Jalgitzearekin)

        Espartin churi!

        Zapeta Urhe (bere buruari): Ez dire erranen, adinarekin, eñulzen ari dela Zapeta Urhe! (Jartzen da, joiten du ekharaztekoa, sartzen Moriko.)

        Moriko, hatchemazak Bare Karakoil: errakok jin dadin lehen bai lehen. (Jalgitzen Moriko; sartzen Karakoil khentzen chapela, agurra eginik.) Banakien ez nuela luzaz hire beha egoiterik. Gogorat jiten zaitana, hiri helzen asmuak. Badakik, nik erran dutana, errana dela.

        Laurendi: Ba jauna, zuk errana, errana.

        Zapeta Urhe: Eta nik erran dutana, hik egina.

        Laurendi: Ba jauna, zuk errana, nik egina.

        Zapeta Urhe: Jakin arazak Indieseri jinen zaiotela, muthiko gazte bat espartin churiekin, iduri bailuke andereñobat. Bainan ez dela beldurgarriorik. Ikhusi nahi dituela, nun diren heien tegiak, handik haizatzeko.

        Laurendi: Arrazoin duzu jauna, denen nahasterat bazohan.

        Zapeta Urhe: Errana...

        Laurendi: Erran...

        Zapeta Urhe: Errana.

        Laurendi: Egina (agur egiten jalgitzen).

        Zapeta Urhe: (Joiten du jin-araztekoa, sartzen Moriko) Moriko, behar ditiak eskuak ikhuzi (behauniko emeiten haurra) Moriko, igortzen hut katichimarat, utz ditzakan Indiesen sinheste ergelak... Ikhasten duka zerbeit?

        Moriko: Ba jauna, diote buru ona dutala.

        Zapeta Urhe: Nork, nik bezela zituen eskuak ikhuzi?

        Moriko: Pilatusek.

        Zapeta Urhe: Eta zer erran zuen Pilatusek, eskuak ikhuztearekin?

        Moriko: Garbi nago justu hunen odoletik.

        Zapeta Urhe: Ongi puttil. Eginen diuk hitarik gizon bat. Ez zian beraz Pilatusek Jesus hil arazi?

        Moriko: Ez jauna, hola mintzo zenaz geroz. Ez baten bederen gezurti.

        Zapeta Urhe: Ez zuan gezurtia. Jesusek aski zian Jerusalemerat ez hurbilzea, egoiteko heriotzetik urrun. Zer erran zuen bere gorputzeko temploaz?

        Moriko: Aurthikazue templo hau, eta hirurgarren egunean, akhatuko dut.

        Zapeta Urhe: Bera joan zuan beraz herioaren aitzinerat.

        Moriko: Ba jauna, bera joan zen.

        Zapeta Urhe: Ezin ederkiago ihardetsi duk. Saritzat, hara gichon, urhe pheza hiretzat (Moriko, irriz baitago, iduri berze baten beha). Eta orai jalgi hadi, behar ez direnak berdin aipha hintio, berze urhe pheza bat eskuratu nahiz.

Oihala

Hirurgarren Zatia

NOIZ NOLA

        Oihan bazterra. Izpibat aitzinago, haitz haundi bat. Hartarik urhats batean, lurrean ezarriak, hostoak, erakusten duela, hobi tokia. Eskerrean, haitz gorputza, haizeak aurthikia. Haren gainean jarria Piarres, makhila luze bat eskuan. Chapela gibelerat botatua.

Hirurgarren Zatia

LEHEN LERROAK

        Manez: (sartzen da makhila berdinarekin, chapela gibelerat emeiten) Aratsalde on Piarres.

        Piarres: Aratsalde on Manez. Edo gau on, gau ilhuna hurbildua dugunaz geroz.

        Manez: Ba gau on Piarres. Akhitua nuk, ezindua. Zahartzen ari.

        Piarres: Zahartuak ez gaituk. Hogoi eta dotzena bat urthetan, gordain hoberenean duk gizona.

        Manez: Bero gaitza botatu dik. Hemengo zerua, balus urdina bezain urdina. Eskual-Herrian bezela ez ditik, lanho argal batzu lekhuka igeri. Iguzkiak eman lezakek ichurtzen duela ur eakitua bizkarrerat. Eta guk bizkarra zabal Piarres! (Jartzen da Piarresen ondoan.)

        Piarres: Bero samurra egin dik. Bero bustia, airea baliz bezela izerdi. Freskatzerat dohak. Agerturen dituk izarrak, eta egun hotan lakhet zaitak, lanak eginak, ez jakinki zer ar, izarreri beha emeitea.

        Manez: Tirria bera itzuli zaitak. Haurra nintzalarik egoiten ninduan, larrienak khondatu nahi, eta ezin konda, sobera izar eder zeruan!

        Piarres: Emak beharri. Thirrist-tharrast, zangoa ez bailezake bezela zangoari jarraik! Hori Bare Karakoil duk! Zertarat heldu da gizon pilzar hori! Aiher nuk Bare Karakoilaren leherzeko... hola (thorratzen du lurra zangoarekin) Ikusten duk hola. (Chutitzen da, agertzearekin Laurendi.) Errak Laurendi, zer gatik heldu haiz gure ganat? Gu ez gaituk hire gibeletik ibilzen.

        Laurendi: Ni ere ez hire gibeletik, ez eta Manezen gibeletik, nahiz ez duen hire begitarte zimurdikatua. Nik nukek galde egiten ahal, zendako zaudezten hor jarriak. Bi egun baditik, tenore berean jiten naizala haitz azpi huntarat. Lehen aldikotz zituztet hatchemaiten. Orok bazakiten berria, hedatu duk beraz zietaraino. Bazaudezte, segur nuk, huntaz eta hartaz mintzo ezin aipha, hemen erori dela Ichtebe, hemen dela lurrean emana. Zendako dugu hunat gure ichurgia? Ez dakiat. Iduri zaitak kukulauka ari naizala ene arrangurekin,

        Manez: Jar hadi Piarres, ez gaituk hasiko, Ichteberen hobi hegalea, dena oihu. Hemen kalapita ez duk sori.

        Piarres: Aiphatzeak, zauria eztitzen dik, bainan ez sendotzen. Zendako Laurendi, Ichteberen kontra asaldarazi dituk Indiesak? Zendako?

        Laurendi: Zapeta Urhek manatua baitzatan jakin arazteko, jinen zaiotela espartin churiekin muthiko gazte bat, kampoz gocho bezain barnez gaichtoa.

        Piarres: Eta zendako hel arazi duk elhea?

        Laurendi: Hik dautaka hori galde egiten. Ez dakika, nik bezain untsa, Zapeta Urheri ihardestearekin, ezik ez dela! Ez dakika?

        Piarres: Ichtebe, ez zuan berzeak bezelakoa.

        Laurendi: Ez zela nola nahikoa, egia duk, bainan nagok gogoeta, ez zenez nehor ez bezela kasu egitekoa.

        Piarres: Atchikak hire helderra hiretzat. Hilen itzalak ez dik zilipurtarik bilzen.

        Laurendi: Eta hik irest hire ahopaldia. Hara zer diotan.

        Ichtebe jin aitzinean, bizi gintuan acholarik gabe: Indiesen alderat, denak haizu... Berze guzien geinean, gu nagusi. Jakiteko norat itzul, aski Zapeta Urheri behatzea. Harek erakutsia, guk onhetsia. Gure ahala, gure izaria.

        Ethorri zaikuk Ichtebe, eta haundi-haundia jalgi, baizik eta Indies muthur horailak, ez zirela azerien lehen kusiak, bainan gu bezela jendeak. Zapeta Urhen «ba» itzuli aitzinean, miaka hasi behar ginuela ongia ala gaizkia zaukun manatzen.

        Orhoit hiza, igande batez, bestan ginelarik, Indies madarikatuek moztu zaukiguztela borz ehun mahats ondo gaztenetarik? Itsuskeria. Bainan oro har, hoben gehiago badik Ichtebek. Indies-ek zombeit gauez loa khendu zaukutean. Ichtebek gau guzietako loa nahasi.

        Piarres: Ba duk zurruntzan emeiteko, arnoa. Hion paregabea zela, Zapeta Urheren mahastikoa. Ezti urthua iduri. Mendiko loreak balsan ukhanki.

        Laurendi: Hi ere hola mintzo hintzan lehen...

        Piarres: Ez dioiat zilha, nola Ichtebe erori den Indiesen ahorat. Emana nioian, Churiko ene chakhurra, ehun urhatsetan usmatzen baitzituen Indiesak.

        Laurendi: Piarres, haurzerat hoa! Ez dakika nik hasi lana, dutala bururatzen.

        Piarres: Ez duk aments, ene chakhurra hil?

        Laurendi: Ukhaldi batez, ihausi bat gabe, ez baita Ichtebe ohartu.

        Piarres: Hi bezelako zirzilik ez duk agertu, munduaren gainean! Karakoil zango azpian lehertu behar hut. (Abiatzen hartzen soinekotik Manezek)

        Manez: Bat lurpean, ez zaika aski, Piarres?

        Laurendi: Ez ditik behin ere utzi Laurendik, holako hitzak, ihardoki gabe. Pilin-palan bazohan beheiti, Karakoil lehertu nahi zuen, den bezelakoa! Bainan hirur egun hotan, ez diat larrua minbero. Ezpaldu zaitak larrua. Ez nuk gehiago kilika. Aiphatuak aiphatu, ez hiz bakharra, khaldan ene alderat! Indiesek baitakite, nola enganatu diztudan, zin egin bide die, garbituko nutela ni, eta lurra nitarik. Ez nuk khechu. Feiria egun batez, erakutsi nian eskua-ahurra buhami emazteki bati, eta hunek ikustearekin ez zutela sardeño bat horgo zirri-marrek, ihardetsi, banuela ainhitz urtheren bizia. Ez dakiat hobe dutenez. «Ehun-urthez», agintza hauta iduriz, berdin polliki, erran daukunari ihardesten baitugu, irriño batekin, «zu kondatzale». Urthea luze duk Piarres. Akhitua nuk herresta-berresta ibilzeaz!

        Manez: Denek baditiuk, guhaurrek dauzkigun ezinberzeak.

        Laurendi: Eneak ez dituk ttipiagoak.

        Piarres: Auzoarenak zaizkiguk bethi jasain arratchak.

        Manez: Auzoa hurbil eta auzoa urrun. Auzoak etcheko athea idekiko dauk, bainan ez bihotzekoa.

        Laurendi: Bihotza idekiz beldur lukek ikus ditzagun, han gorderik dauzkan mamuak.

        Manez: Badakiuk nun hil den Ichtebe. Ez dakiuk nola. Jakin nahi ginukek Piarres.

        Piarres: (Emeiten da gibel-gibela, zeiharka abiatzen arbolarj buruz) Heldu zuan Ichtebe bide huntarik hola... (emeiten da luche-luchea bazterrerat emanik makhila) aho musika jos... (ibilzen ahoan eskua murmurikatuz Ikhusten duzu goizean) Azkarrena izitzen dik jakitea gutien ustean jauzi eginen diola herioak. Nahi zukean ere frogatu bere buruari, Eskualdun bidean bazoala. Ari zuan aho musikan ufa eta ufa (emeiten berriz Ikusten duzu goizean) Hemenchetzearekin, sasi horietarik (erakusten ezker eskuin) firra-firra, leizafinaren hichtua eginez, jiten zaizko zagetak: borz, zazpi, zorzi, hamar... ez dakiat. Joaiten duk mustupilka... (pochi bat kinkurzen) Uzten dik erorzerat aho musika (idekitzen du eskua). Hitz batzu auhenkatzen.

        Piarres: Zer erran du?

        Laurendi: Urrunegi ninduan aditzeko. Bainan, zer nahi duk Ichtebek erran zezan holako kenkan: «Barkha ziozute, ez dakite zer ari diren.»

        Manez: Nork daki, duda-mudarik gabe zer ari den? Sakatzen diuk hazia lurrean, emeiten batzu asmatu ez ginuen uzta okhaztagarria: uzta belza.

        Laurendi: Indiesek ez zakitean.

        Piarres: Barkha jauna.

        Laurendi: Bainan nik banakian.

        Piarres: Barkha.

        Manez: Egunaz izigarriko bero dorphea egin dik, bainan gauari buruz haizea hasi duk gochatzen. Jar giten, zur muthur hunen gainean, Laurendi erdian. Eskual mendietako mazela ber suetarik gaituk hiruak. Zembat aldiz ez gira ibili, Baigurako patarretan, othe-epheile, edo iatze-keta. Haur hotzak artzain igortzen gaituztelarik, elgarretarat bilzen gintuan mintzatzeko, Ameriketarat joaitekotan ziren, gu baino haundikoez. Iduri zaukuian, hor ginuela, Utsu kaskotik berzalde, Zapeta Urheren ontasun, iguzki erhautsez estalia. Heletako Santa Katalina feiriaz hitz hartu gintuan, jo eginen ginuela Ameriketorat. Gau guzia eman gero kantu orroaz. Horrek badik aspaldi. Bizkitartean, orduan bezela, jar giten, eta ez baigira kantu gose, egon ichil ichila, Ichtebe zenaren beilari.

        Piarres: Arrazoina duk Manez. Euria hasten zelarik, jauts ahala, igortzen nintean etchekoek, arthaldearen bilha. Frangotan hatcheman ditiat, bizpahirur ardi, busti-trempatuak, orziaren burrumbaz ikharan, othe zangoen maldarat bildurik, egonki mulzoan, igitu gabe, elgar berotzen zutela, eta, uste diat, elgar sustengatzen. Badiuk ardi gaicho horien eite. Erautsi-zurrupitak hasi dituk Ichtebe Zapeta Urheren etcherat helzearekin. Ez ginian behin ere holakorik ikusi. Ez ginukian nola jar, zer ihardets. Eskas argia eta eskas indarra. Gure on gaizkiekin, eman giten Ichteben hobi kanteilean, haren othoitza gure atherbe (Jartzen dira, makhilak zangoen artean egoiten ichtambat ichilik.)

BIGARREN LERROAK

        Laurendi: Zer da hori? Zapeta Urheren urhatsa 1...

        Zapeta Urhe: (Buru has, eskualdun makhila eskuan, Zapeta Urhekin) Bas Urde, Adar Motz, Bare Karakoil! Zer zirezte, hiruak hemen! Eta zer ari, tuntik jalgi gabe? Zuen mato haundiekin eman zinezakete, lehen Zantiago Kompoztelarat bazoazin beilari sainduak! (hasten da erdi irri-trufaz-hiruak chubitzen)

        Piarres: Ba ditake jauna.

        Zapeta Urhe: Ez bide duk uste, haizala, edo beilaria, edo saindua?

        Piarres: Ez dut nik erran, zuk aiphatu duzu.

        Zapeta Urhe: Hain ninduan harritua, ohartzearekin, zinaudeztela ichilik, eta ez elheketa, edo sakreka, edo bederen kartetan.

        Piarres: Museko laugarrena eskas dugu Jauna!

        Zapeta Urhe: Ba dituk frango, aski aizinatuak, ar bailitazke gogotik.

        Piarres: Bat baginuen, ez baita gehiago gurekilan.

        Zapeta Urhe: Erran nahi duk Ichtebe? Hemen numbeit eoria duk, Indiesen zagetez zilhatua...

        Manez: Hau da, haren azken egoitza.

        Zapeta Urhe: Zuek bazinakiten, eta nik ez. Nola ditake?

        Manez: Indiesek ere badakite Jauna.

        Zapeta Urhe: Denek jakinki, Indiesek ere, salbu Zapeta Urhe nagusiak. Hori berria diuk. Eta zendako ez dautak erran, Laurendi, aiphatzearekin, nola Indiesek hil zuten?

        Laurendi: Ez daitazu galde egin!

        Zapeta Urhe: Ez galde egin! Atzo jina haiza, ene zerbitzurat? Ez dakika Zapeta Urhek denak behar dituela jakin, ostatuko murruek bezela?

        Laurendi: Baditugu denek, baztertu nahio ditugun chehetasunak!

        Zapeta Urhe: Utzi nuk harat hunat ibil nadin, jo eskuin, jo esker, iduri mentsa, Ichteberen hobia aurkhitu beharrez. Etcherat itzuliko ninduan, ohartu gabe, ez bazinituztan aurkhitu, jarriak ichil-ichila, egur ustel horren gainean, zuek, Kompoztelako hirur beilariak! Zuek dituzuia ezarri hosto horiek, hobi gainean?

        Laurendi: Ez Jauna.

        Zapeta Urhe: Nork bada?

        Manez: Nehorek eta orok. Nehorek bereziki. Orok, bere aldian. Noiz nahi aldiztatzen dituzte Indiesek ere.

        Zapeta Urhe: Indiesek? Ez balimba! Bere zageta zikhinez zilhatu ondoan.

        Piarres: Zageta gauza zikhina. Bizkitartean bada zikhinagorik. Oraikoan ez dira Indiesak hobendun.

        Zapeta Urhe: Nor da beraz hobendun? Mintza hadi. Idek ahoa. Utz eztena bezain zalhu jarzarat mihia. Ni nuka gaichtogin. A, Piarres, bahaki zer egin dudan Ichtebe, enekin begiratu beharrez! Nahi nian ezarri, ene onthasun eta botherean partalier. Horren aitaren aitzinean, eskua alcha dezakeat, ahal guziak agortu diztudala haren haurraren zaintzeko. Zer eta zer ez ditiot errepikatu: «Ago enekin, ago. Indiesek aiduru daudek. Chorrotch, heien zagetak. Ez duk urhatsik emanen mugatik harat.» Haurrak iduri makhila hunen elhorri egurra. Kamporat leguna, uste litakek, bi buruetarik hartu-eta, aise amor emanen duela (erakusten bere makhilarekin). Bainan eskuak zaphatzetik gelditu orduko, elhorri adarra, lehen bezela emeiten duk, eta bermatzen bada doibat sobera, krask hausten erditik, haren izkinek mozten dituztela erhiak.

        Piarres: Ez da egiten bethi, nahi dena, bainan ahal dena. Zendako ez duzu Ichtebe bidatu, thematua zenaz geroz, eskualdun edo berze, gu bezela bizi ez direnen eremuetarat?

        Zapeta Urhe: Piarres badakika badela eskandala-bekhatua; bekhatu hain ilhuna nun hura egiten duenak, hobe bailuke, eihera harria lephotik ezarria, authik balezate itsaso zolarat?

        Piarres: Aditu dut lehen, jauna.

        Zapeta Urhe: Erakutsi daiete, eskandala dela, berzeak gaizkirat eremeiten dituen bekhatua. Hola mintzo zituan lege zaharrean. Hola mintzo nuk ni ere lege berrian. Eskandala duk ez aiherkundeari buruz bainan urrikiaren alderat geramatzan urhatsa. Hori duk enetzat eskandala. Ichtebe guziz garbia zuan, sobera garbia. Hura ikusi orduko, zure baithan sarthu zirezte, deslothu elgarretarik, itho zure bakea.

        Laurendi: Nik dioiat Indies gorhasta horiek badutela azeri-odoletik. Horiek ez dituk jendeak. Eta zer zarkeriak ez dauzkiguzte egin, zombat bildoch ebatsi, zombat artho, ogi mahats. Berzeak ez aipha! Eta hi Piarres horien alde?

        Piarres: Ez nuk nehoren alde, ez kontra. Nere burua diat guziz pochulu.

        Laurendi: Bainan horien tzarkeriak ez khonda.

        Piarres: Hasian has, ez gaituk gu ere hobeak.

        Zapeta Urhe: Hala auzia sarthua ziren artean! Eta auzia hedatzen bada, akhabo bizibide eta ontasuna. Emphoilduz bagoazi, Indiesek berek zampatuko gitie, eta beharko ditiuk lekhuak hustu, heien zageta mehailen aitzinean. Nehorek ez dakik, zer lanak ditugun hemen ibiliak; zombat izerdi chorta, nigar chorta, odol chorta diren hemen eoriak. Uste likeie, orai heldu direnek bethi, lur hau zela phentze edo landa. Ez die ikusi guk bezela, belhar basa, zilho eta intha! Uste likeie, bethi hor izan direla, irriz ari etche pollitak, chuchen juhan diren, bide zabalat! Horiek guziak gure besoetarik jalgiak dituk. Amak haurra bezela maite diat Hegoaldeko ontasun ederra. Amak haurra bezela zaindu nahi.

        Piarres: Bainan hunkitzerat ez utzi nahi ere, zure urgulu izari gabea.

        Zapeta Urhe: Ene urgulu izari gabea! Gauzek behar die izendatu diren bezela! Ez duk ahalge Zapeta Urhe, bere urguluaz! Bizkitartean bazinakite, Piarres, Manez, Laurendi... Ichtebe hilez geroztik, ez diat ditharibat lo egin. Bethi dagok zombeit urhatsetan Espartin churi: bethi hurbil, bethi ezin hatchemana. Geldi, geldi nizalarik; urhatsean, urhatsean baniz, lasterka, ni lasterka eman-eta. Itzala ez diok eskuak gorphutzetik khen, eta hura ez dezakeat eskuz bihotzerat bil. Ni itzul, hura itzul; nizan tokitik dachikola, dagok luche luchea! Espartin churi, ez nuk gehiago bakharrik uzten. Espartin churi, ez nuka gehiago bakharrik utziko! Ala urtzen ari zait, hain gora naukan gogo zorrotza!

        Adichkideak, jakin zazue bitchikeria! Joan zelarik gure etchetik Espartin Churi, ohearen gainean eman nintzan pausatzeko. Iratzartzen naiz, eta ikusten dut Espartin Churi, leihoaren ondotik eni so. Brau jartzen naiz. Ez da Espartin Churi, bainan argi zirrizta leihoen artekatik sarthua. Jaikirik, zangoarekin thorratzen dut iguzki zirrizta, frogatzeko, iguzkiarena zela.... Gauaz aditzen dut athea, kala-kala... Egiten dut: «haizea dukek», bainan ohartzen Espartin Churi, haren ondoan zagola. Gauzian joaiten nako: Athea ez zen ongi finkatua, eta azpitik zarion ilhargiaren esne haguna. Itzulzen naiz oherat. Espartin Churi hor dut... Ez bainan, tarrapatan erortzerat utzi mokanesa. Loa ihes joana, jalgitzen naiz. Basa erramutik, alchatzen da gau zori bat farrastan. Bainan basa erramuko horiek zer dira: loreak, ala Espartin Churi, ezin kukutua?

        Nik uste nuen, gambaran iguzki erreinua, ilhargi zilipurtak nituela. Zendako ez Espartin Churi, beldurrak emeiten zaitan bezela? Bururat lehen juia, hura da hoberena.

        Adichkideak zer diozute? Berzen gauzak hobeki ikusten ditugu? Ez zena Espartin Churi? Espartin Churi, itzulia nerekin berriz hiztatzeko.

        Laurendi, hik ikusi duk, herioak utzi azken ephean... nola zabilan.

        Laurendi: Zuk ikusi duzun bezela, churi espartinak!

        Zapeta Urhe: Hire iduriko, ba zazkiena zer zirimolak zauzkan ingurian?

        Laurendi: Nor uste duzu, zela Ichtebe?Bazakien ez zuela urrun leizearen ezpeina.

        Zapeta Urhe: Beraz zeruan duk, eta zendako jausten da zerutik ene khitzikatzerat? Nik ez diat zeruko dohatsuen acholarik.

        Piarres: Errazu izeitekotz, heietaz zinuela zure achola bakharra. Jainko izan nahi, eta gizon izanki, hedatu duzu Jainkoaren hista! Ez zintuen gorphutzak muthil nahi, bainan arimak esku makhil.

        Zapeta Urhe: Ez dituk bederen, zombat bersu eman, alegia: eta beilarienzat. Holako zerbeit (trufatuz):

                «Ichtebe dohatsua, zuri oihuz gaude

                Eman zaite zeruan, hemengoen alde»

        Piarres: Ez dut berzerik erabilzen, hirur egun hotan.

        Zapeta Urhe: Begirazkik hire belhauniko-galdeak hiretzat! Ez nuk barne.

        (Ari direlarik sarthu dia, zombeit emazteki kaputchinekin, ezko piztuak eskuan. Lurrean emeiten, belhaunikatzen, hilen mezan bezela-kantatzen eztiki: Requiem, emanen dutena bururaino, izeitekotz airea bakharrik.)

        Zapeta Urhe: Zer da merreka hori?

        Laurendi: Gaua egunari nagusitzen ari zaio. Eztabada tenore huntan erori zen Ichtebe. Geroztik, emaztekiak heldu dira, oren berean othoitz egiterat.

        Piarres: Eman diozu Jauna bothere zure eskuek moldatu bihozen gainean.

        Manez: Ezarri diozu buruan histuko ez den harri eder khorona (belhauniko emeiten Piarres eta Manez).

        Zapeta Urhe: Gu Laurendi egonen gaituk chutik. Udako arats ephelean, arbola guziek eman lezakeie berdin gothor direla. Bainan hasten direlarik orziak karraskan, eta erhotzen haizea, bere bidea behar baitu, botatzen ditik erro tcharreko arbolachkak (erakusten eroria). Aldez ez dik igitzen haitz zaharraren ondea: doi-doia ebasten, zombeit hosto. (Erakusten haitza.) Laurendi haitz hau ederrago duk delarik neguan chimichtaz inguratua. Egonen duk chutik Zapeta Urhe, edo Hegoaldeko arbola.

        Arbola arbol. Ene azpian maldatuko ditiat ene zerbitzariak, nor nahi izan ditela Ene geriza pean hartuko ditiat hunat othoitzerat heldu direnak ene. Bihar Laurendi, ikusiko diuk, nola begira dezazkegun Indies zageta charpil-etarik.

        Laurendi: Jauna ez zazula hortaz burutik akhit.

        Zapeta Urhe: Zendako ez?

        Laurendi: Indiesek ere bilzen baitira, bere gisan, Ichteberen ohoratzerat. Cho, ichil gaiten (aditzen dira esku-ataal joak, tambour basque). Arzen dira dantzan. Pizten suak, garren argiak lore gorriz aphaint dezala, Ichteberen hobia! (Gorriz argitzen dira bazterrak.)

        Zapeta Urhe: Altabada, erakutsia nian lege berria: denen aita, hisia.

        Laurendi: Bainan denen ama amodioa, zion lege zaharrak!

        Zapeta Urhe: Ene legea, gizon legea.

        Laurendi: Eta hau Jainko legea.

        Zapeta Urhe: Hi ere ari hiza, aldez berze itzulzen?

        Laurendi: Ez dakit.

        Zapeta Urhe: Zer ez dakikala?

        Laurendi: Espartin Churi, bizi zelarik, Zapeta Urhe zen azkarrena. Orai... hura. Aldez berze itzul giten, arbolatik ari zaikigu kheinuka. (Emeiten da belhauniko.)

        Zapeta Urhe: (eskuak bildurik, zango bat doi bat malgutua, ez ageri zer eginen duen) Espartin Churi, hor haiza, itzul gaiten, arbolatik, ari kheinuka?

Oihala