Itz-Lauz
Burdin laneko zenbait tekniku itz
San Martin'dar Yon
Burdin lanak, gure errian, edestiaurretik datorkiguz. Bere oñarrien berri, euskera beraren bezela, oso gutxi da dakiguna. Berriz, azkenengo gizaldian, Euskalerriak ezertan aurrerapen aundirik einbadu burdin-lanetan izan da noski baño noskiago aurrerapenik aundiena. Aurrerapen orrek, ala bearrez, berakin ekarri zitun tekniku itzen aldakizunak eta zabaltasunak.
Noizbait indar aundia artu zuten Euskalerriko oleak, baño, azkenengo urte auetan aurrerapenik aundienak erbestetik etorri zitzaizkigu eta ez da arritzekoa, gaur, tarteka marteka, euskeraren muñetan arrotz itzak arkitzea; batez ere gogoan baldin badugu gizaldi oso bat baño geiago daramagula erderazko teknika elertiaren menpean. Gure artean arduradunik izan ez dugulako itz oiek gure izkuntzaren zuztraietara aukeratutzeko. Itz baten euskera, maillarik geienetan gutxi landua bada, burdin teknika gaian esan genezake oraindik ez dugula ezertxo ere egin. Gañera, sarri, euskal tresnak, berriak sortuala zarren itzak baztertu egin dira, naita oiek lenaren ordez gauza berdiñerako asmatuak izan, lengo izena bera ain zuten artu bearrean; gaur orregaitik langai aien oroitzapenik ere ez dugu.
Bear bada Aita Larramendi izango genun gure lenbiziko iztegilaria, XVIII' garren gizaldiko asieretan.
Mogel izan genun bere ondorengo, batez ere teknika gaietan, «Peru Abarka» dalako liburuan, ez bakarrik gaiki ugari izendaten, baizik orduango ola-zarrei buruz ere naikoa berri eman zizkigun; lengo izen asko denborarekin batzuek galdu eta beste batzuek baztertu badira ere oraindik asko ta asko bizi-biziak edo erdi biziak ditugu beñipein, da agoz-ago erabiltzen dira Eibar'en, Mogel egillearen jaioterrian.
Esan bearra dugu, geroztik gai ontaz izan ditugula iztegilari onak, batez, ere Azkue zana, baña oraindik sail aundia dugu landu gabe.
Eibar'en, esan oi danez, euskera mordolloa dugu, baña arantza artean arroza ederrak izaten diran bezela, baditu gure euskerak bere edertasunak. Asko esatea bada ere, nik ez uste Euskalerri guzian, gaur beintzat, Eibar'en aña tekniku itz iñun erabiltzen dituztenik.
Bear-bearrekoa zaizkigu galtzorian dabiltzen izen oiek biltzea, bai jakintzarako eta bai zabalkunderako. Ori dala ta aspaldi jaso nitun oietako batzuek eta baita ere zerrenda bat argitara eman; ikusi: EUZKO-GOGOA, 1951'gko. 9-10'gn, zenbakian 56'gn. orrialdean «Euskeraren itz aberastasuna» Uarrain'ek egiña. Orain berriz argitaratzerakoan burdin-laneko euskalitz guzien billera bururatu zait eta ortarako Azkue eta Bera-Lopez Mendizabal'en iztegiak (gaur ezagunenak eta osoenak diralako) aztertu bearra izan dut. Ala ere badakit uts aundiak izango ditudana, ez baita erreza izen danekin gogoratzea.
Badira Eibar aldean teknikulari euskaltzale batzuek, burni-laneko teknika gaiak euskeraz eman nairik dabiltzenak eta adizkide oiek bultzatu naute lan au egitera. Oraindik izango dira beste zenbait itz Euskalerrian sakabanaturik nork jasoari begira, ene pozik aundiena beste norbaitzuk aien billeran arazotuko balira. Burdin-teknikari buruz, euskerari dagokionez, gazte oiekin itxaropen osoa dut, eta nork daki oiek dakarren kementasuna ikusiaz beste nunbait jarraitzalleren batzuek azalduko ez ote diran? Denok alegindu bear giñake euskal-teknika iztegia aberasten. Adibidez, burdin lan oiek zelan erabilli jakiteko teknika iztegia dugu bearrezkoena. Eibar'ko esaera zar batek dio: «zerekin badago, badakigu zelan».
Da ez dezagun esan gure izkuntza txiroa danik; beste izkuntza batzuek aberatsagoak badira, berek landu dutelako izango da. Gure arloa betetzea gure ardurakoa dugu, eta ez genuke atsedenik artu bear erriak ikusi arte ogia jateko ere badala gure euskera zarra. Ba, zoritxarrez, gauza guziak egiakin neurtzen diran garaian bizi gera eta gogotsuok ogi-pozik gabe landu bear beste oieri gogaiki ontan ogi-bidea billatu arte. Ondikotz. Arantzazu'ko praille gazte batek esan zidan bezela, gure erriak Santxo asko eta Kijote gutxi ditu. Berriz, euskal-teknika piztutzen ezpada ere: «...Geroak esan beza: «Erri bat izan zan»...
Baña oldozmen samingarriak era bat aldameneratu ta noan neure arira.
Irakorle: itz sorta ontan, arriaroko izenen ondoan gaur erderak bereganatutako itzak ere billatuko dituzu, adibidez: artazi, arpiko, zulakaitz., gurizabal, ta abar, arri edo aitz'en zustraiak dituztenak eta txatarra, totxo, t.a., gaztelerako iztegietan ezarriak diranak. Ortik ikusi euskal-tresna oien aintziñatasuna.
Obeto aukera bearrez sailka edo taldeka jartzera nijoa gaiak, tresnak, tresna-lankaiak, t.a., guztiz zortzi sailletan antolatuak. Azkue'ren iztegitik jasotakoak ondorean (A) eramango dute agiritzat, berriz Bera-Lopez Mendizabal'enekoak (B.-LM.) eta Eibar'en jasotakoak da iztegi oietan aipatu arren oraindik Eibar'en erabiltzen diranak (E).
Izen batzuek burdin-lanen barruan sartzen ezpadira ere, lan oieri laguntzen diotelako edo eureri uztarturik erabiltzen diralako jartzen ditut, ene iritxiz bearrezkoak diralako
Gaikiak-Materiales (Lenengo sailla)
Altzairu acero. (A).
Berun plomo (A). (E).
Burdin hierro. (A). (E).
Burdingai, burdindegi, burnarri mineral de hierro. (A).
Burdingorri. cobre. (B-LM).
Burni hierro. (A).
Burniori bronce. (B.LM.). (A).
Gai materia, Material (B-LM.). (A).
Gaiki, gai Material. (B-LM. (A).
Galtzairu acero (A) (E).
Ikatzarri diamante (B-LM) (A).
Me mineral (A).
Urre oro (A) (E).
Urraida, urre-aire cobre (A).
Zidar plata. (E).
Zillar plata. (A).
Zillarbizi mercurio, azogue. (B-LM). (A).
Lankalgaiak. Elementos de Maquinas
(Bigarren sailla)
Altzagarri calzo. (Eibar'en zaarrak bakarrik erabiltzen dute)
Ardatz eje. (A). (Eibar'en baserritarrak).
Ardatz husillo macho. (E).
Ardatz-nagusi, ardatz-nausi husillo patrón. (E).
Ari rosca. (E).
Azelin turbina de agua (Eibar'en zaarrak bakarrik)
Biribil cilindro. (B-LM.) (E).
Biurriko tuerca. (A).
Borobil esfera, esférico. (B-LM).
Burkontz caldera. (B.LM.)
Burniziri cuña de hierro. (A).
Burpil, gurpil rueda. (A) (Eibar'en zaarrak bakarrik)
Ernalziri cuña (B-LM.)
Ese eslabón en forma de S. (A).
Eskuleku, kider, elbide manivela, manubrio. (A). (B-LM.)
Ingurubil espiral. (A). (B-LM.)
Izkilluzte, ezur armazón. (B-LM).
Karraka turbina. (B-LM).
Karakote gancho colocado a la extremidad de algunas cadenas. (A)
Kate cadena (A). (E).
Katentxu cadenilla (A)
Katetxu cadenilla (E.)
Kerten mango. (A). (E).
Lorkate cadena grande. (A).
Mailla, katemalla eslabón de la cadena. (A)
Motoi polea. (A). (B-LM).
Narkate, katengi cadena mediana. (A).
Obo, kate-begi último eslabón circular de la cadena (A).
Orratz, katenorratz púa de la cadena. (A).
Pazi, paziña caldera. (A).
Tikinoe turbina. (A).
Txakur, zepo perro de arrastre del torno. (Eibar'en bietara erabiltzen da.)
Txirrika eslabón que gira sobre sí. (A).
Txirrindola argolla. (A). (E).
Txirringa rueda (A).
Ugal correa, correa de transmisión. (E).
Uraga-giltz pistón. (B-LM.).
Uzkatxo, garranga tornillo. (B-LM.)
Zil, ziri eje de poco diámetro, pasador, guia de granetes. (E).
Zorro tuerca, tuercas en carros de máquinas en general. (E).
Tresnak Herramientas
(Irugarren sailla)
Ardatz macho de roscar. (E).
Arpiko cincel, cincel de cantero. (E). (A).
Arri piedra, muela de esmeril. (E).
Artazi tijera. (A). (E).
Barauts broca. (E).
Barauts-etxe porta-brocas. (Eibar'ko zaarrak bakarrik).
Burdin-aga: palanca, barra de hierro. (A.).
Burdin-kato tenazas grandes de hierro conque se mueve la goa. (A).
Epaiki sierra (E).
Epaiki-etxe porta-sierra arco de sierra. (E).
Ezten punzón. (B-LM) (E).
Giltz llave. (A) (E).
Guraiz tijera. (A).
Gurizabal corta-frios cincel. (E).
Karraka lima. (A) (B-LM).
Langai herramienta (A) (B-LM).
Mailluka martillo. (E).
Maillu mazo. (E).
Maratilla destornillador. (E).
Matrallu martillo. (Mutriku'n da beste erri batzuetan.)
Orratz aguja. (A) E).
Orrika tenazas. (A).
Ortz cuchilla. (E).
Ortz-etxe porta-cuchillas. (E).
Otxau, otxabau escariador. (E).
Tresna herramienta. (A). (B-LM).
Tresna-zorro herramental. (B-LM).
Trintxa, trintxer cincel. (B-LM).
Txantxilloi comprobador. (Eibar'en onela erabiltzen da. Diñuenez, prantzerako échandillon'dik eidator.)
Txirikin tenazas grandes de ferrería (A).
Zulakaitz cincel (Eibar'ko zaarrak).
TresnaLankaiak Maquinas Herramientas
(Laugarren sailla)
Ago fragua. (A).
Artazi tijera. (A). (E).
Bilgin torno. (B-LM).
Epaiki sierra. (E).
Eraingi motor, máquina. (B.LM).
Firifaya cabezal de tornillería. (E).
Guraitz tijera. (A).
Igela laminadora. (A).
ikin, igille motor. (B-LM).
Jungura yunque. (E).
Lainkai instrumento de trabajo. (A).
Lankai instrumento, máquina, aparato. (B-LM).
Laztabin barrena, (A.).
Laztabin barreno, taladro. (B-LM).
Marruza garlopa, cepillo. (B-LM).
Matxino prensa de forja. (Eibar'en erabiltzen da, prantzerako Machine'tik artua noski.)
Sutegi fragua. (E).
Tramakulu aparato, máquina. (A).
Trinka prensa. (B-LM).
Egipenak Operaciones
(Bosgarren sailla)
Akabatu, akabau pulir, bruñir. (E).
Akaratu, egokitu ajustar. (A). (B-LM).
Argi-erain operacion de abrillantar en el proceso de pulimiento. (E).
Arildu, arilkatu devanar. (B-LM).
Arpikotu cincelar. (B-LM).
Berundatu emplomar, guarnecer de plomo. (A).
Berundu aplomar. (A).
Biribildu tornear, cilindrar. (E).
Burdinaztu herrar, guarnecer de hierro. (A).
Burdiña-landu forjar. (B-LM).
Burneztu chapear. (B-LM).
Ebagi tallar, cortar. (B-LM). (E).
Galdatu fundir. (Eibar'en zaarrak).
Galdatu, berdinkatu nivelar. (A). (B-LM).
Garausartze desporar, rellenar los poros al fundido. (E).
Igekitu, iyekitu copiar. (B-LM).
Karrakatu limar. (B-LM).
Landu labrar, elaborar. (A).
Laztabindu taladrar. (B-LM).
Marruzketatu cepillar. (B-LM).
Trinkatu prensar. (A).
Urtu fundir, aguar. (E).
Urtze fundición. (B-LM). (E).
Zulatu agujerear, taladrar. (E).
Zuzendu enderezar, rectificar. (B-LM). (E).
Zulapetu minar, excavar. (A).
Berozko eta Zaipeztatu Erabilkundeak
Tratamientos Térmicos y de Proteccion
(Seigarren sailla)
Berozko tratamiento térmico. (B-LM).
Galdatu caldear. (A) (E).
Gori-gori al rojo vivo. (E).
Goritu recalentar. (E).
Illundu pavonar. (E).
Iraotu revenir, segunda operación del temple para mejoramiento del mismo. (E).
Suberatu recocer, destemplar. (E).
Urebagi grieta producida al enfriamiento de la pieza sometida al temple, debido a los efectos de contracción. (E).
Urrebits baño de oro, dorado. (A) (B-LM).
Urreztatu dorar. (A).
Zidarbiztu platear. (A).
Zillarbits baño de plata, plateado. (B-LM).
Zillartu plateado. (B-LM).
Zillarztatu, zillarreztatu platear. (B-LM).
Lankeiak Ocupaciones u Oficios
(Zaspigarren sailla.)
Akabatzalle pulidor, bruñidor. (E).
Arotz operario. (A). (B-LM).
Asmari, asmatzaile inventor. (A) (E).
Biargin, beargin trabajador, obrero, operario. (E)
Bilgintzai tornero (B-LM).
Burdinkari comerciante de hierro. (A).
Burmegille hojalatero, fontanero. (B-LM).
Buzkindari maquinista (B-LM).
Eraingilari maquinista. (B-LM).
Garausartzalle desporador, el que se dedica a rellenar los poros al fundido. (E).
Idurgin forjador. (B-LM).
Igelari laminador. (A).
Ikerle perito, experto. (A).
Labari hornero. (A). (E).
Langille, langin operario, obrero. (A). (B-LM).
Langirtza oficio. (B-LM).
Lankain trabajador activo. (A).
Lankei ocupación, oficio. (A).
Meatzari minero. (A).
Pazigille calderero. (A).
Urregin orfebre, orifice. (A). (Eibar'en zaarrak).
Urtzailla, urtzalle fundidor. (A).
Zillargille platero. (B-LM).
Zillargintza oficio de platero. (B-LM).
Zillartari plateador. (B-LM).
Batzuek Varios
(Zortzigarren sailla)
Abe, laza viga. (A). (B-LM).
Adabatu remendar, componer. (A).
Ago, agoe masa de hierro fundido. (B-LM). (A).
Aize-bide ventilador, caño por donde entra el aire en una fragua. (A).
Aizezki neumático. (B-LM).
Aize-zulo, aixe-zulo poro de la pieza fundida. (E).
Akatz mella, muesca. (A). (E).
Albata compuerta de presa ó embalse. (E).
Aldaska, muskil vástago. (B-LM).
Ale grano. (A). (E).
Aleka chatarra que se arranca al producir el agarrotamiento en cualquier superficie de rozamiento, por lo general, debido a la falta de lubricación. (E). Erderaz ez du izenik.
Ao corte de cualquier herramienta. (E).
Apal, oltza estante. (E). (B-LM).
Apalategi, Apaladi estantería. (B-LM). (E).
Apurtunia rotura. (E).
Arasa estante. (E).
Arasak estantería, estanterias. (E).
Arauketa, Eraketa sistema. (B-LM).
Arrago crisol. (A).
Arrago-etxe cavidad que en la parte inferior de los hornos sirve para recibir el metal fundido. (A).
Asma, asmatu, asmau inventar. (A). (E).
Asmakeri invento. (A). (E).
Asmaketa invención. (A).
Asmamen facultad de inventar, inventiva. (B-LM).
Ate-morrollo cerradura. (Eibar'ko zaarrak bakarrik.)
Berdinkai, einkai balancin. (B-LM).
Berdinkai, galga nivel. (A). (B-LM).
Beruneria guarnición de plomo, mercaderías de plomo. (A).
Biar, Bearra trabajo, operación, menester, obligación. (B-LM). (A). (E).
Biargin, Beargin trabajador, obrero, operario. (E).
Biargintza, beargintza faena. (A). (B-LM). (E).
Burdin-ari hilo de hierro, alambre. (A).
Burdin-gesal escoria líquida de hierro. (A).
Burdin-kaka, burdin-letzo dagafirro, escoria sólida de hierro. (A).
Burdinkara, Burdinkaro lo que semeja al hierro. (A).
Burdin-ola, Burni-ola ferrería, fábrica de hierro (A).
Burine hojalata. (B-LM).
Burni-bizi imán. (B-LM).
Dendal apoyo y sostén del mazo en las ferrerias. (A).
Einkatu equilibrar. (A).
Erdoi oxido, herrumbre. (A).
Erdoildu roñarse, oxidarse. (A).
Erdoilkara herrubroso. (A).
Erdoiltsu lleno de herrumbre. (A).
Eskulan mano de obra. (A). (E).
Estolda alcantarilla, caño en que se vierte y se le da salida a la escoria de hierro de las ferrerias. (A).
Extun eslabones de la cadena. (A).
Galbae-galbai arnero, criba. (A). (E).
Galda fundición, fábrica donde se funde el hierro u otros minerales. A). (E).
Galgeta nivelación. (B-LM).
Galgatzalle, berdinkai nivelador. (B-LM).
Galgatzalle gramil. (A).
Garabi grua. (A).
Goa masa de hierro candente. (A).
Gogortu, estuagotu condensar. (B-LM).
Indar energía eléctrica, fuerza motriz. (E).
Indar-etxe central eléctrica. (E).
Irrari estampar. (B-LM).
Irudi estampa. (B-LM).
Kaizu calibre, dimensión. (B-LM). (A).
Kaizu diámetro. (B-LM).
Karrazkin limadura. (B-LM).
Kateaztatu, kateztatu revestir de alambre una olla ó vasija cualquiera para consolidarla. (A).
Katigatu encadenar. (A). (E).
Kidar mango de instrumento (A).
Kulunka, zalantza balance, balanceo. (B-LM).
Laba horno. (A). (E).
Lan trabajo. (A).
Lanaldi rato de trabajo. (A).
Langai empresa, proyecto. (B-LM).
Langei fleje. (A).
Lankain trabajador activo. (A).
Lankei ocupación, oficio. (A)
Lantegi taller. (A).
Laspel gas. (B-LM).
Loro alambre. (A).
Lurrun vapor. (A). (E).
Marraztatu, marreztu dibujar, delinear. (B-LM).
Meatze paraje minero. (A).
Mia mina. (A).
Odi, tutu tubo. (A). (B-LM).
Odi, lako cañeria. (A). (B-LM).
Oditza tubería. (A).
Ola ferrería. (A).
Paldo, ustei llanta. (A). (B-LM).
Pilandera, txaratil, zinzilikari péndulo. (A). (B-LM).
Puio-makurra palo con que se mueven los barquines en las ferrerías. (A).
Sakats excéntrico. (A).
Soi herrumbre. (A).
Soi grieta de metales. (A).
Sutegi forja. (B-LM).
Totxo lingote. (E).
Txatarra chatarra, desperdicios de hierro. (E)
Txibiri viruta. (E).
Txinbo paso de agua a la turbina. (A).
Ugar roña herrumbre, oxido. (E).
Ugartu llenar deherrumbre, oxidar. (E).
Urregintza orfebreria. (A). (B-LM).
Urtze fundición, acción de fundir. (B-LM). (E).
Ustei llanta de rueda. (A).
Zealdokatu, klunkatu balancear. (B-LM).
Zear horizontal. (B-LM). (E).
Zepa escoria. (A).
Ziarzulo agujero por donde sale la escoria del horno. (A).
Ziritz ranura. (A).
Zoi cáncamo. (B-LM).
Zulape mina. (B-LM).
Zut, zutik, zuzen-beera vertical. (A). (E).
Itzberririk bage, mardul zamarrak urten zaigu euskal-teknikari buruzko izen-lerrokada onek, len ere esan dutenez, oraindik izango dira zenbait itz Euskalerrian sakabanaturik nork jasoaren begira. Berriz erderak, griego ta lateratik egokitutako itzak ere, euskera aberastu nai badugu, ongarri liteke gure teknika-elertira ekartzea; ludi guziak ontzat emanak diranak guri ere ez digu kalterik egingo. Bestaldetik, orrez gañera, emen dijoazen izzenak zuztraitzat artuko ba-genitu beste-ainbeste itz antolatzea ez liteke zailla; izkuntza guziak ori berori egin dute eta guk ere egitea, ez bakarrik legezkoa, bear-bearrekoa deritxot.
Ulerbidez, zerrendatzo bat jarriko dut oñarri bezela eta gañerakoak teknikalariak berak aukeratu dezaketela ipiñi bearra sortzen zaizkienean; era ontara egin lizkiteke:
Aldatu transmitir.
Aldatzalle transmisión, transmisor.
Arrago-galtzairu acero al crisol.
Bilgin-firifara trono-revólver.
Burdin-geza hierro dulce.
Burdin-guri hierro maleable.
Burdin-lan siderurgía.
Buru-lankaiburu cabeza, cabezal de máquina.
Galda-burdin hierro fundido.
Galda-galtzairu acero fundido.
Galtzairu-ugarkaitza acero inoxidable.
Igekille copiadora, pantógrafo.
Ikaskun ingeniero.
Ikaskuntza inginieria.
Esku-laztabin taladro de mano.
Ezten-trinka prensa punzonadora.
Irar burdin hierro colado.
Irar-trinka friccionadora, estampadora.
Karraka-latza escofina, vaspa.
Koskadun-burpil engrane, rueda dentada.
Laster-galtzairu acero rápido.
Lurrun-pazi caldera de vapor.
Motoi-malladun polea escalonada.
Tximist-galtzairu acero eléctrico.
Zuzengille rectificadora.
Izen erabilgarri oiek, burdiña zarrak baztarrean bezela erdoituko ezpadira burdin-laneko ikerle edo teknikulariok duzute itza. Zuen gain baita burni-teknika baratza landu bearra.
Eibar'en, Azaroak 30. (San Andres eguna). 1956.
|