—Itz-Lauz—

«Txantxiku» gaitzizen ori dala ta...

I'tar Jabier

Txantxiku!! Amaika bider entzuniko gaitzizena!

        Bergara, Azpeiti, Tolosa, Segura ta abar... euren gaitzizenak baitute, baña oñatiarrena danetan aipatuena. Euzkalerriko baztez guzietan, kantu ta guzi, ezautzen ditugu oñatiarrok. Nork ez du iñoiz abestu edo entzun alako...

                Baxatoxak, baxatoxak

                Goiko kaletik beko kalera

                Xexenak...

        Aizkorrirako asmotan —eguna zetorren alakua— goiztar eta kementsu ekin genion aldapeari. Egunsenti argi, alai ta biguna! Gora orduko, ala ere, laño zuri borobillak, an emen, ortzian. Gallurretik, Kantauri itxaso urdiña, gerriko beltzez ingurutua, belu-belu dakuzan. Eguardi aldera, me-me jotzen zun aizeak betik gora. Urrutiko erri, baso ta mendi koxkorrak, laño narrasak estaltzen zitun banaka banaka. Aizea geroago-ta miñago. Urrian zetorren lanbrua. Ta arratsaldeko bostak inguru, Arantzazu'tik berako ardantegi zuloan aterpetu bearra izan genun.

        Gu bezelaxe, egualdi likatzak bera uxatutako mendigoizale taldea zetzan ardantegian. Giro zan izan be barruan, ta denak zeukaten zerbait jan edo edateko gogo bizia.

        Iru neskame, etxekoandrearen ardura pian, larri ta prexaka zituzun daneiri batera erantzun ezinda. Etzuten ba neskatxak, gaztien arteko txutxuputxuetarako, ez beta ta ez umoreik.

        Nik ez dakit zergatik, baña mutillen itzerditxuei jaramonik egiten etziotelako edo..., beñik-bein, bazterreko mai aldetik ekin zioten, iseka antzian, baxatoxak, baxatoxak... abesten. Laster giñan danok goiko kaletik beko kalera, buru belarri, xexen da guzi etengabeko giran...

        Neskatxak, bekoki aztunaz, euren zeregiñetan aurrera. Oñatiarrak izan ba, ta gure abesti ta parre-algarak min ematen zien.

        Alako baten: eskerrik asko, Jaunak, paketsu baña sendo esanaz, jeiki zan, gizon apain bat. Apala gizona! Danok begirakime samurrez agurtu ondoren: «gure xik eta xauk dala ta —ekin zion— naikua barre eiten xok gentiak. Baña, Txantxikuarrak (etzan bape lotsatzen bere gaitzizenaz) edozein lekutan ta beti euzkeraz berba eiten xuai, Dakixeillako. (Azkenengo itz ori geldiro mintzo zan). Amaika lekutan billatutxuat nik euzkalerritxuetako gentia ugeri, ta euzkeraz tautik pez. Egun on otz'oztan.»

        Ixildu da gizona. Ardantegi zuloa be bai. Arrazoi andia oñatiarrena

        Jostorratz-eske aria. Igarri zion neskame gaztienak. Ta, bizibizi, goru ardatza bezin tente ta jostarratza baño zorrotzago, urratu zun ixillune astuna.

        — Ta zuek (begiak nora zuzendu bazekian) beste zertxobait geyako artu gura dozue edo?

        — Qué dices, muchacha —itandu zion zazpi-zortzi maikide tarteko gazte batek.

        — Mendigoizale prextua izateko, soñekua bakarrik ez dala naiko. Bost ille bete buru... Karnabalak. Txorimalo jasteko aukerako soñekua iretako. Amari ezaixok ondo gordeteko, sitsak jan ezteixen. Ta urrenguan, euzkeraz ikaxita etorteko Oñatira. Ta... amonari gorantziak!

        — Ixxxxo, Ixabel. Alakorik ondiño —garrazika etxekoandrea.

        Bai zera. Txalo ta algaraz jostatu genun, pozik, neskamearen eztenkada. Orduan bai ikustekuak gure oñatiar neskatxak! Arein umoria ta garra lanerako!

        Baña txalo aiek gure baiko lotsa ixiltzeko zituzun, alegia. Ba euskeldunik anitz izan arren, euren arteko jardunak... erderaz mintzo ziran.

        Ardantegia baretu zaneko, urreratu ta galde egin nion gizonari

        — Aizu, adizkide. Jakiñian izango zera noski, ta adierazi bazenidake nundik nora txantxiku gaitzizena sortua dan edo?...

        — Ezagunak ditugu —erantzun zidan— gaitzizen ori azaltzeko bururatutako asmaketa batzuk. Aipatuena, alegia, auxe da.

        «Oñati'ko lenengo Condea patzadoneko gizona oi zan. Baña izatez nungua zanik, ziur-ziur eztakigu. Oñatiarra ez beintzat. Ba, Oñati'ko bizimoduakin aurtzarotik oitua dagon gizona izatekotan, etzan aiñ piper ta amorruz jaiko bazkal osteko lokuluxka egin ondoren. Deadar baten jeiki ta, ate inguruan erne zauden gudamutillei, gogor ekin zion.

        — Nor izanda emen juai... juai... kurrai... juaika... bazkal ondoko lo gozua aldendu ditana?

        — Jauna, geu be, dagoaneko berotzar onekin, lo antzian ginan danak ta... parkatu. Baña, ez du emen iñork be ez kantau ta ez zaatarik atara.

        — Ta, etengabeko juai... juai... juai... orreik, emakumezko garraziak al ditugu edo?

        — Orreik, Jauna, txantxikuak zituzun. Erri onetako otarregilleak dituzten liñapotzuetan millaka arkitu litzazkezu. Baratz osteko orma gaindik bekio errekalderuntz, ta ikusiko dituzu an ta emen saltoka.

        Baretu zan gure gizonori. Ta, bere bizar luzea beiñ eta berriz eskuz leundurik, paketsu baña, nagusiari dagokion eraz, zorrotz agindu zien

        — Tira ba. Gaurtik aurrera zazpi-zortzi-bat gizon (ta geyago) bear izatekotan bazkal ostian arratsaldeko bostak inguru arte, ibaiertz eta liñapotzuak astindu ditzatela, lo patzadan egin daidan.

        Urrengo egunetik, altzuten danak, aga luzeak eskuetan, ikutu emen ta an zapla, naikua lan izan zuten oñatiarrak txantxikuok ixill-erazten.

        Inguruko errietan berri au zabaldu zaneko... txantxiku gaitzizenez bataiotu giñuzen oñatiarrok.» Derizkiozu?

        — Asmaketa polita deritzat.

        — ... ta maltzurra. Zuek eratua da, ta.

        — Guk?

        — Bai, zuek. Giputza ez altzera?

        — Zu bezelaxe.

        — Ez. Gipuztu egin giñuzen gu. Gipuztu aurreko da gaitzizen ori. Orregaitik esan dizut asmaketa maltzurra dala. Oñati'k zeraman berekiko biziera, bere Conde, lege, oitura ta abar..., giputzei min ematen zien. Oñatiarren askatasuna... zein eder zen!! Makurtu gura ba oñatiarrok ta, asmaketa orrekin (erri guzia Condearen bazkal-ondo-paketsua zaintzen... parregarria izan be), joputzarako jaioak giñala adierazi nai izan zuten.

        Baña, ez giñuzen ondo ezautzen! Amaika burukomin bereganatu zun Conde orrek, Aloña-ibai ertzeko txantxikuak baño gogorrago deadarka asten ziranean oñatiarrok Condetxe aurreko emparantzan, euren lege, oitura ta eskubideak oiñperatu zituala ta.

        Condearen almena, gure agarik luziena baño luziagua izan arren, etzituan txantxikuarrak bela ixil arazten.

        Condea Oñatiratu baño lenagokuak gaituzu txantxikuarrak. Txantxiku gaitzizenetik dator ba Conde-asmaketa polit eta zital ori.

        Gañera, asmaketa politori (?) jakiñezak eratua da. Oñati'n izan be, ezta txantxiku izenez ibaiertzetan juai... juai joten daben igela ezautzen. Igelari (erderazko: rana) UAIXUA esaten diogu. Txantxiku izena sapokumientzat edo sapotxikientzat darabilgu. Ta Oñati'n aña sapokume edo txantxiku Euzkalerrietako errekastoetan edonun..., ta zuenian ere bai noski.

        Oñatiarra izatekotan, etzion guda-mutillak Condeari erantzungo: «orreik, Jauna, txantxikuak zituzun». Ez. «Orreik, Jauna, uaixuak zituzun».

        Tira ba. Ezparki ta onadakiak oñatiar otarregilleentzat utzi zazu; orobat, izter gorridun itaixuak... kaxuelakadia gertatu daixen.

        Baña biotz onekuak gaituzu. Ta, jaso nai badituzu, Oñati'ko sapokume, txantxiku ta sapaburuak... zure gain.

        Bota bostekua! Ta asmaketak alde batera, TXANTXIKU gaitzizen onen sustraia adieraziko dizut. Ara:

        Oñatiarrak, gaur be, Beizama, Azpeiti, Tolosa, Ernani ta abar aldekuak berbetan entzuten dituanian, esaten dute: «orreik IZKETAN berba eiten xuai». Kontu emen! IZKETA itz onek ez du oñatiarren goguan «mintzo, ele edo berba» adierazten. IZKETA ta BERBA berdiñak balira, aurreko «orreik IZKETAN berba eiten xuai» orrek zer esan nai duan igarri ezin.

        Izketa itz orrek, IZKA egiten duten erri-aldekoak dirala, esan naidu. IZKA ori dala ta oñatiarrak antzemango dizute nunguak diran. Ez dizute, zeatz-zeatz, esango Tolosa, Azpeiti edo Ernaniarrak diranik, baña alderdi aietakoaak dirala, bai.

        Beste ainbat gertatu da oñatiarrekin. Oñatiarrak darabilten xi ta xau ori dala ta (geuk bakar-bakarrik darabilgu era orretan ikusi xuau, baxatoxak-etxuat gura-baxakixai-eta abar) erantsi digute gaitzizen polita: txantxiku. Gure berbeta entzun orduko, irri-parrez diote denak: emen dituk txantxikuarrak.

        Txantxiku gaitzizen orrek ba XAUXIK (xik eta xauka) mintzo diran erritarrak adierazi nai du.

        Aitu zadazu mutikotako oroipen au:

        Amar-amaika urtedun, aita zanaren jaioterrian opor-aldiak igaroten ninduan urte oro. Igande arratsaldetan, lengusu ta auzoko ainbat mutil-koxkor biltzen giñan baserri atari inguruan. Etziran beti gure jolasak, nere izebak nai izango zuen eraz bukatzen. Bai zera!

        Beñola, tranpetan arrapatu ninduten. Gixaixua! Bat-batin deadarka ekin zioten: «txantxikuar tranposua.. txantxiku... txantxikua...ua..ua...».

        Danen aurka gogor jeiki arren, ingurututa arkitu nintzanian, biotzak pot egin eta negarrari eman nion. Nere negarrok ta aien deadarrak izeba esnatu zuten ta, etxekoeiri belarrondoko bana emon ta auzokoeiri gogor egin ta uxatu ondoren, maiteki otsegin zidan: «erdu akit erdu, laztan ori»...

        Zotinka bere beso-babesian nenguala, auxe aitu nion: «ixillik ago. Etzekitek orreik zer esaten daben be ta... I ez aiz txantxikua; i SAUXIKU aiz»....!!

        Txantxiku gaitzizenaren sustraia nere izebak ba-etekien? Bai orixe!