—Itz-Lauz—

Euzkel itzetan azterka

Bertze'k

Aztergai zailla da, noski, nundarrak geran yakitea. Gaurdaño, argikizun aundirik ez dugu eskuartean gure lehendaniko yatorria ezagutzeko. Europa'ko abenda geyenak adarrak enbor batera doazen bezela, epaitondo batera yotzen dute. Gu ere beste abenda oriekin batera, epaitondo bat ortara, enbor batera yetxiko ote gera? Suzter batetik sortutako beste abenda seniderik ba'ote dugu iñun? Odoletiko abenda anairik, abenda arrebarik? Abenda seniderik bat ere ez ote da afieriko iñun? Beñola?

        Olako galdekizunei, nunbait, Gerketarrek ez zirelako erantzuteko laiñ, autojton edo lurbertako zirela ontzat artu zuten. Orregatik, eraman oi zuten paparrean urregorrizko txirritza. Mamorro motzegatz ori zan berayen enda ikurra, beste iñundiko ez, baña bizilur bertan sortuak zirelakoan ziarduten-eta. Goiko urtzien laiñeko artzen zuten txitxarra, ta zeretxioten, yayo, yator, yakitun, miñgabe ta odolgabea zala bera. Goiztiriko intz pitiña edanik, zaarreriak ez omen zion beñola berari ikutzen. Ta bere betitasunean gazte zelarik, momorroak Eladerriaren yatorri garbia ustez goratzen zun Erriaren asmaketak iñoen, Olympo'ko urtziek beuren zaiñetan odolik ez zuten bezela, odolgabe zala txirritza. Guk ere orrenbeste erranen ahal ote dugu? Paparretik beera esegi ote ahal dugu, ba, Oako zomorroren bat? Emendarrak ahal gera, iñundik etorri gabe, lurbertako semeak?

        Zailla litzake, lehengo aitama bikote bakarretik gizaseme oro odolez yetxiak izanik, lurbertako gerala argitzea. Zailla ez ezik, ezinkizun ere ba-dirudi.

        Alere, gure lurraldera lehenbizi eldu izan giñala, beintzat, oraingoz zuzenki artu daiteke. Aurreko arbasoek, euzkal izenez ugutzatu zituten tokialdeak. Iturri, muño, aran, baso, zokondo ta mendiak euzkal izen politaz yayo ziran. Baña batez ere, izen egokia yarri zieten banan banan asabaek. Erein zituzten edonun basetxe, auzo, baserriak. Baserritarrak yaso zituten lurrarekiko izenak beuren etxe ta sendiarendako. Lur eta sendien izentatze ortan ageri da Aurrekoen Yakintza yaukala ta ugaria. Euzko Yakintza antxiñakoa aozko da. Gurea Abitz Erri da, ta abitzezko gure Erri ondare aberatsa. Aiñ aberatsa da izan aozko Yakintza, Euzko Erria zeatz ezagutzeko, berarengana Abitz Erri dalakoan urreratu bear da edozeiñ. Bestela ez du aintzat artuko gure Erririk, beronek dun yayotasunean. Ez da berdiñ, orratio, basazi Erri ta Abitz Erri. Antxiñako Erriek beuren Yakintza sailla aoz belarrira eskuratzen zioten ondorengo belaunaldiari. Gogoz eta buruz irauten zun Kulturak, eta aozko izan arren, Kultura zabala zitekean.

        Ez noa oraiñ, ebaskun edo problema ori —nundarrak geran, alegia— argitan yartzera. Bañan argi izpiren bat etorri datzakiokelakoan nago, Euzkeratiko aztarren apurrak sakonkiro ezagutzen ba'ditugu. Nundiko geran zeatz yakin eziñ arren, gogaiz zeiñ Errien izkide geran aztertu daiteke. Zeiñen Erri gogaide geran; nortsuen senide, odolez ez, baña gogoz, asmoz, adieraz gindezken, yakin dezakegula deritzait. Senidetasun urrundikoa izan arren, ori yakiteko bidea autemango ba'genu, ez litzake aurrerakada kazkarra izango.

        Euzkeraren aztarren bi aztertuko ditut gaur. Idazlana ez da ezelan ere osoa, oraindio osotu bearra da. Azterlana Euzkel itzen etorkunari begira yarrita egin nai izan arren, orrela bakarrik ez nuke atera nai. Batera aurpegi biko lana izanen litzake auxe. Alde batetik aztertu nai genuke, itz orien ulertarazkundeak onenbesteko aterakizunera ote garamazkin, antxiñako Errien ustariz edo pentsaeraz esku Ezkerra beste Eskumia baño «n a g us i a g o» ote dan. Bestaldetik, berriz, antxiñako Errien ustari edo pentsaera, ainbateko ba'da, bi euzkal itz orien azterketa errezago ta zuzenago egiteko, berorrek urgaziren du. Beraz, astergaya bat bakarra da yardutez, bañan arpegiz bitariko azaltzen da: bi euzkel itzen etorkuna ta antxiñako Errien (zenbaitena, gero, ez guziena) asmaera.

        Euzkel itz orreik «Ezkerra» ta «Eskumia» dira. Nola da, ba, itz orien elkarketa? Nola banatu biko itz oriek? Zeiñ etorkun auteman biko itz horier?

        Oraingoko baldin asmabide ontan, lehengo itza etorkunez onela ulertaraziko litzake, «esku arra». Ta bigarrena, berriz, «esku emia». Olako oldozbidez zuzenki ari ezkero, ortik aterakizun auxe yarioko litzake, esku «Ezkerra» beste «Eskumia» baño «n a g u s i a g o» dala. Asteko, ordea, obe da «eskumia» itza lehenbizi aztertzea, orrek, gero beste itzaren zatiketa zeatz ulertarazi dezagun, geyago lagunduko du-eta.

        Azterka ari gaitezen, ba, ortarako ekite aundirik bear ez dan arren, eskumiari buruz. Itz ori, naiz eskumia, naiz eskubia, naiz eskuia izan, oguzpenez edo ponetikaz, irukoitz ortatik argien autetsi daitekena «eskumia» da, noski. Beiñ, ba, «esku emea» itz ortan auteman ezkero, (ola, nunbait, ez da okerrean artzen) ezkerra esku emearen aurkakizun bezela argitu daiteke. Beraz, biko itz ori argien onela bananduko litzazke, esanaz: «esku arra» dela.

        Ulerketa onek oguzpenez edo ponetikaz izanen du bere ezetz antza. Baña baita beste ulerketak ere ba-dute beurena. Ezkerra, ba, «esku arra» dalakoan yarduteaz, argiago azaltzen da beste onelakoetan yardungo ba'genu baño, ara: «esku okerra» edo «esku erdia». Esku erditik ponetikaz ezkerra sortu eziña dala, ondo ontzat artu daiteke. Esku okerra, berriz, ba'litz, beste biko itz «ankokerra, betokerra» bezela yarioko litzake. Beraz, «eskokerra» litzake, ta ez «ezkerra».

        Baita «z» izkiaren aldetik ere oztopo sortzen da. Ezkerra, ba, oraiñ «z»kin idazten dugu. Orrek, berriz, esku arra esan nai izango ba'lu, «s» kin idatzi bearko litzake. Bañan ez du sendotasunik olako oztopoak, ageri danez. Orixe da, ba, ain zuzen ere, ebaskunaren aztergaya. Orren esangura esku arra izan arren, ba-liteke gaur okerki idaztea, yatorriz itza ez dakigulako, nola dan.

        Aztertu dezagun, ba, orrezkero beste argibiderik ba ahal den, Euzkeraren itz orien alde, oraiñ orrexeik ulertarazi nai ditugun bezela. Ortarako, Gerkerara edota Eladerara yoko dugu, bertan euzkel itzen aldeko aztarrenik aitzurka autematen ote dugun.

        Gerkeraz, nunbait, Euzkeraren antzeko itzekin adierazten dira esku biyak. Ezkerrari «aristerá (jeir)», ta eskumiari «deksiá» deitzen zayo. Zer da «aristerá»? Zer, berriz, «deksiá»? Gerkeraz «aristerá» ta «áristos» senide agertzen dira. Bañan erranguraz agertzen, suzterrez, epaitondoz. Bi biyen urrutiko etorkuna berdiña dirudi, bañan «aristerá» ez dator «áristos»etik, beroyen urrengoko beste mailla bat bai'litzan. «Aristos» da «agazós»en irugarren mailla (superlatibo). Onek esan nai du «ona», ta «áristos»ek «onena, oberena». Orregatik, «aristerós» laugarren mailla ba'litz, «aristos»etik yetxia ba'litz, esan nai izango luke «onena baño obea». Orrenbestek, ordea, oker dirudi. Orrela yetxia ba'litz, baita esango litzake, ta nalko zuzenki esan ere sortutako itz berria ez litzakela izango «aristerós» egiturakoa, beste «aristóteros» baño.

        Alabañan, itz bi oriek epaitondoz senide ba'dira, aztertu dezagun beroyen senidetasuna. Ta lehengo «áristos» zer dan ikasteko, izkuntzan aurkitzen diran berorren antzeko beste aztarrenei begiratuko diegu.

        «Aristos» da, gorago esan denez, «agazós»en irugarren mailla. Baña bela oarkarazi bear da, «áristos» bezela beste mailla berdiñeko iru itz aurkitzen dirala, irurak «agazós»en esangura geyenengo maillan yartzen ditutenak. Oriek dira «beltistos, krátistos, lóstos». Orrezkero, ba, lau itz ook beroyen lehengo maillakotzat (positibo mailla) itz batbera dute, bera «agazós».

        Zer esan nai du, ba, «agazós»ek? «Ona» esan nai du. Bañan ez, orratiño, beti esangura batbera. «Ona» esangura askotariko da. Onak esan nai du batzuetan «indartsu, bulartsu, oldartia». Baita esan nai du bestetzuetan «onuragarria» ere. Ta, esan nai ahal du, berebat, «ederra»? Ausaz, ba-liteke.

        ILIASena'n askotan esan nai du «indartsu, bulartsu, oldartia». Omer'ek Diomede'ri deitzen dio «agazós boén», au da, «irrintzilaria» (ona, noski). Irrintzi yaurtitzen ona zan Diomede' ri, Omer'ek gudari «bulartsua», «indartsua» deitzen dio. Orrela dan ezkero, itz orren bigarren maillako (edo konparatibo mailla) erabidea «kréisson» da. Itz orrek, berriz, esan gura du «indartsuagoa». Irugarren maillako itza, beraz, «krátistos» izango da, au da, «indartsuena». Orregatik, Omer'enean irakurtzen da: «Are burnoridunak lekario egin zun, bederatzi edo amar amarreun gizasemiek gudaldian, Are'ren lizkarrera doazila, egiten duten añakoa. Artan, izu daidarak Akayar eta Troar'ak menderatu zitun: alako lekarioa yalki zun Are odol aseziñak». Are zan erromatarren Marte, gudako urtzi nagusia, indartsu ta bulartsuena. Baita Are'ri edo Marte'ri ere «irrintzilari beldurgarria» deitzen dio (2). Irrintzilari yayoa. berebat, gudari ona edo bulartsua dala, sail ontan ageri da: «Artan, ba, Tzeu'k Akayar'en izontzi pizkorretarantz Lizkar zitala igorri zun, bere eskuetan gudaren ezaugarria zula. Ta Odise'ren izontzi beltz itzelaren gañean geratu zan, erdian bai-zegon, ontzitegiko alde bazter bietatik entzun zezayoten, bai Ayas Telamon semearen aterpetik, bai Akile'renetik. Oriek, ba, esku indarrez eta oldarmenez, naiko zirelakoan, izontzi berdiñak egotoki bazterrera eraman zituzten. Urtzemeak, antxe zutunik yarrita, izugarrizko deadarra yaurti zun, eta Akayar bakoitzari guda ta burrukan eten gabe yarduteko, adore bizia erne zion barnean. (Ta laister legunago ere biurtu zitzayen izontzi sakonetako guda, itxasoz asabaen erri maiterako itzulketa baño) (3).

        Ikusten danez, burrukaren gizantza dan Lizkarrak (burrukak) irrintzi egiten du, ta orrela sortarazten du adore bizia gudan eten gabe ekiteko. Berriz ere, Omer'ek Diomede «indartsuene tarikoa» dala diño: «Urtzemea, berriz, orga gañera igo zan, Diomede urtzi añakoaren ondoan, barru urduri, yezarririk. Ganeko zamaz ayotz otzana (gurdi negarra) yalki zun pagozko ardatzak: urtzi alaba izugarria ta gizakume indartsuenetarikoa bai-zeramazkin» (4). Beraz, «agazós»ek beste «kreisson» eta «krátistos»en esanguraren arian yarrita «indartsua» esan nai du.

        Berebat, «onuragarria» edo zerbaiterako «gauza dana» ere esan nai du «agazós» orrek. Orrenbeste zuzenki ateratzen da «lóon» eta «lóostos», bigarren eta irugarren maillako itz orreitatik. Beraz, «agazós» eta «onuragarri», «onurakoa» berdin dira.

        Azkenik, «ederra» ere esan nai ote du? «Béltistos», ba, «guragarri» danez bere muiñean, ulertarazi daitekean nago «ederrena» dala. Lateraz ba-da «bellus» = apaiña, polita, (ederra?). Nundik du bere etorkuna itz orrek?

        Itz orrek beste «einai» (izan) aditzakin elkartuta esan nai du «guragarriago izan». Baña beste ezer gabe, onela «oi béltistoi» bakarrik doanean, eta sarritan erabiltzen da olaxe era billi ere, esan nai du «indartsu, nagusi, buruzagiak». Orrenbesteko esangurari agitz urreko zayo «oi áristoi» esakunak dakarrena, «nagusi, buruzagiak».

        Orratio, lau superlatibo edo irugarrengo maillako itz orreitan, bi dira esanguraz urrenen: «krátistos» eta «áristos». Orain eskuarteko gaikizun auxe argitzeko bearrean gauden itza «áristos» da. Zer da itz orren esangura miñena? Itz orren esangura da «auta, gorena». Bañan askotan esan nai du «lehena, aurrendari, aitzindaria». Esakun bi huneik «oi krátistoi» eta «oi áristoi» esanguraren antzaz berdiñeko agertzen dira, bañan indartsu direlako; «oi áristoi» ere Nagusiak dira, bañan aitzindari ta danen artean lehenak eta buruzagi direlako. Orrela esakun onek «anstéuo Tróon» esan nai du: «Troar'en artean lehena izan» Gerkeraz aginte aditzak norenki edo jenitibo eskatzen du. Orrela da «árjein» aditzakin gertatzen dana: norbaitsuen aitzindari edo aurrenen danak, berayen agintea du. Agindu, lehen izan, aitzindari izan, buruzagi izan, ori da «áristos»-en esangura muiña. Bañan oriek indarrez baño, nordasunez eta ohorez dira buruzagi, berayen gogozko agintaritzez dira aitzindari ta lehen. Orrela baño, indarrez eta soiñatalen aunditasunez Nagusi diranei, «oi krátistoi» deritzaye. Adibide argia aurki da Diomede'ri deitzen zayonean, «karterós Diomédes» = Diomede indartsua. Agamenon Akayar'en buruzagia zan, eta bera beste gudariak baño aundiago zala, esaten da, zezena beitalde batean nabarmen oi dan bezela (5). Indarrez, ba, eta soiñ aunditasunez nabari diranei, «oi krátistoi» leritzayeke. Ta «oi áristoi», ostera, agintez eta nordasunez diranei.

        Agirian da, «agazós» izenlagunak ez dula ezelan ere esan nai «ora, gurena» moralkizunez, guk diñogun era berean. Moral onik, guk kristau Moralyakintzan derabilgun laiñean, ez da. Geraunok azkeneko yomugara garamazilako, guk diñogun Moral ona ez da ageri aztarrenez ere gerkerazko itz orreitan. Alere, ona erraiteko, gure antzera, ba-zuten itza. Ori zan «tó kalón» = ederra, onoikuna. Bañan itz orrek zeatz esan nai du «ederra». Platon'ek orrela derabil. Beraz, antxiñako Gerketarrek «ona» ta «ederra» bat bezelakoan artzen zituten, ez zituten bereizten. Baita sanskriteraz ere ona «osoari», bearrezkoa edozelan gabetzen ez zayonari, deitzen zayo. Ona «osotasuna, osasuna» da, «kályas».

        Orrenbesteko, ba, izanik, «áristos»en esangura, zer uztardura idoroko litzake «áristos» eta «aristerós» itzen artean? Biyen artean senidetasuna ba-dala dirudi, baña bata bestearen gandik sortzen danik ez. Ez dirudi «aristerós» itza beste «áristos» itza geyagotuz sortzen danik. Izatekotan, «aristerós» itza beste «áristos» en urrengoko mailla izanen litzake. Baña gerrakun ortan, «aristerós» baño «aristóteros» yariongo litzake. Gañera, zailla litzake, gorago esan dan bezela, orrela uste izatea, «áristos» azkeneko mailla edo superlatibo da-eta. Eziñgo litzake uste izan, superlatibo baño aruntzagoko beste mailla yarri daitekenik.

        Aristerós'ek dirudi «deksiterós» bezela yarri dela. Bañan orrela uste dutenek diñoe, «aristerós» lehenago yarri zala, ta berorren antzera «deksiterós» geroago yarri zala. Orregatik, deretxioe, «aristerós» sanskriteratik yetxia dela. Izkuntz ortan ezkerra da «vayriastára». Itz auxe, berriz, etorriko litzake «vayrian»tik (obea) beronen bigarren mailla edo konparatibo bezela. Preraz, «oberena, onena» izango litzake ezkerra.

        Gorago esan da, ba-dala senidetasuna itz bi orreitan, «áristos» eta «aristerós»en artean. Itz biyek, atzizkiak mozten ba'zaizkie, suzter batbera derakuste azkenean. Azkeneko bi biyen epaitondoa, batzuei eder zayenez, «ari» izango litzake. Epaitondo orrek esan nai du «gaitasun, nagusitasun». Olako esangura ariari yarraitu czkero, sortuko litzake «arignotos», «aridakrys». Itz bi oneitan «ari» aurrizkiak esan nai du «oso, guztiz, agitz». Aurreizki orren bigarren mailla edo konparatibo, berriz, litzake «aréion» (obea). Ta irugarren mailla edo superlatibo «áristos» litzake, ta beronen esangura «onen, oberen, nagusi-ena».

        Bañan «aréion» bigarren maillako edo konparatibo itzak bere suzterra «are» du, ta ez «ari». Orrezkero, suzter berbera izango lukete «areté» (onoikun) eta «aresko»k (atsegiñ izan). Alere, diñoenak ba-dira, «ari»ren aurreko yatorria «arei» litzakela. Beraz, «arei» oiñarritzat artuta, yarioko litzake «ari». Ta «áristos» izango litzake, aurrerago esan danez, «ari»ren irugarren maillako edo superlatibo itza.

        Orrezkero, itz biyen epaitondoa «ari» edo «arei» ez ezen, baita «areion» ere ba-dala ondo deritza. Itz onek, berriz, esan nai du, «Are'ri» edo «Marte'ri» dagokiona. Are edo Marte goiko urtzi bat da Gerketarrena, gudaren yagolea bera. Omer'ek zaldi bikaiñ bati «Aréion» deitzen dio: «Nestor Nelesemeak onuak ematen onela diñotso bere seme Antiloka'ri: «Bestiei atzemateko, ostera, mugarriaren ondo ondotik ikutu agiñian joaten ba'az, ez-dok ixango ire atzekoen artian iñor be eu atzemango auenik, ez ire aurretik jarriko danik be. Ezta Aréion yaukala bera atzetik norbaitek ba'lekarke be, ori Aderast'en zaldi azkarra ta goiko urtzien endakoa dala-ta». Abereak, ba, bere yatorria goiko ortzetik izan du. Ori eratxikitzen du Omer'ek Aderast'en zaldi azkarra «áristos» dela «aristerós» dela, beroyen epaitondoak beti esan nai dute, edo gauza auta ta bikaiña, edota urtziarekiko zerbait, edota yatorriz goitarra dana. Agazós'en irugarren maillako edo superlatibo lau itzak suzterraunitzeko edo polyrritzo dira. Batek ere ez du «agarós»en epaitondorik, ez «áristos, béltistos, krátistos, lóstos» batek ere. Lau eratara esaten da «onena, ob-erena» gerkeraz. Aristerós'ena, beronen suzterrari begiratzen ba'zayo, berdiria da. Itz orren buka-itza nola datorren, zer dan, eztabaida sor daiteke. Baña suzterrak dakarren esanguraz, ez da ezpairik.

        Ba-da oraindio gogabide onen alde datorren beste argibide bat. Lehen esandako «áristos» eta «aristerós»en itz senide aipatzen da «érsenes» Iztegietan. Itz ñabarra da. Askotara ager tzen da, becorren berdiñak bai-dira «árren, érsen, ársen». Beroyen esangura gerkeraz «arra, azi emallea» da. Gerkerazko itz ori ta beste sanskriterazko «vrsnah»kin senide egiten dute. Ta beste huneikin ere: «arsati» = yarion; «rsabháh «= zezena; «arsan» = gizon. Itz guzi orien esangura edo esangura antza beti bat da. Naiz gizon, naiz azi emalle, naiz zezen izan, beti danen epaitondoaren gogai bakarra «arra» agertzen da. Artasun eta nagusigoa batera dabiltz, agintaritza ta ezkerra alde bertako ageri dira.

        Euzkerazko eskumiaren izena, berriz, gerkeraz «deksiá» da. Itz orren epaitondotzat onenbeste eratako suzterritz autematen ditute: «dé (i) k, dek, dik: Suzterritz guzi oriek esan nai dute: «zeozer artzeko, emateko edo agurtzeko eskuak idekita luzatu». Epaitondo berdiña dun «dékomai» aditzak esan nai du: «zeozer artu, eskuak luzatuki». Esangura berdiñeko da, berebat, «déjomai» aditza. Berdiñ «dégmenoi», «prootidégmenos», «dékto» = artu, besteak emanda. Berdiñ «dorodókos» = emaitzak artzen dituna; «dojos» = artu dezakena; «dojéiin» = artzeko gai dan ontzia; «dojé» = artuketa: Lateraz ere «decet» (déket) = «artugarri, egokia». Berebat, «decus « = apaingallu, egoki datorrena.

        Sanskriteraz epaitondo berbera ta esangura berdiña dute «dacah» = laterazko «decus»; «dacasyati» = apaingallua; «daksati» = gai izan, zerbaiterako gauza izan; «daksinah» = gerkerazko «deksiós» eta laterazko «dexter» = euzkerazko «eskumia».

        Uste danez, gerkerazko «deksiterós» itza beste «aristerós»en antzera yarria izango litzake. Antxiñagoa, ordea, uste dute, «aristerós» dala, ta orren tajura geroago sortu zala «deksiterós». Alere, baña, «aristerós» itz berari bakarrik begiratu ezkero, diñoe, berori antxiña aldian baño oraintsu egiña dala. Banan ustekuntz orrek ez dakar eragozpenik oraiñ azterka ari geran esanguraren aurka. Lehen «ari» epaitondotzat zuten beste itzaz erran duguna, oraiñ «deksiá» itzaz beste orrenbeste uste izan daiteke: edonolako itzetan, beti agertzen dan «deksiós» en suzterritzak esangura bat daroala, ots, «artu». Euzkerazko «esku emeak» orixe esan nai izango luke. Emetasuna euzkeraz ta gerkeraz «artzeko gaitasuna» gogai berdiñ lirake. Arrak eta artasunak bere izakuntzez egimena edo egiteko gaitasuna (potentia activa) dakarren bezela, emeak eta emetasunak bere izakuntzez armena edo artzeko gaitasuna dakar. Arra bere egiñahalez «nagusi» izanen litzake, ta emea ez litzake nagusi izango, bere argaitasunaren (potentia passiva) indarrez. Antz aundiko dira, ba, orrezkero, euzkerazko ezkerra ta eskumia batetik, eta bestetik gerkerazko «aristerós» eta «deksiós». Batez ere, aristerós'en «ari» suzterritza ta «ársen, árren» = arra euzkeraz, berdin ba'dira, aristerós itz orrek eta euzkel ezkerrak esangura batbera izanen lukete. Baita itz-etorkunez ere, erabatez sortuak izanen lirake.

(1) ILIASena (Barandiaran'dar Salbador S. J. 1956) Vgarren Sailla, 860-865 neurtitzetan.

(2) ILIASena, XIIIgarren Sailla, 520-525 neurtitzetan.

(3) ILIASena, XIgarren Sailla, 1-10 neurtitzetan.

(4) ILIASena, Vgarren Sailla, 835-840 neurtitzetan.

(5) ILIASena, IIgarren