Milla ta bat gauetako ipuiak

euskaratzailea:

Azkoiti

Sarrera

Persiko Sasanitar aintzinako erregeen edestietan konta oi da, izan zala errege bat, bere erritarrek oso maite zutena, jakituna zalako; ori bestalde, indartsua zalako bildur omen zioten.

        Errege onek bi seme zituan, Txariar zarrena ta Txazerian gazteena. Agintaritza luze baten ondoren, errege il ta Txariar aren tokira igo zan. Txazenan beraz, beste edozein erritar bezela, aginterik gabe geratu: baña etzion orregatik bekaitzik bere anaiari: bai ordea atsegiten.

        Txazenan anaiaren burubideaz pozez beterik, Txariarrek maite-agiri bezela Tartarri aundiko erreinua eskuratu zion. Atik Txazenanek bere uriburu Samarkanda egin eta an bizi izan zan.

        Bi urte igaroko ziran anai biak alkar aldendu ziranetik ta Txariarri, bere anaia ikusi ta besarkatzeko gogo sendoa sortu aitzaion. Bere etxera etortzeko eskatuaz ordeskari bat ere biali zion. Ortarako bere Visir aundia autatu zuan. Zegokion bezela, laguntalde eroso bat bildu ta arustu zan. Samarkanda eldu orduko. Tartariko erregek oso abegi ona egin eta bere anaiaren berri eskatu zion. Vis'rak, aren jakingura ase ondoren bere zeregiña azaldu zion.

        Visir jakitun ori! Erregek erantzun: — Sultan nere anaiak etzezakidan gauza atsegiñagorik eskeñi. Bera ikusteko gogo bizi nitzan-eta. Nere erreinua pakean dago ta amar egun naiko ditut, biderakoak antolatzeko. Orregatik ba, emen geratu ta zapi-txabolak eraiki itzazu. Batera joan gaitezen.

        Txazenanek agintari talde bat autatu zuan, bera urruti bitartean, errinuko arazoak zuzentzeko: euren buru bere begiko serbitzari bat autatuz. Ordezkaria etorri zanetik amargarren egunean, illuntzean, Samarkandatik aterata beste bidariekin batera Visirak eraiki zuan zapi-txabolara abiatu zan. Gaberdirarte ordezkariekin berriketan egon ondoren, erregiñan azken laztana eman nai, ta bakar bakarrik jauregiratu, ta erregiña bere emaztearen gelan, aurrez oartu gabe, sartu zan. Zoritxarrez! au ustekabean, gela barruan serbitzari batekin zegon

        Errege isillik bere emaztearen gelan sartu, ta barnean gizon bat ikusi! Lenengoz geldi geldi, arri ta belarri geratu; ikusten zana egia ote zan! gero ezbairik gabe egia zalata.

        Nola? Nere jauregitik atera bezain laxter, ezbear ori egin didazue? ¡Ah txerriok! Zuen gaiztakeria zigorkatuko dizuet. Bere ezpata atera, errudunen ondora urreratu, ta esaten dan baño errezago, biak illik utzi zituan. Gero, zerraldo biak, leio batetik, azpian zegon txalonera bota zituan.

        Okerra ordaindu ta gero, errege lengo tokira etorri eta eguna zabaldu baño lenago aldendu ziran.

        Sultan, bere anaiaren eta Visiraren billa atera uritik eta laztanez ase ondoren, bere etxe ondoko jauregi batera lagundu zion. Etxe biek loretegi bat zuten tartean.

        Txariarrek bere anaia laga zuan, garbiketa ta soñeko aldaketa egin zezan: arazo auek burutu zituela jakin zuanean, arengana zan. Biak batera, diban baten eseri, ta serbitzariek aldegin bezin laxter, berriketan asi ziran, ainbeste urte ondoren alkar maite diran anaiek itzegin dezaketen gai guzietaz jardunaz. Batera apaldu, ta jardun ta jardun, gaberdirarte edo egon ziran. Orduan Txariar ta bere anaiak, bakoitza bere oera, aldegin zuten.

        Tartariko errege gizajoak, oeratu ondoan, ezin lorik egin. Erregiñaren ezbearra irudimenean bizi bizi azaldu ta oetik jaiki eta burutapen itunetan igerika egon zan.

        Sultanak, bere anaiaren arpegian ageri zan oñazea atzeman zuan.

        ¡Zuk zerbait badezu! Zer?? erreinua utzi dezulako itun zaude ala? zure emazte erregiñagandik urruti zagozelako nunbait? Orregatik baldin bada, gertuta dauzkadan eskupekoak eskuratuko dizkizut. Samarkandara biurtu zaitezen.

        Ala egin ere: urrengo goizean, Persian diteken gauza polit eta balio aundikorik asko eskuratu zizkion; baita jostagaiak ere. Baña jaialdiak eta jostaketak, poztu ordez, aren atsekabea aunditzen zuten.

        Egun batez Txariariek eize-aldi bat eratu zuan, akerrak eta ziran, baso batzuetan. Txazenani deitu zion: onek ezetz, onik etzegola, gogorik etzuala-ta. Sultana orduan bere serbitzariekin joan zan. Bere burua bakarrik ikusi zuanekoz, Tartari aundiko erregek atea itxi ta loretegira zegon leio batetik begira jarri zan.

        Ikusi zuana! arrituta geratu zan! Sultanen jauregiko ate bat zabaldu ta sultanen emazteakin batera beste ogei emakume agertu ziran. Sultanemeak uste, guziek, Txazenan euren artean, eizean zirala ta batere bildurrik gabe Txazenan zegon leio azpiraño eldu zan. Aiek guziek, lasaiago ibiltzearren edo, soñekoak erantzi egin zituzten. Orduan Txazenanek oartu, aetatik amar bakarrik zirala emakumeak: besteak moruak ziran eta bakoitza bere emakumearekin, ara ta ona aldendu zan.

        Masud! Masud! Sultanearen emazteak orduan otsegin eta beste arabitar bat zugatzetik jetxi ta erregiñagana etorri zan. Bear baño geiago ikusi zuan Txazenanek, bere anaia, bera bezain zoritzarreko zala antzemateko: gaberdi ondoren gazte lizun aek eure soñekoak jantzi eta jauregira ziranean, Tartari aundiko erregek bere kolkorako onela burutatzen zuan.

        ¡Bai oker nengola ni, nere zoritxarra nerea bakarrik zala pentzatzen nuanean — Senar guztien ala bearra dek noski! Onela izanik zergatik oñazez ainbeste mindu? ¡Gai ontaz ez diat geiago burutapenik nastuko! emendik aurrera ez diat orregatik lorik galduko!

        Ala egin ere: burutapen illun auetan murgil egin ordez, ederki apaldu eta berritsu ta alai agertu zan.

        Sultana bazetorrela jakin zuanean, aren billa atsegiñez joan zan. Txariarri, ain alai bere anaia ikusi zuanean begiak ñir ñir jarri zitzazkion, bere oñazean itotzen billatuko zuala uste bai-zuan.

        Ene gizon! ¡a aldaketa ederra egin dezuna: zek egin du ori?

        Orra ba: nai dezun ezkero esango dizut.

        Bere emaztearekin Samarkandan gertatua eta eman zion zigorraz, mintza zitzaion.

        Orrek ekarri zidan nere itunaldia: ¡matax orrekin arilduko nuan ba!

        Ori gertatu beraz? ¡ondo egin zenien buru ebakiaz. Nik ere beste ainbeste egingo nuke. Milla emakume ere ilko nituzke nik, ala bear ezkero. Ala jainkoa. Onenbesteko gauza zuri bakarrik pasa zaizu. Dana dala, jainkoari eskerrak emaizkiozu atsekabe ori ezereztu dizulako... Baña esaidazu nola ezereztu zaizun.

        Ai ene! esango banizu, nere antzera jarriko ziñake zu ere.

        Bai zera! nere jakingura bizitu egin zait, Txariarrek iardetxi. Esan, esan!

        Tartari aundiko errege, ez esan, bai esan, egon zan, baña askenez anaiaren jakin naia ase ta loretegian ikusitakoa jakinarazi zion.

        Baña egia diteke ori! Nere emaztea emagaldu bat? Persiko erregiña izanik! Ez, gizon ez, ezin diteke, gordiñegia da nere begiz ikusten ezpadet, ez det siñistuko.

        Txariar! zure begiz ikusi nai badezu, beste eizetaldi bat eratu zazu. Gabaz isillean gelara etorriko gera ta ziur nago andik ikusiko ditugula.

        Sultanek onetsi zuan burubide ori, eta eizerako autatu zuan urrengo eguna. Urrengo egunez, errege biek euren laguntaldekin atera eta autatuko tokira eldu ziranean, illundu arte an geratu ziran. Orduan zaldiz, errege biek bakarrik, landak eta zearkatuz, urian sartu ziran. Iñork etzituan ezagutu eta Txazenanen jauregira eldu eta loretegia zegon leioan jarri ziran arako atera begira... Eta ara! atea zabaldu ta lengo gabeko jazokunak gerta ziran.

        Sultanek ere, bear ge irentxi zuan beretzat lotsagarri zana siñisteko.

        ¡Ai ene! Au da lotsagarria! errege baten emaztea ortarako gai izan zitekenik! Nere emaztea gañera! zearo zoriontsu, nor izan diteke? ¡Ai anai maite ori! —Tartariko errege besarkatuaz— munduko gauzak utzi ditzagun! mundu ontan gezurra besterik ez dago-ta: onean edo txarrean ziria sartzen digute. Gure erreinu ta agintaritza, gure aundizkitza alde batera bota dezagun: atzerrira gaitezen eta an edonor bezela bizi ta gure zorigaiztoa iskutatuko degu.

        ¡Txariar! —Tartarikoak jardun— zure naia egingo det. Nai dezun tokira zurekin joango naiz, baña bateren bat gu baño zoritxarrago danik billatzen badegu lenera etorriko gera... nai al dezu itzematen?

        Bai —Sultanek erantzun.

        Isil-isillik jauregitik atera eta etorri ziranetik ez, beste bide batetik jo zuten. Egun guzia ibilli ta illuntzerako itxasondoko baso batera eldu ziran. Zugaitz mardul eta orritsuz beteriko basora.

        Zugaitz aietako baten azpian eseri, atseden artzeko asmoz, eta ara... itxasaldetik egundoko zarata entzun zuten. Baita bildur-dardar bat ere.

        Berealaxe itxasoa zabaldu eta ke-bolara beltz aundi bat, zerurañokoa, atera zan. Errege biek izuturik zugaitzaren goiko adarretara igo ziran, iskututik obeto ikuskatzearren... ta ara... kebolara, ondartzara pizkaka zetorren.

        Ke-bolara ori, gizonei gorroto dien zorgin txar oetako bat zen. Beltz, zatar, gigante ikagarri baten antza zuan eta buru gañean kriztalezko kutxa bat altzairuz egindako lau erralluz itxitako kutxa.

        Basoan bere kutxa ta guzti sartu, ta gure bi gizonak igola zeuden zugatz-azpian utzi zuan. Ai! nolako arrizku gogorra bizkarreratu zitzaien! Galduak ziran noski!

        Bitartean zorginarra lurrean eseri, kutxa zabaldu. Andik emakume lirain, ederki jantziriko bat atera zan.

        Zorgiñarrak, ondoan eseri erazi eta maitekiro begiratuaz esan: Nere maite polit ori! zure eskontz egunean arrapatu zaitudan ema lerden ori! biotz berorik aundienaz maite zaitudan nere ori! zure ondoan atseden artuko det, ezta?

        Ema gazteak parre egin, eta zorgin zatarrak luze luze etzanik, buru takela bere kutunaren altzoan jarri, eta lo artu zuan. Emakumeak orduan begiak iaso eta zugatz gañeko bi gizonak begiz jo... ta aguro jetxitzeko kiñu egin zien.

        Izututa geratu ziran. Agerian bai zeuden. Zorginaren kutunari kiñu egin zioten pakean uzteko: baña arek, gigantearen burua altzotik jaso eta belar pilla gañean kontuz utzi, ta zutik jarririk isillean baña bildurrerazteko eran, esan zien:

        Nere gogoa egin bear dezue!

        Bai egin ere: lurreratu ziraneko, emakumeak ikusi zituan aien beatzetan eraztunak.

        Bakoitzari, bana emateko eskatu. Arenera jarri ziran eta ema gazteak eskuratu zituanean, bular gañean zeraman erraztunpillan nastu zituan aek ere.

        Ba aldakizue eraztun auek adierazten dutena? auen jabeak nerekin zer ikusirik izan dutela: emen larogetamazortzi neuzkan, bi bear eun egiteko; ortarako zuenak eskatu dizkitzuet. Beraz, maiteak erruz izan ditut. Ori dana, zorginar au beti nere ondoan begi belarri egon arren. Naiz eta kriztalezko kutxa baten ni gorde naiz eta itxaspean iskutarazi, beti ziria sartzen diot. Emakume batek asmo bat artzen duanean, naiz eta senarrak edo maitaleak eragotzi, berea egingo du. Gizekumeek eragozpenik jarriko ez balie obeago... orixe litzake emakumeek burubidetu ta ezitzeko biderik egokiena.

        Onela itzegin eta len bezela zugatz pean etzan zan zorgiñarraren alboan.

        Orduan errege biek aldendu ziran.

        Ta? Txariarrek bere anaiari esan — Zer diozu? Zorginar ori ere makila ausiekin emakume artean sartu da. Ona atera zaio. Ez diozu zuk ere, emakumeen gaiztakeria añakorik ez dagola ezer?

        Bai, ta ez al da zorginar ori gu baño zoritxarrago ta errukarriago?

        Baita.

        Gure etxetara biurtu gaitezen ba...

        Bai: goazen —Sultanek iardetxi— Nik neri dagokidanez, emaztea zuzen ibilli dedin bidea asmatu det. Alako baten isilpeko au argitaratuko dizut eta orduan zuk ere beste ainbeste egingo dezu.

        Tiki taka tiki taka, ibilli ta ibilli, euren eizerako eraiki zuten txabolara eldu ziran. Utzi zutenetik, iru egun eta iru gau ondoren, eldu ere.

        Saltan eta errege bere ansia etorri zirala ta, serbitzeri guziez aurkeztu zitzaizkien. Txariarrek, berealaxe andik aldegin eta uriratzeko agindua eman.

        Jauregira zanean, Sultana bere emaztearen gelara joan eta Visir'ari bere aurrean burua ebakitzeko agindu zion.

        Ori gutxi zan nunbait. Txariarrek bere eskuz emaztearen lagun edo mirabe guzieri ere burua moztu zien.

        Zigorketa eta ordain gaitz arek emana! Bete betean zegon ganera emakumeak ore bateko opillak dirala, itz-jale: emakumeeri buruz, beti larri egon bear, gutxiña uste dezun txakurrak zaunka egingo dizu-ta. Zer egingo bada? Gauero batekin eskondu eta egune argitu orduko burua ebaki.

        Lege ori eman eta Sultanek, bere anaiak aldegindekoan, gordeko zuala itzeman zuan.

        Txazenan Samarkandara joan zan. Egun artan Sultanek bere Visirrari gudalosteko buruaren alaba erakartzeko agindu. Gau artan berakin eskonduko zala.

        Visirak agindu ori bete: Txariar neska gazteakin eskondu ta urrengo goizean Visir berari, burua ebakitzeko agindu. Baita beste gazte bat, gau artarako erakartzeko ere.

        Ankerkeri aundia zan izan ere Sultanek egiten zuana! eta bildur-aize bat erreinu auzian zabaldu zan. Arrezkero, Sultani buruz, gorantza eta aipamenik etzan entzuten! Ortzartean orde, guziak madarikatu besterik etzuten egiten.

        Visir aundia, bere gogoz ez, baña, ankerkeri oien egillea zan. Bazituan onek bi alaba — Txenarda zarrena, Diznarda gazteena. Au zarrena bezain polita zan baña ez ain burubidetsu eta beste aiña etzan gauza.

        Txerardak asko irakurri eta buruargi zan. Filosofi, sendakintza, edestiak eta erti edo eder-arazoak esagunak zituen: berso egiten ere etzan makala, beste edonor baño iaioago nunbait. Gañera lerden, eta ondo egiña ez eze, biotz onekoa zan.

        Visirak alaba au asko maite zuan: maitagarria zan izan ere ta.

        Egun batez biek batera zegozen eta Txenardak aitari:

        Aita! mesede bat eskatu nai dizut.

        Gauza zuzena baldin bada, atsegiñez emango dizut.

        Sultanen ankerkeri oieri esi bat jarri nai diet eta artarako zerbait asmatu det.

        Ez dago gaizki zure asmo ori, baña ez dakit ori konponduko dezunik.

        Aita! zu zera gauero Sultani emazte berri bat eskuratzen diozuna ta erregutu egiozu mesede ori, neri ere egin dazakidala.

        Ene! Visirak izuturik deadar egin — Burua galdu dezu ala, nere alaba ori — Nola ausartu erregu ori egiten? Badakizu gero orren ondorena?

        Bai, badakit —Txenardak erantzun— Badakit amildegi gañean jolasten ari naizela. Baña iltzen banaiz, nere eriotza aipaigarri izango da. Nere asmoa burutzen badet ordea, aberriari on aundia egingo diot.

        Ez, ez —Visirak erantzuten—. Gai ontaz itzik ere ez egin zure gogora ez naiz moldatuko ta?

        Bai, aita, mesede ori, arren egidazu! beste mesederik iñoiz ez dizut eskatuko.

        Buru-gogor zera ta asarretu egingo naiz —Visirak iardetxi—. Muturrak apurtuaz eriotzaren billa zoaz. ¿Arrixkodun zeregin orren azkena aurretik ez dezu ikusten eta nola burutuko dezu ba? Ez ote zaizu zuri ere astoarena gertatuko? Ondo egin ta geiago-bearrak galdu zuan.

        Zer gertatu zitzaion ba?

        Entzun...

ASTO, IDI TA NEKAZARIA'REN IPUINA

        Nekazari aberatz batek basetxe batzuk zeuzkan: aetan, mota guzietako abereak ezitzen zitun. Batean, andre ta semeakin bizi zan ta Salomonen antzera abereen mintzaera aditzeko almen biziduna zan. Ordea, ezin iñori adierazi, bere bizitza galdu nai ez bazuan. Ukullu batean idi bat eta asto bat zeuzkan eta bein batean bere semeen jolasak ikusten zegola aditu du idia astoari ari zaiola: — Ire bizibidea gozoa dek mutill, deskantzu asko ta lan gutxi: atik bekaizti natxegok. Gizon bat i zaitzeko, garagar ederra jaten emateko, ur garbia edateko... ibillaldi motz oetan nagusia eramango ez baukek alperkeri utzean biziko itzake... Ni ordea... ah! bizitza txarra nerea, bestelakua dek. Gabeko amabietan gurdi bati lotu, indarrak potegin arte lanegin, ta ala ere nekazaria akulluagaz zirika gaba datorrenean baba txar legor batzuk jateko ta kito. Ikusten dek, ire zoriaren bekaizti izateko badetela arrazoia. Astoak laga zion idiari bere berriketan. Amaitu ondoren ordea...

        Ara —esan zion— motel izena dezute ik eta iretarrak eta ondo ezarria. Gizonen onerako bizia eman eta alako almenak, eta bizibiderik ez atera... Goldeari uztartzean... ze arraio! zergatik ez dituk adarkada ederrak ematen? zergatik ez mu egiñaz gizonak ikaratu, lurrean etzan eta kolperik ez egin? Ala egingo baukek, biguñago erabilliko ituzteke, ikusiko ukek. Nere aolkuetan kerizpetu adi eta aldakuntz ederra begiztatuko dek eta eskerrak emango dizkidak.

        Idiak baietz... eta nagusiak berriketa aren itz bat ere etzuan galdu.

        Urrengo egunean, goizean goiz, morroia ukulluratu da idiaren billa. Baita abereak astoaren esanak zeatz gorde ere. Aren mu-egin-bearra! aren jan gurarik eza! morroiak gaxo zegolakoan, nagusiari oartzen dio. Bai antzeman ere nekazariak asto maltzurraren arrastoak. Bere merezia gozarazi bear zion orratiño asto kertenari.

        Idiaren ordez, erama zak astoa lanera, eta astindu ondo.

        Esan da egin. Egun osoan ara ibilli zan astoa golde ta gurdiari tira ta tira: astinaldiak ere berebizikuak artu, ta iakiña, gero ukulluan ezin tente egon. Idia ordea... aren poza.

        Ondo jan, ondo loegin egun osoan... astoa... etxeratu orduko asi zaio bedeinkatzen, eskerrak ematen.

        Asto gaxoa ixillik bere artean

        Nik diat gertatzen danaren erru guzia... Nik. Zoro aundi bat nauk. Ain zoragarri, eta ederki bizi... ta; ba, egoera txarri ontatik irtetzeko nere maltzurkeriz biderik arkitzen ez ba-diat... nereak egin dik.

        Visira kontu kontari isildu zan orduan bere jardunean ta bere alabari esan zion:

        Astoaren astinaldiak merezi dituzu zuk ere, sendaeziña dan gaitza sendatu nai dezulako. Egin-ezin ortan zergatik kemenak galdu? Kemenak ez eze, biziak potegingo luke.

        Bere asmoetan biguneziña baizan, ema gazte biotzdunak darantzuio biziki. — Etzegola, bere asmoetan galeraziko zion arrizkorik.

        Ala bada —aitak— zurekin ere, nekazariak bere emazteri egiña, bearko.

        Zer izan zan ba?

        Arretaz entzun, ez det ipuña amaitu-ta.

(iarraitzeko)