Euskal-eresi-zaharrak

(iarraipena)

Uarrain

Alostorrea'ko eresia.— Usua'k, Jaun Beltran'en alabak abestu zitun illeta-kantaz esan bearrik gutxi daukagu. Orok badakite bertso auen letrak aipatzen digun ixtoria, oraiñaldiko euskaldunak nun-nai irakur ahal izan baitute ixtori onen mamia, Arakistain'ek elezahar zoragarri au lurpetik atera zigun ezkeroz. Onetxegatik orain, oartxo batzuk eginen ditugu soilki.

        «Alostorrea» deritzaion ene liburutxoan, gertaria millagarren urte aldera jotzen dut. Alabaiña, eresi au (eresi ta gertaria, noski) gerokoa da, gutxi-gora-bera orain aztertzen ari geranen aldikoa. Nire eleberritxoa idaztean ondotxo nekin gerta-aroari buruz gezurretan ari nintzana. Alabaiña, aldakizun ori egiteko ba-nun arrazoi mardulik, Euskalerri'ko seme naizen aldetik beñepein. Alegia, eresi-garaian Gipuzkoa Gaztela'ko etxean sarturik zegon zorigaitzez eta millagarren urtean, ostera, Naparroa gure Ama zaharraren kerizpe atsegiñean bizi giñan. Onela, Jaun Beltran, Naparroa'ko Erregeren babesean dijoakigu morotarren aurka borrokatzera eta ez gaztelar arrotzakin anaiturik.

        Alostorreko ahapaldirik geienak ulertarrezak dira oraiñaldiko euskaldunentzat. Alabaiña ba-dago batto illuntxoa eta «Alostorrea»n argibiderik emen ez nionez gero, eman dezaiogun orain. Onela diño beronek:

                Lenen gabian

                begi-biotzak luen mendian,

                baita berriz ere bigarrenian.

                Irugarrena igaro baiño len

                ondo poztu ziñan Alostorria

                eldu zalako neregan semia.

        Ahapaldi oni buruz, Gerrra iaunak diño (25), aintziña gure Euskalerria'n, erriaren uste-usteko sinistea omen zen Jaungoikoa'ri atsegingarri zitzaiola, senar-emazteak ezkontz ondorengo iru lenengo arratsetan aragizko artu-emanik ez izatea. Oe-barau oni dagozkio, noski baiño noskiago, bi lenen gauetako lo-aldiak, irugarrenaren jario-eragitez (sinbolo antzo mintzatuz) sortu baitzen semea bere sabelean.

        Sail aundixeagoa autu dugu orotariko gertakizunai dagozkienak aztertzeko. Goazemazute beraz, bana-bana.

        Beotibar'ko gudua.— Beotibar'ko zelaian (Tolosa'tik urbil) giputz-naparrak jokatu zuten anai arteko gudaldi negargarriak, eresi batzuk sortu erazi zitun. 1.321'eko agorraren 19'an alkar jo zuten bi gudari taldeak eta Gipuzkoa'z ber-jabetu naian etorri ziran naparrak txehetuak eta birrinduak gelditu ziran Tolosa'tik urreko zelai ospatsu ontan. Gudaldi au dela-ta bizia galdu zizun, Martin Aibar, napar-gudari taldeko buruzagi batek, bikote xalo onek darakuskigunez:

                Beotibar, ai! Beotibar,

                ik daukak Martin de Aibar!

        Juan Carlos Gerra'k diñoskunez, gudaldi oni dagozkien eresiak eztira gertarien garaikoak, askoz gerokoak baizik (26). Arakistain'ek jasotzen dun ahapaldiak, ta auxen dugu ezpairik gabe zapar kutsurik aundienekoa, onela diño:

                Milla urte igaro-ta

                ura ura bere bidian,

                gipuztarrak sartu dira

                Gaztelu'ko etxian (27)

                Beotibar'ren bildu dira

                nafarrakin pelian.

        Zaldibia batxillerdunak (28) eta Lope de Isasti edeslariak (29) «gipuzkoarrak» idazten dute Arakistain'ek «gipuztar» darabillen lekuan. Gerra'k ordea onela diño itzez-itz: ...«el vocablo gipuzkoarra nos parece anacrónico, como que no había nacido aún, siendo su precedente y padre kipuz, gipuz, el usual a la sazón, según nos descubren entre otros muchos textos las coplas de Gomez-Gonzalez y las de Doña Emilia de Lastur, y aún autores castellanos como Nebrija y Fernando del Pulgar». Gu ere auxe esanik gaituzu amaika idazlanetan. Euskaldun zaharrak «gipuzkuanua» edo «probintzianua» esan oi dute erderatik artuta, iñork ere ez ordea «gipuzkoarra». Itz au, Sabin'en aurretik, gizon ikasi batzuk erabili zuten nunbait, baiñan Abandotarra izan genun itz oni zabalkizuna eman ziona. Nik ez diñot oraiñaldian erabiltzea gaizki dagonik, itz guziak aldiarekin beren evoluziñoa baidakarte, baiñan jatorriz, itzaren sorkunari begiratuz ondo eztagona aitortu bear. «Giputz», gizeli edo jendeki izena baita (Aetz eta napar bezala) eta emendik sortu zen «gipuz-k-oa», giputzen lurraldea, «aez-k-oa», aetzen lurraldea eta «napar-oa», naparren lurraldea diran bezelaxe.

        Beotibar'ko guduari buruz, Gipuzkoa'n belaunez-belaun eldu zaizkigun bertsorik errikoienak berri kutsua dariote. Naparrak eta Martin de Albar alde batera utzirik, «frantsesak» dasaie soilki Beotibar'era eldutako gizozteai. Onela gezurtatzen da ixtoria sasi-abertzaletasun baten eragiñez.

        Ba-dira ere beste ahapaldi batzuk Arakistain'ek «El Basojaun de Etumeta»n ezarriak. Aberkoi usaia dariote, Beotibar'ko gudua antziñako gure asabak erromatarren aurka Ernio'n euki zituztenarekin alderatuz. Aitor'en izena ere agertzen zaigu eta Aitor, Xaho'ren asmakizun beroak erditua dugu noski. Ez ote dira Arakistain'enak edo bere adiskideren batenak bertsuok? Boskarren ahapaldia batez ere Lelo'ren kantuko beste baten ia berd'ña da bulkoz eta letraz. Onatx biak:

        Bertsuok mamitu zitunak, nire ustez, Lelo'ren kantua bixtan euki zun.

        Urruthia'ko etxanderearen eresia.— Eresi au ere, XV 'gn. mendeko lenen erdialdekoa dugu, bertsuotan ari zaizkigunak, Altzuruku'ko Menanton Urruthiarra eta Domenja Ahetzetarra 1.422'gn. urtean ezkondu baitziran Zuberoa'n.

        Urruthi'ko jaun espatsuak etzun egon lasairik, bere andrearen urrats bakoitza susmotsu irudi baizitzaion eta onetxegatik bere andrea zakarki eta suminki erabiltzen zun. Azkenean, zeletan asten zaio xalantarekin arkitu ustetan. Andre Domenja'ren xalantak, ordea, txiroak ziran. Erakuspide ederra jaso zun bere senar espatsuak aragizko pekatuan murgildurik atxeman uste zun garaian, karidadezko lanik ederrenean somatu zunean:

                Goizian goizik jaikirik

                ogiopilak eginik,

                Ahetze'ko anderia

                lehian dun handia

                zareta bat burian

                kanporat jalkitzian,

                Mus de Urruthia'k zian

                baratu, bai, bidian.

                — Nun zabiltza ain goizik,

                jauregia usturik?

                Galdatzen dio Urruthi'k,

                begiak oldarturik.

                — Jaona, ikusiren duzu

                nahi balin ba'duzu,

                nurat orai nabilan

                zareta hau burian.

                Jente eskeliari

                emaiteko sokorri,

                Madama Urruthia'k

                hartu zutian bidiak.

        Urruthia'ko iaun espatsuak bere andre ongillearen errukabetasuna aitorturik eta barka eske amaitzen dira bertso xotil auek.

        Lelo'ren kantua.— Onela esan oi zaio orain artean eta guk ere onela esan bearko beste ezagungarriz izendatzen ez dan artean. Alabaiña, lelo'k euskeraz «estribillo» besterik eztu esan nai eta ezta iñundik ere askok nai izan duten bezala notin izena. «Lelo il lelo leloa zarak il leloa»n tankeran, darabilgu Etxepare'k: «Etai lelori bai lelo leloa zarai leloa» eta Perutxo'ren eresian, ahapali asieran eta amaian «Lelo lirelo zarai leroba». Beraz, Leloa'k eta Zara'k perretxikoak bezala sortzen zaizkigu an-or-emen eta eztugu Lelo'ren kantura jo bear arrigarrizko gudariz gure asmamenak berotzeko.

        Mogel'ek eta Humboldt'ek erromatarren garaikotzat jo zuten gudu eresi au Ibarguen-Cachopin'en esanari jarraiki. Gaurko irizlariek ordea, gezurrezko etsitzen dute ta Ibarguen-Cachopin'ek 1.590'gn. urtean asiera eman zion ezkeroz bere kronikari, gudu-kanta au, zahar usaikoa izanarren orain arte aztertu ditugunak baiño eun bat urte gerogokoa dugu, Juan Carlos Gerra'ren ustez 1.529'koa zahar iritzita.

        Beronek diñogu: «Basta compararle con nuestros espontáneos cantares del siglo XV para notar desde luego su mayor artificio, que llega hasta un verdadero rebuscamiento de vocablos y elaboración de frases y le hace indiscutiblemente de posterior época. Sobre todo la última estrofa parece labrada a fuerza de martillazos» (30). Gerra'k, ahapaldiz-ahapaldi ta itzez-itz eresi osoa aztertzen digu goi ta be eta baita adierazten ere Karol V'gnaren aldiko pentsakera ahapaldiotan barrena xaretzen zaigula.

        Izkeraren bereizkizunak aztertuz, Arrati aldekoa dela derizkio, baiñan bere egilleak ez omen zun Bizkai'ko Jaurerria'n idatzi, Madril'eko errege kortean baizik. Sakonki eta xeheki bazterrak arakatuz, Gerra'k, Anton Bedia, Karol V'gnaren gela-morroi eta Arrati'ko semea jotzen du eresi onen egilletzat. Anton Bedia delako au Italia'n, Beljika'n, Bretaña'n eta Alemania'n barrena ibilli zen Kaiserraren zerbitzuan. Gizon buruz landua izan bide zen. «Tratado de las cosas de Vizcaya» deritzaion liburuaren egille baita eta Gerra'k diñonez, literatura-gaietan ikasia baitzen, Lelo'ren kantua oretzeko gai zen gure Arratiarra.

        Ta, agiri nabarmenik, erabateko ziorik ba'ote dago Lelo'ren kantua aldiz geroko juzgatzeko?

        Orra; Gerra jauna, auzi ontan ordua jo arte murgilduriko gizona dugu eta berak diñonez, euskal-ahalpaldien mami oro, erromatar ixtorigilleak Cantabria'ko guduaz dasatenetik artua dago. Areago: ditekeana ere da egilleak latiñezko textorik ere ez erabiltzea, Garibai edo Mariana'ren bitartez berri auek artzea, baizik. Au dugu salatzallerik ots-aundikoena, baiñan baditugu ontaz gaiñera zenbait xehetasun salatari ñarro antzo. Adibidez, itzen billakatzea, erri-senaren antzutasuna, etorri neketsua, Arrati'ko bereiztasunik nabarmenenaren aldean (utxin ta amaio, 31) anitz itzaren erabiltzea, Bizkai-Gipuzkotan ezagutzen eztan itza. Guzti onek zera esan nai digu: Lelo'ren egillea erudito bat zela, beste izkelgitako euskaldunakin artu-emana zuna eta sortzez euskalduna ba'zen ere, bertsolariari darion euskalgun yoriaz antzua.

        Lelo'ren kantua gezurkizun bat izanarren, ez da iñolaz ere meriturik gabea eta aintzakotzat ez artzekoa. Gure eresirik zaharrenak XV'gn. eunkiko erdi-aldekoak ba'dira, ez ote dugu eun urtez gorogokoa aintzakotzat artu bear, naiz-ta erri senaren sormen ez izan, erudito batena baizik?

        Orain, ezar ditzagun lenengo iru ahapaldiak, gaiñerakoen aldian ulerterrezak, nastegabeak baitira eta ez ain buruz arituak.

                Lelo il lelo,'lelo il lelo

                leloa zarak il leloa.

                Oktabiano munduko jauna.

                Lekobidi Bizkai'koa.

                Roma'ko (32) armak alegin eta

                Bizkaia'k daroa zantzoa.

                Itxasotati eta leorrez

                imini deusku moltsoa.

                Leor-zelaiak bereak dira

                mendi tantaiak leusoa,

                leku ironian gagozainian

                nok bera (33) sendo dau gogoa.

        Atharratze'ko jauregitarrarena.— Zubero'ko aitor'seme bat. Karol, Lukuze'ko ta Atharratze'ko jauna berrogeitamar urte beteak zitularik,. alarguna eta bost seme-alaben aita, Mayi Jaurgain zeritzan amazazpi urteko neskatil batez maitemindu zen. Au berriz, Sala jauregiko gazte batez lilluratuta zegon. Jaurgain'eko etxekoandreak bi alaba zitun ezkongai eta Mayi estu artu zun Karol zaharrarekin ezkon zedin. Bearbada, bazen aurgainenean diru bearra edo aundinaikeria, ozpiña ezpaita on-etsitzen ozpin danez, arek zerbait oonik dakarkelakoan baizik. Dena-den, ona emen Atharratze'ko jaunak Mayi'ren eskea egin zunean jaso zun erantzuna:

                Ozaze-Jaurgaiñian bi zitroin doratu

                Atharratze'ko jaonak bata du galtatu;

                ukhen du arrapostu eztirela huntu,

                hunturik direnian batto ukhenen du.

        Egia ala gezurra, bertso xotil bat «huntzeko» gezur xarmangarri baitirudi Mayi'k Aizeari ots egiten dio bere auzia ebakitzeko esku-jabe egiñaz. Iparretik ba'datorkio, maitabidean murgilduko eta Egotik ba'datorkio, ostera, diru-zorroan.

                Klara (34), zuaza orai salako leihora

                ipharra ala hegua denez jakitera,

                ipharra balin ba'da, Goraintzi Sala'ri,

                ene korpitzaren xerka jin dadila sarri (35).

        Zorigaitzez, ordea, egoak jo zun eta Mahi'k Atharratze'ko jaunarekin ezkondu bear izan zun. Geroago dakuskegu Ego errukabea eta bere amaren agindu mingotsa bat zirala, izenak bi izanarren.

        Aldi artan, Kalvinotar hugonoteak nausitu ziran Napar-Biarno'ko erreñuaz eta katolikoak tai gabe jarraikitu zituzten. Atharratze'ko ezkontide berriak, katoliko zintzo ziranez. Otsagabi'ra itzul egin zuten hugonoteak jarraikituta eta an egon ziran IV'gn. Endika'k Prantzia'ko errege-aulkiaren truk bere erejiari uko egin zion arte. Orregatik diño Mayi'k:

                Ama saldu naizu biga bat bezala,

                bai eta desterratu, oi!, Españiala.

                Aita bizi ukhen ba'nu, ama, zu bezala.

                enunduzun ezkunturen Atharratze salala.

        Eskontza 1584'gn. urtean egin zen ezkero, eresi au XVI'gr. mendeko bigarren erdialdekoa dugu.

(iarraitzeko)