—Itz-Lauz—

Euskaldunen erlijioa

Ayestaran'dar Xabin

— I —

        KRISTAUTASUNA SARTU BAINO LEN.

Asieratik daitort mitizi-lanetan urteak daramazkin jakintsu buruzuri bati dagokion dala au. Kondairak ezpaitigu ezer esaten aintziñako euskaldunen erlijioari buruz. Urteak eta gizaldiak berekin eraman dizkigute aien oitura-zinesteak. Euskal-itz zarrak eta erriaren agoz datozkigun elezar eta mito-izakiak damaiguten argi pixkarekin arkitu bear aintziñaren altzo-altzoan gorderik dauden gure asaba zarren erlijio ta sasi-jainkoak. Ni axalean ibilli naiz oso; ez naiz sakon sartzen ausartu, bertan, erten eziñik gelditzeko bildur bai-nintzan.

        Iru iritziera arkitu ditut gai onetzaz: batzuk, monoteotzaleak zirala; bestek berriz politeozaleak, eta bese banaka batzuk, ez erlijio, ez ziñisterik ezer ere etzutela izan. Azkenengo au oker dala agertzen astea alperrikako lana deritzdit. Oraiño baserrietan-da gelditu zaizkigun ziñeskeri ugariak aitatzea, naiko, esate orrek egi-itxurarik ere ez duala erakusteko. Goazen, bada, monoteotzale ala politeotzale ziran ikustera.

        Euskal-itz zarretan aztarrika pixka bat egin ezkero, pitxi asko arki genezazke. Erderazko «cielo» adierazteko «Zeru» erabilli oi degu geienean, itz au ordea, erromatarren garaikoa da. (1) Erronkarikoak ba-zuten beste itz bat: «ORTZIA». Itz onek zer-ikusi aundia omen du, jakintsuen iritziz, Aymerik Picaud idazleak amabigarren gizaldian arkitu zun beste onekin: «URTZIA». Berak dionez «Urtzia» deitzen omen zioten euskaldunak beren Jainkoari. «Deum Vocant URCIA» (2).

        Bi itz auen senidetasuna euskaldunentzat zerua jainko zala adierazi nai dula dirudi. Ostegun edo, lapurtarrak diotenez ortzegun, urtziaren egun lain da: gaztelaraz «jueves» eta germankeraz «Donnerstag» Jupiterena bezela.

        Zerua jainkotzat artu ezkero ezta arritzekoa zerukoai ta egurasketai ere jainkoari dagokion gurtza ematen asitzea. Au agertzen digute ortziarekin eginda dauzkagun itz batzuk. Erderazko «trueno» rentzat «Ortz-antz» edo «Ostotsa» (Urtzi aren otsa) «arco iris» rentzat «Otz-adar» edo «Ostarku» (Urtziaren arkua) ta abar... (3).

        Jende xearen artean illargiari eta eguzkiari buruz eikun ikusgarri asko gelditu zaizkigu. (4) Eikun oiek beinola euskaldunek bi izar oiei begirune aundia zietela darakuskigute. Ala ere «Eguzki» ta «Illargi» itzak aidetasunik es dute urtziarekin. Julian Baroja ta Uhlenbeck jaunak diotenez itz auek oraindik ditugu; lengo zarrak iñolaz ere galdu egin zitzaizkigun. Auek senitasun aundia zeukaten noski urtziarekin.

        Euskaldunak urtz-askozaleak (Politeozaleak) zirala esango al degu dagon ezkero? Urtziaskozale batek gauzetan, eguzkian esate baterako, mitizaki bat dagoala ustedu. Izaki onek ba dauka agerkera bat naiz gizon naiz itxurakin. Mitizaki onen egiteak onal: izango dira batzutan gizonentzat ta bestetcen txarrak kaltegarriak.

        Euskalerrian mitizaki oietako pranko bada. Onatx batzuk:

        a) «Mari» (6). Arazo asko ematen dizkio erriak Mariri; baño geienetan ekaitz eta legortien buru bezela agertzen digute elezarrak. Barandiaran, Baroja, ta beste jakintsu askoren iritzira, «Mari» ta beste indoeuropa errietako mititzti-izaki batzuk berdintsu dirade.

        b) «Lamiak» (7). Bizkaialdean itsas-errietako errietan, «emakume-buru ta arraibuztanarekin» uste dituzte. Barrualdeko lurraldeetan arrapalarien atzaparrekin. Lamien ziñeskeriak ezta Euskalerrian sortua. Baroja jaunak dionez erromatarengandik datorkie euskaldunei. Auen arazoak ere Marirenak bezelakotsu dira. Kataluña-ko «donnas d'aqua» ta Prantzi aldeko «melusines» ekin antza aundia daukate.

        d) «Abade aiztaria» (8) Elezar au txit ezaguna da Euskalerrian: izen asko ditu mitizaki onek: eiztari, eiztari beltz, Martin-Abade, «Salomen-apaiza»... Mitoa ordea, errian dabillen ele zarra baño lenagokoa da iñolaz ere. Ekaitz-gauetan txakur-sail batekin eiztari miragarri bat ibiltzen omen zan odei tartean. Orain eiztari ori apaiz bat dala diote. Meza ematen ari zala ate ondoan zaunka txakurrak asi omen zitzaizkion. Apaiza orduan Meza erdiemanik utzita eizera joan omen zen. Geroztik or-emen odei-tartean bere txakurrekin. Askok entzun omen dituzte ekaitz gauetan txakurren zaunkak. Baserrietan-da oso bizirik daude oraindik ziñiskeri auek.

        Barojak dionez, aintzin-aintziñan sasi-jainkoren bat zan eiztari au. Gero, kristautasuna sortu zanean, kristau-pentsakerak erantsi zizkien orain konta diran gamerakoak. Ezta Euskalerrian bakarrik arkitzen mito au, jermandar eta prantzesen artean ere bai. (Odeinjäger, le chasseur noir).

        e) «Tartalo» (9). Ona euskaldunen Polifemo. Zegaman omen dago Tartalo-etxea ondoan dolmen bat duala.

        Mitizaki auek eta aipatu ez ditudan beste askok euskaldunak politeozale zirala adierazi nai dute. Geientxok beste erritakoekin antz aundiagoa daukate. Elendar eta erromatarren artean edo sarkaldeko Europan ibilli diran mitiztietan euskal-mitizaki asko arkitzen dira. Erri auek politeozale izanda, euskaldunak ez ote ziran izango?

        «Euskalerrian beti bizi izan da elkartasunean jakin-gauzetan auzoko erriekin, bere norkeratasuna galdu ezarren; beraz alperikakoa da euskaldunen artean beste errietan ez bezelako erlijio bere-bere bat billatu naiean ibiltzea.

        Nai ta nai ez beste errietako ziñiskeri asko arkitu bear euskaldunen artean». (10).

        Baita arkitu ere. Len adierazi det urtziari buruz mintzatzean, euskaldunak jermandarrekin antz pixka bat ba-daukatena ziñeski-gauzetan. Ala da izan ere Jermandar errietan eguzki giza-emekoa da, ta euskaldunen artean ere ba da eguzkiari amandre deitzeko oitura. Jermandarrak illei gurtz aundia ematen zietena ez du iñork ukatzen. Gutxiago ukatu bear lukete ba euskaldunak illei ia deunesterañoko begirunea zietena. Navaro Villosladak Amagoiaren agoan itz auek dakarzki: «Nork zakazki onuntz, guee aintziñakoekin geneukan alkar-izketa zakustera?» (11).

        Nuremberg-ko Gabriel Tetzel jaunak amabostgarren gizaldian itz auek idatzi zitun euskal-emakumetzaz: «arrizko illobi ederrak daude luralde auetan; oso gutun dituzte bertarrak, emakumeak batez ere. Auek lorez eta belatxetaz apaindu ta usain gogoz ase egin oi dituzte; argia ere ugari jartzen dute aldamenetan. Eliz-atarian badaude (12), antxe belaunikatu eta exeri oidira naiz barruan meza izan ala ez izan. Orregatik nekez joan oi dira Eleizara (13).

        Eriotzari buruz Euskalerrian dauzkagun ziñeskerietatik askotxo argitzen dira Jermandarren artean ere. Euskalerrian sakon zabaldu ditu sustraiak beste ziñeskeri onek: ona edo polita dirudigun guztia Jainkoarengandik dator, txarra edo itxusia dana deabruarengandik. Len-lendik ere euskaldunentzat onak iturri bat zeukaten eta txarrak bestea. Jermandarrak ere Odin daukate on guzien iturritzat, Loge berriz txarrena.

        Erri au asieran arima-zale zan. Espasak au dio: «Jermandarren erlijioak arimakeria zun eustazpi. Izadiaren berezko indarrak eta beren arbasoak gurttutzen zituzten. Gero erriaren irudimenak mitizakiak sortu zitun eta indar aiek sasi-jainko biurtu» (14). Orra Odin, Loge, Sthal, eta beste jermandar sasi-jainkoen sorrera.

        Tylor jaunak dionez, asieran erri guziak arimatzale ziran. Euskaldunak ere bai beraz. Zerua, zerukoak, eta egurazketak gur egin oi zituzten. Gero erlijioaren eboluzioarekin eta erdal-erritik zetozkion politeokeri kutsuarekin pentsakera alda zitzaien. Erriak sortu ditun mitizaki batzuk, auzoko errietakoak bere egin eta arimakeria politeokeri biurtu zitun.

        Navarro Villoslada-k bere Amayan askotan dasa euskaldunak Jainko bakarra gurtu oi zutena; beti monotezale izan zirana; baño Amayan bertan goiko Jaunari dagokion gurtzarekin batean, illargiari eta beste zerukoai emandako gurtzadin aztar-nal: arkitzen dira. «Gau-arin» eko oituretan garbi azaltzen da ori. Orain ezin dezaket zer zegiten azaldu luzegi joko nuke-ta. Nai duanak irakur beza Amayan 130-go orrian.

        Baliteke asier-asieran, orolde ondorengo garaian euskaldunak ere monoteozale izatea. Danak izango ziran noski. Danei emango zien Noek zeruko Jaun bakarra gurtzeko agindua. Gero ordea bakoitza bere aldetik sakabanatu ziranean erlijioa ere urratu egin zan, mintzakera bezela. Noegandik artu zuten monoteosuna galdu egin zuten, eta batzuk gizadiaren edertasuna, bestek indarra, auek zeru-gauzak, aiek egurasketak, erri bakoitzak bere sasi-jainkoak aukera zitun. Oro bat euzkaldunok. Oitura lizunak ezdet uste abegi ona izango zutenik euskal-mendietan. Askotan entzun izan det euskalduna arro xamarra dana; baña likiskeriak etzitun lizundu gure mendiak. Grezia eta Erromako oitura likitsak errezago zikin zitzaketen be-aldeak. Menditarra beti izan oi da garbiago. «Mendirago ta garbiago». Orregatik mendietako euskaldunak ongi etorri obea egingo ziotela dirudi Kristoren lege garbiai. Baña... beste esi urragaitz bat igaro bear da atzerritik berritasunarekin datorren zerbait euskalerrian sartzeko. Esi au euskaldunak beren asaben oiturai dieten maitasuna ta eutsinaia da.

        Egiz zesaken Navarro Villosladak; Kendu Euskalerriari tradizio ta bereala dezute lurrean» (15).

— II —

        KRISTAUTASUNAREN SARRERA

        Noiztik da Euskalerria Kristorena? Amaikatxo eztabaida sortu dituan galdera auxe. Azterketa pixka bat dagigun egia-billa. Santiagoren etorrera balitekean gelditzen da. Naparroako analari A. Moretek dionez, Españira etorri zana egi ba-litz, euskalerrira etorri zana esatea ere litzake gaizki egongo. (16).

        Egi-itxura obea dauka Paulen etorrerak. Erromakoei bial zien idazkian bitan agindu zien españirakoan ikustalditxo bat egingo zietena. «Cun in Hispaniam profisci cepero, spero quod preteriens videam vos» (17). Erroman izan zan ango aurren baitegi alditik bigarrengora arteko une artan zegiken españirakoa. Eleiz guraso askok itz egiten dute Pauloren etorreraz, eta itxurazkoena etorri zala esatea deritzait.

        Euskalerrian ere izan zana, Biana izeneko Naparroko errixka bateko ermitatxo batean arkitu zituzten itz auek darakuskigute «Paulus paeco crucis, fuit nobis primordia lucis».

        Ala ere ezin izango zan luzarokoa Paulek emen egin zun unea, beste aztarnik ez bai degu arkitzen. Nabarigarria auxe: garai artan Iruña zan lurralde auetako uririk aundien eta ospetsuena. Arritzeko da, ba, beste lurraldeetan uri aundienetara joan oi zan Paul ura Euskalerrira etorri ta Iruñara ez joatea... Iruñan azaldu etzala berriz, errex azaldu dezakedala uste det: Saturnino deunaren aginduz Honorato apaiza lenengo aldiz Iruñan berri Ona zabaltzen asi zanean, erriak, zearo arriturik, ziagon: «Nor zaitugu? Nondik eta noren aginduz zatozkigu? ze Berri On dakarkiguzu?, ba, era ontan gure Jainkoen aurka itz egiteko».

        Galdera auek Kristautasunari buruz oraindik ezer entzun gabe zeudela adierazi nai dute. Etzan jende xea bakarrik orrela mintzo zana; erri buruak ere beredin zioten. Aldiak berriz ezin itzali zezaken Paulek, joan izan ba-litz piztu izango zukean Kristautasun-garra, Saturnino joan zanean oraindik joan berria izan bear bai-zun Paulek. Saturnino gurena degu agerkai zingarrietan lenen aitatzen dan euskal bidalia. Tolosako gotzai zalarik Iruñara bialdu zun Honorato apaiza. Onek esan zien ba, Iruñakoai Saturninoren aginduz zetorkiela Kristoren irakaspenak agertu naiaz. Aiek ordea Saturnino bera zetorrela Iruñara eskatzuten, Tolosa aldean zegizkin mirarien aomena uri ontaraño iritxi bai-zan. Joan zan Saturnino ta lenenego itzaldian 40.000 gizon irabaziz zitun Kristorentzat.

        Noiz izan zan Saturnino Iruñan? Ez da errex ziurki erantzuten. Batzuk Dezio ta Grato-ren Konsulakuntzan jartzen dute, baño bestek Bidalien jarraitzalle egiten dute. Eztabaida onezaz Moret-ek luzeki itz egiten du bere Analetan; danen argimenak ondo aztertu ondoren zalantzik gabe dio bidalien jarraitzalle zana. (18). Analaria zuzen dabillela uste bere iritzian. Ta beldurrik gabe jarri genezake Kristautasunaren asieran bertan, Berri Ona Iruña aldean zabaldu zan garaia.

        Etxegarai jaunak dionez irugarren gizaldian sartu zan Kristautasuna Euskalerrian. Iru arkimen auek dakarzki (19): a) gurutzaren jabetza Españiko bazter guzietan zabaltzen zala dio Tertulianok bere idazkietan. b) Tolosan Saturnino deuna gotzai egon erian, otoitz liburu zarrenetako batean, Saturnino au Irunara'o iritxi zala ta an gizatalde aundia bataitu zuala darakurgu. d) Euskalerrian bada oitura bat, seroreak eukitzeko oitura alegia. Oitura au Eleizako lenego egunetan jaioa zan ta gero sartaldeko Europa guzian Isidoro gurenaren garaian galdu zan.

        Barojak ordea, Euskalerrian kristautasuna amargarren gizaldian sartu zala eutsi nai digu. Bi argibide dauzka oñarritzat (20) a) Bisigodo ta frankoaroan idazlariak euskaldunen aurka dabiltz. Orretarako euskaldunek kristautasunari dioten ezetzkoa dakarte aitzakitzat. b) Aymerik Picau deritzaion erdi-aroko idazlariak, Santiagoren gorputza arkituta geroztik ere euskaldunak eta naparrak ziñeskeak zirala dio (21).

        Inzagarai jaunak (22) Donostiko Eliz kondairan zirutza damaigu Euskalerrian Kritautasuna berandu sartu zana. Ziurtasun ori Marca kondailariaren itzak eskeintzen diote: Sedes Vasco niae fuerunt in oblivione multis temporibus quia nullus episcopus in ea introibit (23).

        Kondailarien artean iritzi orokorra da. Leon deuna Bayonako gotzai izanik Espanira etorri zana. Jaurgain jauna argi ta garbi dasa: «Sa mission generale s'etendant jusqu'en Espagne... il y alla... il y revint à Bayonne» (24).

        «Historia utrisque Vasconiae» irakurgaiaren egille dan Oyenarrt jaunak ori bera adierazten du. (25).

        Euskalerri osoan dago zabalduta ziñeste au, alegia, Leon deuna dala lenengo bidali ta berak ekarri zuala Lezoko Santo Kristoa. Len aipa dedan Inzagarai kondailariak auxe dio:

        «Ziñeste onek egi izateko itxura aundia dauka ta kondailarietan arkitzen ditugun argimen askok baño oñarri sendoagoa dauka. (26). Beste elezar batek Leon deunak Naparrako basoetan eta Gipuzkoako aldean izan zitun bidali-lanak goratzen ditu. Leon deuna Amargarren gizaldikoa degu.

        Gai orretan egi arkitu nai ba degu, Euskalerrian bi zati banatu bear dirala deritzait: bata Iruña Naparroko ordekakin; beste gañerako, mendi-aldeak. Ezin ditzakegu biak naastu. Iruña erromarren erria zan, berak jasoerazia ta oituretan euskalduna baño erromatarra geiago zirudin. Bide ederrak zeuzkan, eta mendietara baño errezago ioan zitezken Berri-onaren zabaltzalleak. Orrezaz gañera bealdi oeitan etzeuzkan euskaltasunak mendietan ainbat indar eta atzerritarrak errezago sartu zitezken bere berritasunekin.

        Emen beraz lenago sartu zan Kristautasuna goialdetan baño. Moret analariak diona egi da: ezin ukatu: Iruñan kritautasuna bidalien garaian sartu zan. Iruñan bai, baña analariak eztio beste euskal lurraldetzaz. Geiago oraindik: ezezkoa adierazten dula dirudit, dasana esanaz; Saturnino, Iruñakoa egin ondoren Españiko beste errietara joan zana, alexia. Batzuk aitatzen ditu: Galizia, Toledo ta abar; euskalerriaz txintik ere ez.

        Iruñako Gotzaiak ere eztet uste mendietara joera aundia zutenik. Fermin deuna beintzat, Iruñako Gotzai egin zutenekoxetik Frantzira joan zan eta an Amiens izeneko urian ixuri zuan bere odola Kristoren alde. Au dana Marca kondailariaren itzak egiztatzera dator: Euskal-lurretan etzala berandutxo arte gotzairik sartu, alegia.

        Kondailariak eta errian dabiltzean ele zarrak Leon deuna euskal bidali zarrena bezela jartzea aski deritzait euskalerrian, izatez eta oituraz euskaldun zan, euskalerrian, kristautasuna amargarren gizaldialdean sartu zana esateko.

        Etxegarai jaunak iritzi onen aurka dakarzkin argibideak indar gutxiko deritzaizkit: Tertuliano aroan Españi eta Euskalerri bestin baitziran. Euskalerria Españiko mugetan sartze ori gaurkoa degu oraindik. Gañera, Euskalerria Españiko zati bat bezela artuta ere, Euskalerriari Naparroko ordeka inguruak kentzen badizkiogu, gure erria oso txiki gelditzen da; ondo esan zezaken beraz Tertulianok Españi guztia Kristorena zana, mendietan gorderik zegoan pusketatxoa izan ez arren.

        Saturnino deunarenarekin ez dargi ezer: Decio ta Gratoren Konsulakuntzan bizi izan zalakoan baitdago; ta ori len esan det Moret analariak ukatzen zuna.

        Serore oitura ori berriz, euskalerrian kristautasunarekin batera sartuzan noski. Nola ordea oitura Isidororen garaian galdu bazan? Norbaitek esan du euskaldun guztiak oso berandu arte ziñeske zirana; baña ori ezin genezake egitzat artu. Kristautasuna ain idartsu ta sistsu Iruñan euki ta txinpartik ere joatea auzoko mendietara... Ez, ori ezin diteke. Amargarren gizaldian jartzean ez dugu uka nai lenagotik ere kristar banaka batzuk bazirala Euskalerrian» (27).

        Kristar banaka oiek errez ekarri zazaten Euskalerrira oitura ori. Ta ain du euskaldunak berea asaben oiturai eutsi naia.. Ezta beraz arritzekoa kristauditxo oiek ere lenenxo egunetan artu zute oiturari sendoki austea, naiz beste errietan galdu. Euskalerrian atzerritar gutxi sartu zan ta errexago ziraunketen euskal oitura zarrak.

        Euskalduna kristautu ondoren ere, lengo politeokeriaren kutsu asko euki zuten. Oraindik ere ziñeskeri ugari badago baserri zokoetan. Luzeki itz egin genezake euskal baserritarrak Jainkoaz eta erlijioaz daukan pentsakerari buruz. Euskalduna beti izan da erlijio zale; ezin pentsa genezake euskal Jainkogerik izan ditekenik ere. Barojak dionez, geiegikeri bildur gabe esan genezake gaurko euskal gizarteari derrior aundien dagion indarra erlijioa dala (28).

(1) Baroja, J.C. «Los Vascos» 406'garren orrialdean.

(2) Barojak berak bertantxe aitatua.

(3) Bertara 406'garrenean.

(4) Azkuek eikun auetzaz itz egiten du zerbait. Ikus «Euskalerriaren Jakintza, «lenego liburuan zazpigarren txatalean.

(5) Baroja, «Los Vascos», 407' orrialdean. Eta Uhlembeck, C.C.,«Quelques observations sur le mot illargi», «Homenaje a D.C. Etxegaray», irakurg.

(6) Bararadiaran Jaunak lan polita dauka Mariri buruz. Ikus Homenaje a D. Karmel Etxegaray, irakurg. «Mari o el genio de las montañs».

(7) Baroja, «Los Vascos» 411' garrenean.

(8) Idem.

(9) Idem.

(10) Bararadiaran, «La religion des anciens Basques», Espasan aitatua. Ikus «Vasconia» 154 or.

(11) Nabarro Billoslada, P. Amaya 132 or.

(12) «Orain eun urte ta geitxoago illak elizan lurpetzen zituzten Euskalerri osoan», ikus Azkue «Eusk. J.» lenen lib. 231 or.

(13) Baroja, «Los Vascos» 393 el-.

(14) Espasa «Germano» 1448 or.

(15) «Amaya» 25 or.

(16) Moret P. Jose «Anales de Navarra», VIII'garren idazti, 179 or.

(17) Ad Romanos, 15-24.

(18) Moret (Anales de Navarra» VIII'garren idazti, IX ta X txatala.

(19) Espasa. «Vasconia» 155 or.

(20) Baroja «Los Vascos» 173 or.

(21) Barojak Bertantxe.

(22) Inzagaray R., «Historia Edesiastica de S. Sebastian, 2 or. (23) Marca, «Histoire de Beam» VIII'garren idazti, 38 or.

(24) Inzagaray jauna aitatua ber. tan III'garren orrialdean.

(25) Idem.

(26) Idem.

(27) Barj. «Los Vascos» 373.

(28) Idem., 370 or.