—Yakintza—

Gixadijaren azikera-bidiak

Txina'ko azikera-Bidiak

Urrutia'tar Gotzon, Miren Bijotzeko Semiak

Txina'rantz dagigun (1)

        Txiñarraik nundik nora ibilli ete-ziran, Hwang Ho eta Yangtzee Kiang ibai-bitarrtian agertu baño len, iñok ez daki. Nik neuk Indietatik ara zabaldu zirala esango neuke. Orretarako dodan zijo nagusija euren oldozkera ta jakintzabidietan daurrkit.

        Txina'ko idazlerik nagusijena edo-dan Txu Hi jaunak Kistarraldiko amabigarren gixaldijan argitaldu leban «ALDAKUNTZA'EN IDAZTIJA'n, antxiñengo txiñarren azikera dikasgu. Eta idazki orrek dirakaskuna Indietako oldozkera-bidiaren antzekua da. Txu Hi'k diñoskunez lenen-lenengoz gaudi au argitara etorri baño len EZEREZA zan, EZEREZA aundija, illuna, baltz-baltza. Ezerez orren ixena WU-KI ei zan. Baña T'AI'KI deritxon algustidunak arnasa egin eta gaudi au agertzen asi zan. Algustidunaren lenengo arnasea ixoztu egin zan ta beraz ARRAK diran gauzaik argiratu, gero al gustiduna, arnasa gelditu ta atsedendutera etorri zan eta orduan EME diran gauzaik argiratu. Aldi atan ortziaik zabaldu ta lurra be bere mendi ta zelayakaz sortu zan.

        Txiñarren ziñismen au indietarren ziñismenaz erkatu ezkero laster ikusten da alkarrez antz apur bat bai'dabela. Beraz alkarrekin aldiren baten bixi ixan edo zirala.

        Ez da ori antz bakarra baña. Indietako azikereaz iñardu nebanian edo leudanian esan neban letz, Indietarraik iru bide nagosi erabilten ebezan Jaungoikua gurtuteko: Indu-bidia, Brachma-bidia ta Buda-bidia. Irugarrena bigarrenaren azalpena edo-zan. Gautama Buda eretxan jakintsubak Brachma'ren bidia azaldu ta osotu guraz bide barrijaik jarri leuzan eta bide orreik bere ixenaz dezaguz. Txina'n bide oneik zabaldu ziran. Eta euron jayotokija Indieta'n dan ezkeroz Indieta'tik Txina'ra zabaldu zala esan biarrko.

        Txina'n entzute aundijena ixan daben jakitunaik LAUTZE eta KONPUTZE dira. Jakitun bi oneik aldi beraxetan bixi ixan ziran, Lautze berrogeta amalau urte lenago jayua ixan zan arren. Beraz Konputze mutil gaste zala, Lautze gixon zarra zan.

        Txiñarraik diñoskubenez Konputze'k bere gastaruan Lautze ikusteko ta berakin autukalditxuba eukiteko gogo bixia leban. Jun zan ba Lautze entzute aundiko agure zarra zan gixon ori ikertzera, baña gixon zarrak ez eban gustiz maitakiro artu. Konputze'k bere Aberrija goraldu ta bere aberrkidiaik aurrerantz bultzatu gura ebazan eta orretarako asmo arruak erabiltzan bere buruban. Lautze, baña zarra eta berekiko bidiaik erabillija zan; eta Konputze bere aurrian ikusi ta berialaxe ezetsi ta nardatu leban gixon «arroputz eta ustela» bai-zan.

        Lautze'n, bidia Gautama Buda'ren antzekua zan; baña Lautze'k beriari TAO-BIDIA ereitzi eutson. TAUBIDE onen elburu nagosija «geldiketa» edo «ezer ez egitia» zan. Budaren Nirbana'ren antzo.

        Taubide ori indartu ta sendotuteko esakun entzutetsu batzuk irakatsi lebazan Lautze zarrak. Amen iru edo lau: «EZ EGIK EZER TA GAUZ GUSTIJAIK EGIÑAK IXANGO DOZAK». Buda bederatzi urte luzetan bere anka bijaik buztarrtuz eta ezer egin barik, oldozmen sakonetan pulunpatuz, egon ei-zan. Lautze'k ez eban olakorik iñoiz egin baña irakasmen ori aren antzekua edoda. Gixaldi asko be asko geruago Molinos eretxan uzkurtziztilari batek be orrelako bidiaik zabaldu gura ixan lebazan. Alperrik baña. Josu-Kisto gure Jaunak «Ez, ba, burubaik larritu, zer jango, zer edango, ala zegaz jantziko ete-garan-esaten; oneik gustijoik, ba, atzerritarraik billetan bai'tabez eta gustijoyen —biar zaraela bai'taki zuben Aiteak (1) irakatsi euskunian, ez eban bere buruban Lautze ta Buda'ren antzeko irakasmenik; Josu-Kisto jaunak irakatsi gura lebana ardura larregikerija ez dala ona ixan zan.

        «ERGALAIK SENDUBAIK BAÑO INDARRTSUBAGO» Au zan Lautze'n beste esakun bat eta berau lenengua baxen oker danik ez leuket neuk esango. «Altsubaik aulkijetatik irauli dauz; apalaik, ordian, gora jaso» abestu leban Jaungoikuaren Amak (2). Algustidunak txiro, argal eta apalaik autetsi daruaz bere egikun goralgarrijetarako.

        «AZKEN JARRI ADI TA LENENGO IMIÑIKO ABE». Auxe bai argi ta ederra. Gure Jaunak be berauxe irakatsi euskun (3)... «zuben arteko nagusi ixan gura dana, otsein ixango yatzube; eta zuben arteko aurrenik ixan gura dana, bai-dake jopuba» (3).

        «IRAÑAK MAITETASUNAZ ORDAINDU» zan Lautze'n beste esakuna eta au be benetan zuzen eta ona. Gure Jaunaren antzo «:..gorroto zabezanai on-egiskiezube; ta zubei guzurr-baltza ezarri ta jazarrika egiten dautzubenen aldez otoi egikezube» (4).

        KONPUTZE ez zan. Lautze beste jakintsu, baña au baño aserijago zan eta gixonaik beraganduten ekijan gixona ixan be. Amabost-amaseigarren gixaldijan Machiabelli ixan zana orixe ixan zan Konputze Josu-Kisto ludijan agertu baño seiren bat gixaldi lenago. Erriketa-gayaik erabilli ta bere aberrija goralduteko bidiaik gura ebazan nai onaik nai okerraik zirala. «ZER DAN ZUZEN TA ZER OKER, AURRETIK ERABAGITIA, ERGELKERI AUNDIJA DA». Auxe da Konputze'ren esakeraetatik bat. Esakera ori maltzurrkeririk aundijenatakua dala edozeñek ikusi legike. Gauzaik nai jazokunaik zuzen ala oker, egi ala guzur diran jakiteko abagunai begira ezin gegikez egon. Gauzarik asko be asko berez dira zuzen, ala oker Urtzi Jaunak asieratik jarritako lagijak-arauz.

        «NAI DOKAN ELBURURAKO BIDE BAT AURRETIK TINKOTUTIA ALA ALDERDI BATERI EUSTIA KALTEGARRI DOK» diñosku Konputze'k beste toki baten. Au be lenenguaren antzez Machiabelli-bidia da. Edozein bidez, onez nai txarrez, elburura jo gura ixatia ez da zuzen. Bide oker eta gaiztuaik ezin gegikez edo legikeguz ontzat artu. Azken ona gura daunak bide zuzena autetsi ta bide zuzenez ibilli biar.

        Jakintza-bidiaik baña maitiago ebazan erriketabidiaik eta orregaitik bere ardura gustija laterrijatza zan eta ez Jaungoikua'tzaz. Urtzi Jaunak ez eutson ardurarik, aberrijak bai. Agintarijaik eta menpekuaik ziran bere jarduera nagusija ta orretarako eredu-antzo aita-semiaik, senarr-emaztiaik, batez be anai nagusi ta gastiaik, eta adizkidiaik jartzen ebazan edo lebazan.

        Konputze'ren mugu-zaletasuna bere esakera ta egikun askotan agertzen da. Bere ikasle tarrteko Li Txi ta Txung Yung Jaunaik onela laburtuten dabe bere irakasketa gustija. «Gixonak aurrerantz egin biarr dau beti ezertxorik sutsuegi artu barik eta ezertxorik be iguiñez ezeztu barik. Aldi bakotxian abagune ari yagokana ta egoki dan eraz eginik».

        Auxe da Konputze'ren irakasmen nagusija: abagunekerija, berekoikerija, maltzurkerija. Goiko edo donokiko gauzeak ez eutson ardurarik ez eta gerokuaik be; gixonak berak, gixonari yagokanak bakarrik, eta ludi onetan yagokanak ixan be, ardura eutsan Konputze entzute aundikuari. Onela txinarren burubetara ekarri eban «gixon jagi» edo «gixon goratubaren» irudija. Bere jarraitzaliaik «elertilarijen gardidetza» deretxon taldia eraldu eben eta Txina'n almen aundijaz zabaldu ziran. Gixon oneik taubide edo Lautze'ren gardidetza alboratu ta Konputze'rena txiñarren bijotzetan erein leben.

        Konputze'k Lautze'k baño entzute aundijagua dau, txinarren ixakerea sakonago ezagutu ta ixakera orren arauz irakatsi lebalako. Lautze'k Indietako irakaskintza lerabillan, Konputze'k Txina bertan eta bijotzbarruban txiñarraik lerabillena. Orregaitik Konputzereak egindako aurrerakuntza ta zabalgundia.

        Geruago, 206 urte Josukisto ludijan agertu baño len Han eretxan agintari ospetsubak Konputze'ren ixena geyago goraldu ta jaungoikoixundu egin leban. Konputze'ren illobija ikertera jun zan eta bertan txarri bat eta ardi bat eta txala eskeini leutsazan.

        Gaurko egunotan ondiño taubide ta konputzbidiak erabillijaik dira Txinaldietan. Geroko ta goiko gauzetzaz Konputze'k eban ardurezak baskalkeri edo komunkerijari bidia leundu ta zabaldu egin dautso. Orregaitik gaurko Txina'n dikusguzan jazokunaik errez ulerrtu ledikezala deritxat. Baña gaurko azikeraik'tzaz ekiteko asmorik ez dot idazkun onetan. Gaurko naiko-edo.

(1). Gai onetzaz azkenengoz idazki nebanian nik Indietatik Aigito'ra egin leudan bidia; baña irarrkolean aurrera-atzera jarri ninduben, eta Aigito'tik Indietara eruanez, atzera Aigito'rako bidian jarri. (Ikusi EUZKO-GOGOA, 1951 Azilla-Gabonilla, 17-21).

(1) Matai-legezko Goizparra. VI, 31-32.

(2) Luka deunak-legezko Goizparra. I. 52.

(3) Matai deunak legezko Goizp. XX, 26-27.

(4) Matai. V, 44.