—Idazti Deunak—

Paul deun baituaren aitorra

(Bid. Eg. XXI, 17-XXVIII, 31).

Zaitegi eta Plazaola'tar Iokin

Laugarren atala

A.— YERUSALEN'EN

        a) Yakob' enean (XXI,17-26).

        Paul onbidera ezkero, boskarrenez eldu da Iri deunera. Amets urdiñez bekokia gañezka ez dator: Korinto'tik irten ezkero, senideei arren eskatzen zien otoyari ekiteko, siñesgabeengandik Yudai'n yarein zezala Yainkoak eta Yerusalen'en bere eginbidea deunek onartu zezaten (ErrXV, 30-31); bidean zetorrela, goganbearrok areagotu zitzazkion (Bid. Eg. XX, 3, 22, 24, 38; XX, 4, 11-13), yuduen maltzurkeriren batek, kate ta nekeak gertuko zizkiolakoan. Lenago, Yesu'ren ikasleak bezala, Paul'ek ere yauretxeko eraikiñak, etxekuntza, ormatzarrak, eta dorreak txundioz begira zitun. Abegi ona senideek egin zioten (17). Paul eta lagunak eldu ziran egun bertan, yai aundia egin zieten kistarrek. Paul'i buruz biotzetan izotzik ba'zuten bidaliaren elkar-maitakuntzak laster urtu ta lurmendu zun, noski. Yerusalen'go landerretaz axola beti izaki atzerritarrei ere itsatsi baitzien ardura ori ta orain ere beren sorozki batzu ekarki beartsuak laguñdu baitzitun (XXIV,17).

        Biaramunean, batzar nagusiagoa izan zuten. Yakob da Yerusalen'en dagon bidali bakarra: bertako elizpuru bide da: Batzar berri au arenean izan zan. Buruaren baranoan biltzen dira elduenak oro, apaizak, alegia. Paul eta lagunak sartu ziran (18). «Ta ayei agur egin ondoren, bere bidez atzerrietan Yainkoak egindako guziak zeatz ta meatz azaldu zizkien (19). Bidezkoa zanez, Asi ta Europe barna izan zitun lanbideak yalki zizkien. «Ayek, ari entzunda Yainkoa goretsi zuten» (20), Berri-Ona bazter guzietan garatzen ari zala-ta.

        Erantzunez Paul'i esan zioten (20). Alegia, guziak batera etzuten esan gero dakarren itzalditxoa. Batzarkideak oro batzar-buruak esana bere egin oi dute. Beraz, guzien ordez Yakob'ek itz egiten du. «Anai ori, ba-dakusazu yuduetan zeinbeste mila ta milla diran siñetsi dutenak. Guziak legearen ayolatsu dira gero. Entzunda daude, berriz, atzerrian barreyatutako yuduei Mois'en legetik sayesten darakaskizuela, ta umeak ez erdaintzeko ta ekanduen bidetik ez ibiltzeko dasaizuela. Zer egin orrezkero? Elorri zerala entzunda, noski baño noskiago guziak bilduko dira-ta. Egizu, beraz, dasaizugun au. Zin eginda dauden lau gizon ditugu. Bildu zakizkie, zure garbikuntza ayekin egiteko, ta burua murriztu dakien eralgi bearra zure gain ar ezazu. Orrela guziek ezagungo dute zutzaz entzundakorik ezer ere ez dagola ta legea betetzeko, zu ere lerroan zabiltzala. Siñetsi dutenen atzerritarrei buruz ere, idatzi diegu, yainkoaizunei eskeñitako aragitik, odoletik, itotik eta izorkeritik alde egiteko erabakiz» (20-25).

        Egin dioten txera bioztiak itzalune bat izan zun. «Anai ori, ba-dakusazu yuduetan zeinbeste (milla ta milla) zireun eta zireun diran siñetsi dutenak» (20). Kopuru ugaria esan orde, euskeldunok amaika ta zireun erabili oi ditugu: Luka'k miriades. Nondik nai yudu kistarrok Yerusalen'a etorri oi ziran Paska yayak ospatzeko. Iri deunean dan gizabarra du mintzo-gai Yakob'ek. Gizatalde zenbakaitza legearen axolatsu da gero, arbasoen ekanduak ardurarik gorienaz zaitzen. Zenbait, izakeraz txorrotx izaki, asko zuurtzez, ta beste ez gutxi, aspaldidanik ala oi zutela-ta. Baita parisaitar izandako siñestun batzu ere baziran. Oyetako batzu okerrean zeuden: erdainkuntza atzerrietako kistarrentzat noraezeko baitzuten (Begira: XV, 1, 5; Gal. IV, 9-10; VI, 12). Non-nai osteraka bidetan Paul'ek arkitu zitun senide xuriak dituzu oyek, oztopoak yartzen. Mois saldu zula-ta. Yudu kistarron artean balabala zabaldurik zan, atzerrian barreyatutako yuduei Mois'en legetik sayesten erakusten ziela Paul'ek, ta umeak ez erdaintzeko ta arbasoen ekanduen bidetik ez ibiltzeko (21). Erdaindu izan ezik, ezin yarei zitekela ziotenen aurka zain ta muin itz egin zun Paul'ek, eta Mois'en legea etzun zapuztu: moisetar ekanduak gurgarritzat zitun. «Erdaindu izanda iñork deya artu al du? Ez bedi erdaindu. Deus ere ez da erdainkuntza; deus ere ez da buztanmokoa; Yainkoaren aginduak betetzea, orixe da guzia». (I Kor., VII, VII, 18-19). Yainkoaren aurrean iñor ez omen da legez zindotzen, nabari da (Gal. III,11). Yarei izateko legetik ernetako zindokuntza alperrikako da: ortan, ezertarako ezpaita, ezer ezin dezake. Kistarrentzat illik da legea ta ikuzia izatean bera ere illik da legeari buruz. Geroztik iñola ere ez al da onuragarri ta agurgarri? Paul'ek orrelakorik ez dio, ta Kisto'ren egiak osorik iraun zitekenean, berak irulez egiña lekuko dugu. Timote erdaindu zun, ta Bidaliak berak ere bere kabuz zin egin zun, yuduen arauz, gorago ikusi dugunez.

        Susmur oyei siñesterik ez die ezartzen Yakob'ek, ayeru ditekenez. Alare, susmurrok errixe artean zabaldu dirala ukatu-egiña da, ta Eliza'ko buruak larri dira, targorik ez sortzeko. Zer egin orrezkero? Etorri dala entzunda, noski baño noskiago guziak bilduko dira-ta (22), Paul ikusi ta beraren egiñak aztertu ta ebazteko. Itzez Paul berak bere burua zuritzea, zauria gorbiztea litzake. Obe, egiñaz Legearekiko itzala guziei erakustea. Orixe erantzunik onena salaketa guziei.

        «Egizu, beraz, dasaiguzun au. Zin eginda dauden lau gizon ditugu» (23), dio Yakob'ek. Yudu oyek nazir-agintza eginda zuten. Nazir-agintza egin oi zutenak buruko adatsa aunditzen uzten zuten, erabaki zituten egunak bete arte: eskuarki, astebetez edo illabetez izan oi zan. Ardo ta ordigarri guzitik aldendu bearra zuten, elikutsu bizi bear ta illotsez kutsatu gabe. Naziraldia bete ezkero, Itun-Etxolara yoanik, Yahwe'ri eskeñi bear zioten nork bere oparia: urteko bildots narriogabe bat erroparitzat, urteko arkazte narriogabe bat ogen-oparitzat, eta ari narriogabe bat gentza oparitzat. Gañera, saski bete otil, olioz oretutako opillak eta olioz bustitako txingorrak irinlorez egiñak, dagozkien mihakin ta ixurkizunekin. (Zenb. VI, 14-15, 18). Arrezkero, buruko adatsa moztu zezaken: ta nazir-adats ori arturik, gentza-opariko surtan erre oi zan. Besterik gabe, orra ziña bete-ta.

        Zin eginda zeuden lau yudu-kistarrok beartsuak izaki, eskuarterik etzuten opari oyen eralgiak garbitzeko. Paul'ek, ordea, bear ori ordaintzeko lain b zeukan, Europe ta Asie'ko kistarrak beraren yoan etorrian eralgi-bearra ukarrez eman baitzioten: ori, lau gizon ayen alde txautzeko, aolkatu zion Yakob'ek. Yudu Yainkozale ta aberatsak aintzat izan oi zuten «nazira moztea». Erroma'tik Yudai'ra etorri berri zan Agiripa bakaldunak, Yainkoarenganako esker ona, batez ere nazir landerrei ezin esan alako kopurutan eralgi bearra bere bizkar artuta zun.

        «Bildu zakizkie, zure garbikuntza ayekin egiteko ta burua murriztu dakien eralgi bearra zure gain ar ezazu» (24). Bi aolku egiten dizkio Paul'i: yudu Yainkozaleak atzerrietan barna ibilki errirakoan, bere burua narrioturik iduritzen zun illotsez kutsatuta bezala; beraz, Bidaliak bere garbikuntza ayekin egiteko zun: gero, nazir-ziña betetzeko eralgi bearra esku-zabal berak ordaintzea.

        Yakob'en eskabidea egitea ez zan beste munduko lana. Esandako bidea berez ez zan ez on, ez txar, bien tarteko baño: yudu-kistarron larria ibitu zezaken, ordea, ta ayen goganbearrak ezabatu. «Orrela guziek ezagungo dute zutzaz entzundakorik ezer ere ez dagola ta legea betetzeko, zu ere lerroan zabiltzala». (24). Nazir-legea aintzat arturik, siñetsi dutenen atzerritarrek ere eztitezke mindu: Yerusalen'go batzarrean erabakia badakite: Lege osoa leporatu gabe yainkoaizuei eskiñitako aragitik, idoletik, itotik eta izorkeritik alde egin bearra (25).

        «Guziei guzitariko» (IKor., IX, 22) azaltzeko zun burupideari loturik, Paul'ek Yakob'aren aolkua onartu zun, ezpaitzan Kistarbidearen buruzki. Ori esan eta biaramunean betetzen asi zan Paul: gizonok bereganatu zitun eta ayekin garbi eginda, sartu zan yauretxean, nazir-agintzari zegokion besteak betetzeko.' Ta ango nagusiei iragarri zien garbikunde egunen amaya (26). Berez, erabakitako illabetea igarorik zan: lau lander ayek esku-zabalen baten zai zeuden. Baña, yaiburuetan-eta, ezin zenbatu-ala aurkesten ziran nazir-agintza betetzeko. Beraz, aurretik aukera bearrak oi ziran egun eta ordua yauretxeko agintarien baitan. Naziraldia amaitzeko opariak astebete irauten zun. Egunotan Paul yauretxean aurkezten zan, beste lau gizonak lagun. Zin ori bete bitartean, Yainkoarentzat bereiz egon bear zan eta (Zen V1,5), ogen-lege ilgarritik Yesukisto'gan areago askatu (Err. VIII, 2) ta opari bizi, deun ta atsegingarritzat bere burua Yainkoari eskeintzeko (Err. XII,1), alegiñak berritu zitun agian Bidaliak.

        Yakob'ek asmatu bidea oso egokia zan. Porrot egin zunik eztirudi. Yudu-kistarrak ezpaitziran Paul'en etsai agertu, gero, yudu utsak baño.

        b) Katez Paul lotuta (XXI, 27-40).

        Zazpi egunak amaitzerakoan zan: yauretxe barruan Yainkoarenetan ari ziran zain eta muin Paul eta beste lau gizonak. Ayek oarkabean, bidazti-sailla atustan zuten begi gaiztoz, elkarrean txutxumutxuka eta eskuak gori-gori erabilki. Asia barrutitik etorritako yuduak ziran, Epeso'koak batez ere (27). Arbaso-ekanduen alde izatean iñori etzioten zorrik. Lenago Estebe diakonaren aurka eztabaidan yaiki ziran (Bid. Eg. V1,9) angoek: Paul'i ere Epeso'ko yuduengandik etorri zitzazkion negarbide ta marroak (Bid. Eg. XX, 19). Oyek irian Paul ikusi zuten beraren lagunekin batera. Beren artean, Tropin epesoarra zan. Au yudu etzala ba zekiten ta Bidaliak etzula erdaindu kistar egitekoan. Berau Paul'ek yauretxean sartu zula asmatu zuten: uste ori nondik-nora sortu zuten eztakigu (29). Ta sartu ere, yuduei bakarrik zegokien barrutiraño sartu zula, toki guren ura orrela kutsaturik.

        Lorioak zedarritzen zuten larrañaren erdian yauretxea, edo Gurena, yasotzen zan, zenbait arri-mail gainditurik ta oyetan iru ukaiko (1,35 neurkiñetan). Orma zapal zuzen bat zegon ondo landuta. Orma orrek amairu zulogune zitun eta bakoitzaren urren, oar au zun eladeraz zutabe batek: «Atzerritar bateri etzayo zillegi yauretxean sartzea, ta, bertan orrelako iñor arkitua izan ezkero, illa izango da». Erromarrek Palestinai'ren yabe eginda gero ere, eragozpen orrek berdin irauten zun. Asia'ko yuduok, ba, Paul'i gaitz larria leporatu zioten. Maitasuna ez da goganbearti: gorrotoak, ordea, okerrena asmatzen du. Ain zuzen ere, Paul eta naziragintza egindako beste lau gizonak, Apaiz-aldaba ta emakume-aldabearen tarteko zan Isrrael'eko aldabean zeuden. An burutu oi baitzan oparia. Bat-batean, tokiari etzegokion zalaparta sortu zan, Guren Gurenaren urrean baitzegon. Paul'en etsai miñak ez ditu atzeratzen kexka orrek. Lenbai-len Bidalia atarratu nai dute. Beraren gain erori ziran odel-gorriok irain-yarioka ta Paul atzeman zuten ta erri osoa lardaskatu aldarrikatuz: «El, el, Israeldarrok. Gizon au da edonun ta edonori, erri, lege ta toki onetzaz gaizki esaten ari dana. Elendarrak ere yauretxean sartu ditu, toki guren au orrela kutsaturik» (27-28). Deadar basatiok yauretxeko aldabe ta loriopean ziranak oro lardaskatu zituten. Zarata iri osoan barreyatu, dana zotukatu ta bideak betean erria zalapartan bildu zan. Paul atzemanda, yo ta zaurturik zuten. Bertan sakaillez ilko zuten, noski, beraren odol ixuriak yauretxea kutsatu ez ba zun: orregatik yauretxetik indarrez atera zuten, ta atarian, iskillurik ezean, ukabilka il nai zuten: bitartean, yauretxeko bederatzi ateak bereala itxi zituten atezayak. Nazir ziña egiñik zuten beste lau gizonak iñon ez dira ageri: abazuzan iges egin bide zuten, Yakob'i ta Paul'en beste lagunei gertaria yalkitzeko (30).

Antoni gudaletxeko gudariak ernai ziran: yauretxearen ipar-sartaldeko zokoan baitzegon eta aurrekalde osoa ikusterrean zuten. Gudaletxea, berrogeitamar ukaiko luzeran, arkaiztean, aitzaren gañean eraikirik zegon: ormen zabalerak berrogei ukai (21 neurkin) zitun; gaztelutxo bat ta lau dorre zitun: laurotatik iruk berrogeitamar ukai zituten eta laugarrenak irurogei ta sei ukai (36 neurkin). Laugarren dorre ontan egon oi zan iguria, erne begira, zer ageri ote zan bazterretan, zabaldi osoa ta yauretxeko barne ta ataldeak oro errex ikusten bai zitun. Ipar eta sartaldeko lorioak barna aldabeetan bide egiten zuten zazpi mailladun zurguak. Yaiburuetan gudariak beti gerturik egon oi ziran, eskuetan iskilluak, sortutako zalapartak itzaltzeko. Gudari saillak 240 zaldizko ta 760 oiñezko zitun: guzitara 1,000 ziralako, oyen burua millatari zeritzan: ango millatari edo gudalburu Kauldi Lisi zegon.

        Paul'i bizia ere kendu nai ziotenean, gudalburuari berri au eldu zitzayon, dorre tontorrean zeuden gudariak eramanda, agian: «Yerusalen osoa zaparrastan dago». Berealaxe, gudamutil eta euntariak berakin artuta, abazuzan yetxi zan gudalburua beko aldabetara. Yuduek, berriz gudalburua ta gudamutillak ikusi zituteneko, Paul geyago yotzeke gelditu ziran (31-32); ezperen, zigor-astiñaldi eta eriotzak izan zitezken: yuduek ba-zekiten ori. Gudalburuaren aginduz, gudamutillak Paul'i eldu zioten, eta bi besoak bi gudamutillei lotu zizkieten. Nor ote zan ta zer egin zun galdetzen asi izan zitzayen Lisi (33). Bañan, erriarengan batzuk bat eta bestetzuk beste bat oyuka erantzuten zioten. «Zalapartarren argiro ezer igarri ezinda, gudalburuak agindu zun gudaletxe barnera eraman, zezaten» (34). Aleginka, atxilotua atera zuten gudariek: atzetik doa gizoztea mordotan garraxika, ukabillak gora, begiak asarrearren su-yario, arpegiak gorrotoz okerturik. Erria samaldan zerrayen, «Alde ori» deadarrez (36). Gudaletxera deramaten malletara eldu dira. Zalaparta areagotzen zioan eta Paul aiztoz garbitu bear zuten: ordun, «gudamutillak besoetan artu ta eroan bearrez aurkitu ziran, erriaren oldarragatik» (35).

        Antoni-gudaletxera sartzerakoan, Paul'ek gizabidez gudalburuari esan zion: «Zillegi al zait zerbait zuri esatea?» Eladera entzutean arriturik gudalburuak ari: «Eladeraz ba al dakizu? Zu ote zera lau milla mausari egun ontan axatu ta basora atera ditun aigitoarra?» (37-38). Alde bitan azaltzen du Yosepu edestilariak Aigito'tik etorritako gezur-igarle baten gertari gorria: erria axatu ta samaldan berakin batera eraman omen zun Oliamendi'ra: ogei ta amar milla giza seme. Igarleak zionez, beraren itz utsez Yerusalen'go arresiak irauli ta iriaren yaun eta yabe bertan sartuko ei zan. Zaldizko ta oiñezko saillaren buru, Pelix millatariak zalapartariok yo, eta lareun zerraldo il zitun, berreun atxilotu ta enparauak oro iges egin zuten, aigitoarra buru. Yosepu'ren zeazpenok batak bestearen alde andia dute: zeatz-meatz etzitun azaldu, ausaz.

        Lau milla mausariekin basora iges egin zun aigitoarraren yazoa, gerta-berria dirudi. Pelix agintari zanean agertu ziran or-an-emen mausariak: berau 52 g. urtean asi zan agintari. Yosepu'k dionez, eguerdi-eguerditan eta iriaren biotz-biotzean, ta batez ere yai nagusietan agertzen ziran mausari oyek. Ezpata motz ao-okerra (Erromarren sica) edo auzia soñekopean izkutaturik zerabiltelako, sicarii ezpatari zeritzaten: bat-batean norbait auziz edo aiztoz yo oi zuten. Ukaldia ezinda gero beren burua aserre agertzen zuten eta erri osoak baño garraxi miñago ateratzen zuten eraillearen aurka. Azpisugeak oi dunez, ari ziran mausariok. Luzaroan iñork etzitun ezagutu al izan. Yonata apaiz-nagusia ta beste zenbait andiki il zituten: abertzale-alderdiko gorrienak ziran eta bide guziak zillegi zituten Erroma'ren uztarria urratzeko.

        Egia esan, mausari ta aigitoar arekin ikustekorik etzun Paul'ek ta erabidez erantzun zion: «Yudua naiz ni, Kili'ko Tarso'n yayoa, iri ezaguneko iritarra» (39). Ain zuzen ere, Tarso dirdaitsua gaingora zioan ordun: Erroma'pean bere buruaren yabe zan, iri yareya izaki. Yuli Kaisar'en opaz izena aldatu ta koipez Yuliopolis zeritzan. Bertako ikastolak Atenai ta Alexanderi'koak bezin aipatuak ziran. Ango izlari ta Estoa'ko yakintzaleak eguzkipe osoan entzute andia zuten. Tarso'ko seme bi, erriko yaurle ospatuak izanak ziran, Atenodoro, ta Nestor.

        Gero, ustekabean, atxilotuak eskatu zion gudalburuari: «Zillegi bekit, arren, erriari itz egitea» (39). Ori asmo bakana erria irakiten izaki! Zenbait itz xuriz ekaitz ura eztitu ziteken. Eziña etzun. Bitartean, matasa aren zirtillua arkitu zezaken, nonbait. Eskea bidezko zan: egin zun gizon ark, eraille ta mausariaren antzik etzun. Beraz, baimena eman zion Lisi'k.

        c) Paul'en itzaldia (XXII, 1-22).

        «Nere senide ta gurasoak: Neronen zuriketan mintzo bear-ta, entzun. Yudu naiz ni, Kiliki'ko Tarso'n yayoa. Bañan, iri ontan azia ta Gamaliel'en oñetan gure arbasoen lege utsean ikasia, Yainkoaren alde, zuek guziok gaur bezain gartsua. Ikasbide berri au ere eriotzaraño esetsi nun, gizon ta emakumeak atzi baitegian sartuz; apaiz nagusiak berak eta batzar osoak aitor dagidatenez. Alabaña, senideentzako idaztiak ayengandik artuta, Damasko'ra yoan nintzan, ayek Yerusalen'a billurturik ekartzeko, atarra artu zezaten. Bide egiñez Damasko'ra eguerdian urbildu nintzala, berriz, bat batean ortzitik nere baranoan argi bizi bat dirdiraz edatu zan. Lurrera erorita mintzo bat entzun nun niri esaten: Saul, Saul zergatik esesten nauzu?» «Yauna», erantzun nion, «nor zera zu?» Ta esan zidan: «Zuk esesten duzun Yesu Nazaretarra naiz Ni». Nerekin zeudenek argia, bai, ikusi zuten; zerauskidanaren mintzoa, ordea, entzun ez. Nik erantzun nion «Yauna, zer egin bear dut? Ta Yaunak esan zidan: «Yaiki ta zoaz Damasko'ra. An esango dizute egin bear duzun guzi guzia».

        Alako argigomaz itsututa nengon, ta lagunek eskutik nineramatela, eldu nintzan Damasko'ra. Anani zeritzan ta ango yudu guzien ederra zeu kan gizon legezaletsu batek, nigana etorri ta aurkezturik, esan zidan: «Saul anai ori, so egizu» Ta bertantxe nik so egin nion. Ordun esan zidan: «Gure arbasoen Yainkoak berezi zaitu bere gogoa ezagun, Zuzena ikusi ta Aren aotikako mintzoa entzun dezazun. Gizakume guziekiko aitor egin bearko diozu, ba, ikusi ta entzun duzun guziaz. Onezkero, berriz, zertarako berandu? Yaiki ta ukuzpena artu ta zure ogenetatik garbi egin zaitez, Aren izena deituz.

        Yerusalen'a itzuli ondoren yauretxean otoi nagilla, zorabiotu ta gelditu nintzan, ta Bera ikusi nun niri esaten: «Laster ta arin Yerusalen'dik alde egizu; ez dute, ba, aintzat artuko Nitzaz zenegiten aitorra». Nik erantzun nion: «Yauna, berek ba-dakite neu nintzala zure siñestera zetozanak sinagogetan itxi ta zigorkatzen zituna ta zure aitortzalle Estebe'ren odola ixurtzen ari ziranean, antxe neu nengola gogotik onartzen ta ura iltzen zutenen yazkiak zaitzen». Baña esan zidan: zoaz, urrutiko atzerrietara bidaliko zaitut-eta».

        Itzaldi au, iraizean bederik, aztertu dezagun. Ikusgarria zegon Paul, Antoni zeritzan gudaletxeko mailletan zutik, beso bakoitza kateari lotuta, biotz-ikaraz zurbil, soñekoak naas-maas, bekoz-beko samaldan dagon erriari eskuz eragiten! Ezerk eztu kikiltzen: ez yuduen aserrek ez millatariaren ospek, ez gudamutillen iskilluk.

        Irakaslearen itza bere du: «agintari ta nagusiengana zeramazketenean, ez larri izan nola ta zer zuen alde erantzun edo zer esango duzuten; esan bearra garai artan bertan Goteunak erakutsiko dioze-ta» (Luka XII, 11-12).

        «Nire senide ta gurasoak»... (1). Aurrez-aur, lenengo lerroetan, sanedriko zenbait, edota apaiz ta parisaitarrak ditu. Ostearen gogoa bere ganatzeko, itzalez ta maitez asten da; itzotan odolaren eta abendaren otsak oyartzuna iratzartzen du. «Eberkeraz itz egiten entzun zioteneko, ixillikago gelditu ziran» (2). Alegia, Paul'ek, orduko yuduek zerabilten izkeraz itz egiten die. Eberkera yatorra illik zan; ikastola bazterretan aurkitu zun bere azken babesa. Aren orde, aramaikera erabilli oi zan. Erromar eta Elendarren belarri-mingarri ziran eztarri-ots zorrotzok, ezpain-ortz-agin artean dril egitean, Yuduek belarri-gozagarri zituten: erriak mintzo ura entzun orduko, bere aserrea ibitu zun eta buru-belarri aditzen yarri zan.

        Paul'ek bere buruaren alde egin zun itzaldia, bere bizitzaren edesti laburtua besterik ez da. Aurrenik bere yatorkia oroiterazten du: Yudu da bera, Kiliki'ko Tarso'n yayoa, bañan Yerusalen'en azia, ta Gamaliel'en oñetan arbasoen lege ta ekandu utsean ikasia, Yainkoaren alde, entzule guziak gaur bezain gartsua izana. Kistarrak eriotzeraño esetsi zitun, gizon eta emakumeak atzi ta baitegian sartuz: apaiz nagusia bera eta batzar osoak ditu lekuko (3-5).

        Aren biotzean sendorik errotutako yoera ori Yainkoak berak bakarrik aldatu zezaken. Ta Yainkoak esku-artu zun alatz arrigarria egiñik. Berak esesten zun Yesu azaldu zitzayon: ori Zuzena ta Mesia da. Paul'ek Beratzaz aitorra Yerusalen'en egitea rai zun: Yesu'k berak, ordea, urrutiko atzerrietara bidali zun aldarrikatzen.

        Esku egokia derakus Paul'ek. Egia ezertan biurritu gabe, yuduen aurrean esatekoen arloa autu ta iñor mindu gabe mintzatu zan: bein bakarrik izendatzen du Yesu (8), Bera Zuzena omen da (14), ta Mesia ta areago dala zearka dio, Aren izena deituz, alegia, Yainkotzat aitortuz, ukuzpena artu ta bere ogenetatik garbi egin baitzan (16): utsa litzake ukuzpena, Yesukisto Yareigilletzat ezpalu.

        Alderantziz, yuduei gogoko zitzayena berriz ta berriz aipatzen du: arbasoen legea (6), Yainkoaren aldekoa (3) t. a. Anani agurgarria astiro bai astiro azaltzen du: gizon legezaletsu bat zan, eta Damasko'ko yudu guzien ederra zeukan (12); kistarra izan-arean, ori ixillean uzten du. Gertari osoaren gain gure arbasoen Yainkoa (14) ageri da, arean, Abraham, Isaak eta Yacob'en Yainkoa (III, 13). Ark betidanik aurrez ikusi, bear ziranak oro atondu ta berezi du, Paul'ek beraren gogoa ezagun, Zuzena ikusi ta aren aotikako mintzoa entzun zezan.

        Dana Yainkoaren argitan azaldu ta eztitu du Bidaliak: bera ez-yakiñez esetsi dute yuduek, Yainkoaren alde leyaz ibilki, berak lenago kistarrak biraokatu, esetsi ta iraindu zitunez, zer zegin yakiteke, ta orregatik Yainkoaren errukia erditsi zun (Err. X, 2; 1 Tim. I, 13).

        Aurrenago kistarrak esetsi, Yesu'ren agerketa Damasko ondoan, ta Anani'k egiña, orra or iru sailletan onbiderantzearen zeazpena berriro azalduta. Badu beste berebiziko zerbait oraingo azalkizunak (17-21): Yesu'ren agerketa berria, lenengo ibillaldi ostean Yerusalen'a itzulitakoan, onbidera ezkerotik iru urtera. Amabost eguneko Yerusalen'en egotean, yauretxean otoika ari zala Guren Gurenaren urren, zorabioak artu ta Yauna berriro ikusi zun.

        Damasko bidean Berak esana zion: «ikusi duzunaz ta erakutsiko dizudanaz morroi ta aitorlari zu yartzeko ageri izan natzaizu» (XXVI,16). Ta esana bete zun. Lepora ezarri dion bidalguntza zeatz-meatzago adieraztearren, berriro Yesu'ren arpegi-ikustea izan zun. Naiz lenago gaizki egiña zuritu asmoz izan, naiz aberkideenganako maitegarrak eraginda izan, Yerusalen aukeraturik zun gogoz, bertako alorrean lan egiteko. Yesu'k, ordea oartu zion Yerusalendik alde egiteko laster ta arin, angoek ezpaitzuten onartuko beraren aitorra. Paul'ek, bere erriaren alde yarrita, esan zion: «Yauna, berek ba-dakite neu nintzala zure siñestera zetozanak sinagogetan itxi ta zigorkatzen zituna ta zure aitortzalle Estebe'ren odola ixurtzen ari ziranean, antxe neu nengola gogotik onartzen ta ura eltzen zutenen yazkiak zaitzen» (19-20). Ta gertariak Paul'en biotz zabala gezurtatu zuten: Yesu yuduek zapuzten baitute ta lenago Estebe aitortzallearen odola ixuri erazi ba zuten, orain ere Paul'i bizia kendu nai diote.

Berriro Yaunak bere gogoa azaltzen dio: «zoaz»... Zure alorra bazter ori eztuzu: lurbira zabala alderen alde baizik: «Urrutiko atzerrieta ra bidaliko zaitut-eta» (21). Onbideratzeko alatz arrigarria bear du izan; ez oi bezelako arlo ori berezi ta burutzeko ere, beste alatz bat izan du. Geroztik, atzerrietara yoan zan. Nor zan, ba, bera Yainkoaren gogoari gogor egiteko? Egiña gaizkitzeko gai al dira entzuleak? Orra larri lazgarri ortan dago Paul. Besterik ez du esateko. Yuduek tartetu ditezke: esanak esan bere burua zuritu du.

        d) Paul Gudaletxean, Lisi'k baitua (XXII, 22-29).

        Lenago itzaldian atzerriak etzitun aipatu Paul'ek yakiñaren gañean. Anani'k esana berriz esan zun: «Gizakume guziekiko aitor egin bear ko diozu ba, ikusi ta entzun duzunaz» (XXII, 15). Onbideratzea dakarren azalkizunaren arauz, Yesu Kisto Yaunak Anani agurgarriari esan zion, Paul zula bere izena, atzerri, bakaldun ta Isrrael'en semeei eramateko langille autua (IX, 15). Gero, II Agiripa'ren aurrean Paul ortaz aritzean, Anani alde batera utzi ta Yesu'k berak atzerrietara bidali zula dio (XXVI, 17). Oraingoan, ordea, dana zeatz-meatz azaltzen du, bere Yainkoarekiko bidalgoa yatorra ba'da, bere burua zuriturik baidu. Ori esan-baikoz, Paul'ek beldur bezala gertatu: yuduek aserreak ler-egiñaz, iñoiz lez, estanda zorian agertu ziran. Gizon orrek bekokia du, berak, erio-itzaldean etzandako atzerriak argitu, eriotzatik atera ta yarei-bidean yar tzeko eskubidea dula esateko, ta ori Isrrael'i yaramon egiteke, Yainkoak bere erritzat ezpailuken, ez yauretxe, ez lege ezpailiran. Ta gezna oi burutu ondoren, illarraindurik ageri da, Yainkoaren gogoz egin dulakoan: «Ken lurretik orrako ori; ez da bide orrelakorik bizi izatea». Ots ori oyuka zioten, amorroz burbuñoka, beren soñekoak urratzen ta autsa esku-beteka aizetara botatzen ari zirala (22-23). Ordun eta orain, Sortaldean onela azaltzen dute beren aserre-miña.

        Gudalburuak, noski, orrelakorik gertatuko zanik etzun uste, Paul'ek itz egitea onartu zunean. Aramaikerarik ez bide zekin-eta, txintik etzion ulertu itzaldian. Ostea adi-adi zegon: zer esan ote du atxilotuak, erria alako aserre yartzeko? Korapillo zailla, noski: bere mendean dagon ori, oker andiren baten errudun dirudi. Zintzo yokatu nai du millatariak: zain ta muin ebazterik ez du. Alabañan, yazoaren txostena yaurleari bidali bear dio; beraz, azterrenak artu bear. Onelakoetan, yopuak eta atzerritarrak zigorka astindu oi zituten Erromarrek, yakin nai zutena ateratzeko. Lisi'k, enuxu-banuxu ibilli gabe, asmo orixe artu zun. Gañera, ogenduna yudu zan, ta Erromarrek enda ori gorroto ta karats zuten, esku latzez erabilki, ba, «agindu zun gudaletxe barnera Paul eramatea ta zigorka astintzea, zergatik alako zarata ateratzen zunez yartzeko». Edez loturik zeukaten: zigorlariak gertu zeuden astintzen asteko, aurrean euntaria izaki (24-25).

        Pilipoi'n, agintariek zigorkaldia arentzat erabaki ta erruz astindua izan-arean, ixillik gelditu zan Bidalia (Bid. Eg. XVI, 22-23), ta Korinto'koentzat Paul'en idazkietako bigarrenak dionez, beste bitan zigorkatua izan zan (2 Kon, XI, 25). Oraingoan, ordea, yaurlearen mendean izaki ez du beste agintari batek itxustea onartu nai, zegokionari lenago yo gabe, ta ez-ezagun zuten Yesu'ren aitorra siñesgabe ayei egiteke. Zear antzera, Paul'ek irriparrez, euntariari esan zion: «Zillegi al zaizue Erroma iritarra epairik gabe zigorkazea?» (25). Erroma iritargoa ez zan izen utsa. Erroma'ren ospe itzaltsua gogoratu ta alakoa ezin ziteken besterik gabe zigorkatu. Paul' ek ori esan orduko, ondorea izan zun. Paul'en itzari, oi zanez, siñetsi zioten, iñork ezpaitzun gezurrez iritargoa erabiltzen: ezperen bere biziaz ordaindu bear zun.

        «Euntariak, ori adituta, gudalburuagana yoan ta adirazi zion, esanaz: «Zer egiteko zera, gizon au erromarra da-ta». Paul'engana beraz, gudal buruak, etorri ta esan zion arriturik: «Esaidazu: erromarra al zera? Ark esan zion: «Bai». Gudalburuak yardetsi zion. «Urre askoz nik Iritargo ori iritsi dut». Ta Paul'ek ari: «Nik, ordea, yayotzez» (26-28). Paul Tarso'n yayo zala-ta, beste gabe, ez zan erromarra: Tarso ezpaitzan koloni. Iritargo ori urrez erosi al zuten aren gurasoak? edota, beste nolabait iritsi al zuten? Ezer eztakigu, arean. Kaisar'ek esku zabalez eman oi zuten. Kauldi ta bere emazte Mesaline'k eta beren ingurukoak lenik urretan saltzen asi ziran, gero utsean. Dirudinez, Kauldi'ri erosi bide zion Lisi elendarrak garesti zanean ta orrela, bere izenari Kauldi'rena eratxiki zion.

        Orrezkero, bera oñazetu bear zutenak Lisi'ren aginduz aldendu ziran arengandik ta gudalburua, berak estekatua erromarra zala oartu za netik, larritu zan (29). Beso biak katez loturik utzi zizkion, custodia militaris zeritzanez zaipean. Ortarako, bai, eskubidea zun, bitartean zertzaz salatua zanik aztertzeko.

        e) Paul yuduen batzarrean (XXII, 30XXIII,10).

        Millatariak ez du luzatu nai: biaramunean bertan, apaizpuruak eta Batzar osoa biltzeko agindua egin zun, ta, oi zanez, kateak askatu ta Paul eratorririk aurkeztu zien (30). Ebazteko eskubiderik eztute. Erromar agintaria esku loturik dago: aukerarik eztu Lisi'k, erromar bat ebazteko eskubidea yuduei emateko.

        Xisto'ko etsarian dira apaizpuru, zar eta idazlariak. Lisi ere an dago Paul'en ondoan, gudamutil-sailla lagun. Aurrenik Lisi maipuruak itz egin zun, batzar ura zer dala-ta batu zan adiraziz. Au Luka deunak ixillean utzi zun, ezpaitzan bearrezkoa gertaria azaltzeko.

        Gero, Paul'ek batzarrari so eginda, esan zun: «Anayok» gogo zintzo zintzoz Yainkoarenetan ari izan naiz gaurdaño» (1). Beraren bidalgoaren yatorra, ta Yesukisto'ren bidali izatean zegon eztabaida. Yesu buruzagiak erakutsita ba daki, beraren kideak etzirala nor, Bidalia ebazteko. Itzok Anani apaiz nagusia iraindu ta itxusitu dute: Paul eskeinka datorrela iduritzen zayo ta bere otseñei agindu zien aoan yo zezatela (2). Basakeri ori sadukaitar zital, anker ta zokokariari zegokion. Yosepu'k dionez, Anani esku-kako zitala omen zan. Azalez, ordea, bere ustelkeri, lapurreta ta biotz gogorra estalzen zun azaluts orrek. Ordun Paul'ek esan zion: «Zerori, bai, zuritutako orma ori, Yainkoak yoko zaitu noski. Legebidez ni ebazteko eserita zaude, ta legekaltez yo nazaten agintzen duzu gero?» (3). Illobiak zuritu egin oi zituten: orrela nabaitzen zituten, bertatik alde egiteko. Ta igarle-atsez eratxiki zion: «Zerori Yainkoak yoko zaitu». Yuduen guda asieran, Anani'ren billa ari izan ziran abertzale erailleak, Erroma'ren alderdiko baitzuten: errege-yauregiko ur-erretenean izkutaturik arkitu ta ayotzez il zuten.

        Berak artze ez izanarren, Yainkoaren ordeko zan apaiz-nagusia, beraren izenean erabakiak artzen baizitun: batzarreko yuduek arriturik Paul'i esan zioten: «Yainkoaren apaiz-nagusia ere iraintzen al duzu? (4). Berealakoan bere burua xuritzen du: begiak ez bide zitun onik ta batzarrean zegokienez etziran yarri, apaiz-nagusia erdian izanik. «Ordun Paul'ek esan zien: «Ez nekin, anayok, apaiz nagusia zanik. Idatzita dago, ba: zure erriaren buruzagiari irañik ez egin (5).

        Paul'en itzaldia labur-zur aurkezten digu Luka'k. Damasko bidean onbideratzea ere aipatu zun, agian. Entzule artean bi alderdiko saillak zeudela igarri zion Bidalia'k: Sadukaitar siñesgogorrak irri-xuriz kiñuka ari ziran. Bestaldez, buru-belarri entzuten zioten Parisaitarrak ta illen pizkundea aipatzean, bayezko zantzua nabari zun ayen begi-arpegietan.

        Batzar osoa bere asmotara ekartzea eziña zeukan: gutxienez, erdibitan yarri ta erdia bereganatu zezaken. Ordun ots ozenez esan zun batzar erdian: «Anayok, ni parisaitarra naiz, parisaitarren semea; ta illen berrpizteaz ustea dala-ta, nago emen ogendutzat» (6). Yayotzez parisaitar da: bere aburuz ta aukeraz ere parisaitar izana da. Arrezkero, alderdi ortako zenbait sailletan gogaide da. Gogoak ba dirala, gure gogoa illezkorra dala, ta illen pizteagan batez ere siñesten du Paul'ek: Yesu berpiztu bai da, gure pizkundearen len-zitu. «Ori esan zuneko lipizta sortu zan parisaitar ta sadukaitarren artean, ta batzarrea erdibitu zan. Sadukaitarrek berpizterik ez dagola diote, ba, ezta aingerurik ez atsik ere; parisaitarrek, berriz, bat ta bestea aitortzen ditute» (7-8).

        Pizkunde itz ori aski izan zan batzarraren asmoak erabat erdibitzeko. Len beren artean bat egiñik ezpazeuden, ezago arrezkero. Bi alderdikoak bekoz-beko daude: bayezta beroak sortu ta aserreak ler egin zun ayen biotz-ezpañetan. Sadukaitar apaizpuruek Paul biraokatzen dute; parisaitar irakasleak berriz, leraz beraren alde yarri dira: beren gogaidezat artu dute ta aregan erru-izpirik eztute nabaitzen: ta parisaitar batzu yaiki ziran ao batez esaten: «oker danik eztugu gizon onengan atematen. Ez ote zayo ats edo aingeruren bat mintzo izan?» (9). Izugarrizko zarata sortu ta eztabaida gori-gori egin zan. Batzarra luzatzea ezertarako etzala ezatugu zun gudalburuak ta alperrikako zala azterketa ura: gañera, Paul, odol-gorri ayek zatitu zezaketen beldurrez zan gudalburua: gudaltegiko mutillei ots egin zien: mutil-sailla zurguak bera abazuzan yetxi, batzarrean sartu, ayen artetik Paul atera ta gudaltegira eraman zuten (10).

        f) Yesu'ren agertaldia (XXIII, 11).

        Yauna Getsemani'ko baratzean larri gorritan zanean aingeru batek adoretu zun: Beraren Bidalia, ordea, bere naigabean Yesu berak xuspertu zun oraingoan: ikustez edo ametsetan aurkeztu zitzayonik eztakigu. Dana dala, ontzia itxaserdian zalarik, ikasleak paketu zitun mintzoaren ots bera entzun Paul'ek: edota, azken-apalondoan, Ark giza-indarra azpiratu baitzun, erasoen buruzki kemendu zitun itz bera. Urrengo arratsean Yaunak, Paul'i aurkeztuaz, esan zion: «Aurrera gogor: Yerusalen'en aitor egin didazun bezela, Erroma'n ere egin bearko didazu-ta» (11). Yerusalen ondoren, Erroma. Yainkoaren asmoa geroago ta zeatzago azaltzen da. Aspaldi ezkero, Paulen biotz-begiak Urira begira zeuden: aren gogoak bere ixurki dana alde artara zun. Aren adimen argiak ikusten baitzun, Yaurerri ta ludiaren biotz-biotzean Berri-ona sendotzeak zun gora andia: auxe zun bere asmo, ortara zeraman ixillean Goteunak, eta orain Yaunak berak ere orixe esan dio argi ta garbi. Bai, Erroma'ra yoan bear du, bertan egiteko andia baidu. Nondik-nora yoko dun Urira oraindik ixillean du Yainkoak.

        g) Paul'en kaltetan elkartuak. Paul Kaisarai'ra eroana (XXIII, 12-35).

        Astirik galdu gabe egundu zanean, Paul'en etsai yuduak batzarra izan zuten. Beren artean izan bide ziran Asia'tik etorritako yuduek: oyek baitzitun etsairik gorrienak. Berrogei lagun baño geyago ziran zin eginda elkartuak Paul'i bizia kentzeko. Elkartuok sadukaitarrekin itundu ziran: apaizpuru ta zarrekin, alegia. Arrezkero, apaizpuru ta zarrengana yoanda, esan zieten: «Zin eginda gaude ezer ere txastatzeko, Paul txautu arte. Orain ba, zuek gudalburuari batzarrarekin aurkeztu zakizkiote, gizona zuen aurrera eratorri dezan eske, aren arazoa zeatzago ikusteko apukoz. Gu, berriz, bera urbildu baño len, bizia ari kentzeko gerturik gaude» (12-15). Egotzi duten ziñaren berri emanda, abagune egokiena arkitzeko bidea azaltzen dute. Paul gudaltegian dago itzalpean: bertan ezin dezakete atzeman etsayok. Baña, bera andik ateratzeko maratilla ederki asmatu zuten. Gudalburuak epaikizuna ondo-mondo aztertu nai du, zeatzago. Lenengo batzarra erdibitu zan, lipizta sortu zalako. Bigarrenez Batzar osoa biltzea atsegingarri izango zayo ta batzarkide batxok ez du oztoporik yarriko, ezta atxillotuaren aldeko diruditenak berak ere. Arazo ori zeatzago ikusteko apukoz atera dezatela gudaltegitik. Batzarraren aurrera baño len, bizia ari kendu gogo diote. Ta ortarako zin egiñik daude, Paul garbitu arte ezer ere ez yanedateko. Egitekoak egiten zituten yudu abertzale gorri ayek. Adibidez, Erode'k antzoki biribilla eraiki zunean, edozein galurretan beren buruak murgiltzeko gerturik zeuden amar gizon, arbasoen ekanduak gutxiesten zitun ura galtzearren.

        Yainkoaren esku begiduna, ordea, Bidaliaren gain zabaldurik zegon. Paul'en illobak marroaren berri azaldu zun argitara: nondik nora yakin zun eta kistarra ote zanik ere ez dio idazti gurenak.

«Paul'en arrebaren semeak, marroaren berri entzunda, gudaletxera yo zun, ta Paul'engana sarturik, azaldu zion. Paul'ek berriz, euntarietako bat deiturik, esan zion: «Mutil au buruarengana eramazu zerbait ba-du, ba, ari esateko». Euntariak mutilla artuta buruarengana eraman zun esanaz: «Baitutako Paul'ek dei egin ta eskatu dit mutil au zuri ekartzeko; zerbait zuri esateko ba-du-ta». Gudalburuak mutilla eskutik artu ta eramanik esan zion: «Zer duk nire esateko?' Mutillak esan zion: «Yuduak elkartu dira zuri eskatzeko, batzarrera Paul biar igor dezayezun, aren arazoa zeatzago ikertzeko apukoz. Ez siñetsi, ordea; berrogei gizon geyago atustan daude, ba, bera txautu arte ezer ere ez yan-esateko zin eginda; orain bertan ere zure agintzaren zai daude beren asmorako gertuta». «Gudalburuak mutilla igorri zun, esanaz: «Ez gero iñori esan istilluok azaldu dizkidazula». (XXIII,,16-22).

        Gudalburuak baitutako Paul begiz yo du. Batez ere, Erroma iritarra baida ura: beraz, ordekoak babesa zor dio ta beraren biziaren artze kodun da. Ori dala-ta, arazo au arduraz artu du ta bide lasterrez galurrenak oro ebaki ditu. Berealakoan Paul Kaisarai'ra bidali ta yaurlearen eskuetara egotzi gogo zun. Paul galbiderik gabe agintariagana eroan ta Yudai'ko basaldeak barna bidean zitezken istilluak baztertzeko bi euntari deiturik agindu zien, 200 gudamutil, 70 zaldizko ta 200 aiztagari gerturik izateko. Paul zamari gañean yarri ta irugarren gaualdian (gaueko arratseko 9' etan) eroango dute (22-24). Taldeko buruak Pelix yaurleari Lisi'ren idazki bat eramango dio arazo osoa azaltzeko. Idazkiaren sarreran bidez ta zuzen zor zitzayon agintari guren izenondoa atxiki zion Peliz izenari. Gero zartez gertarien berri labur-zur zuriturik yakin-erazten dio. Auzi ortan Lisi'k esku artu ba'zun Erromatar bati begiratzeko izan omen zan: ez zan ori egia. Paul'en iritargoaren beri nondik nora yakin zanik-eta, tutik ez dio: edez loturik zeukanean zigorka astintzeko, yakin baitzun: yaurleak orren bearrik etzun. Leporatzen ziotena aztertuta, eriotzarako edo baitegirako lain zanik nonbait etzun ikusi, erromatar ordeko onari zegokionez, yudutarren legeko istilluak oro alde uzten baitzitun. Yuduek yasotako zaramalka besterik etzala uste izan zun. Aren kalte gertuta zuten marroak beartu du, salatua ta salatariak agintariagana bidaltzen, beraren aurrean auzia garbitzeko. Ageri danez Lisi'k salatariei aurrea artzen die: oraindik asmo orren buru-buztanik ezpaitzuten ikusi. Onela yardun oi dute eskuarki agintariak: akats xee oyen apuko, agintarien ar-emanak ditute. Orra Kaudi Lisi'ren idazkia:

«Peliz agintari gurenari

Kauldi Lisi'k

Agur.

        Gizon ori iltzeko yuduek atzita zeukaten. Ayetara, berriz, gudamutillekin nik yo ta kendu nien, erromarra dala ezagunda gero. Leporatzen ziotena igarri nairik, ayen batzarrari aurkeztu nion, ta ayen legeko istiluak besterik ez nun auzi artan idoro, eriotzerako edo baitegirako lain zanik nonbait agertzeke. Orain, yakin dudanez, aren kalte marro bat gertuta dute: Beraz, gizona bidaltzen dizut, eta salatariei dasayet zure aurrean auzia garbitzeko. Ondo bizi» (26-30).

        Aginduari zetxizkiola, egunez bero sargoria zala-ta, Paul gauez eraman zuten. Ollaritean-edo, Erode'k eraikitako Antipatri'ra eldu ziran (31). Beraz, Kaisarai'tik biderdira daude. Arrezkero, Yudai'ko basaldeak barna bezela, etziran ezeren eta iñoren beldur. Beraz, gudari sailla urritu diteke. Aski dira 70 zaldizkoek Paul zaitzeko (32). Beste gudamutil eta aiztagariak oro Yerusalen'era itzuli orduko, arratsaldez Kaisarai'ra eldu ziran Paul eta zaldizkoek (33). Azken oyek beren egitekoa burutu ondoren, alde egin zuten berandutu baño len. Pelix'ek gudalburuaren idazkia irakurri-ala, Paul'i nor eta nongoa zanik galde egin ziolarik, gerorako utzi zun arazo ura. Geroari begira, Erode'ren yauregian Paul zaitu zuten, alegia, eraikigille purrukatu ark eraiki zun yauregian (34-35). Bertan bizi zan Pelix yaurlea ta bertan zun auzi-etxe. Beste baitegi lazgarriak baño egoitza atsegiñagoak baziran barnean. Bertan edez loturik zeukaten Paul, custodia militaris arauak eskatzen zunez. Laister zenbait lagun etorri zitzazkion berari lagundu nairik (XXIV, 23).