—Euskera—

Eusko, ala euzko?

Jadarrka'k

Gai onetzaz aldizkingi onetan argitalduriko nire azken-idazkayan abindu nebana betetan, gaurr emen zelan Arana-Goiri'k euzko-itza igarrten eldu zan atzalduko dot.

        Arana-Goiri'k bai-ekijan ordurarrteko euzkeldun guztijak euzkera-itza olan idatzi ebela, s'gaz; baña bere itxorrkuna arakatzen alegindu zan, ben eta sakonkiro, ordurarrteko euzkeltzale guztijak alegind ziran baño benago ta sakonkiruago. Bere billaketak 1887'garren urtian asi ziran, eta «Etimologías euskéricas» eritxon bere idaztiñuan «eusko» erabiltzen asi zan. Gerotxu, 1896'garren urtian, «Lecciones de Ortografía del Euskera bizkaino» eritxon bere idaztiñuan ekin eban eta «eusko» euzkeldunen ixena dala esan eban. Beraz, 1887'garren urtian asi ta 1896'garren urteraño«eusko» -itza erabili eban, berak lenengoz, bederatzi urtetan.

        Ekin eta ekin, bere ikastiak jarraitu ebazan eta urtiak juan eta urtiak etorri, 1901'garren urtian, itz ori z'gaz idatzi biarr zala igarri eban. Beraz, itz onetzazko bere ikastiak amalau urtetan, eten-barik, jarraitu ebazan. Iñok ezin leiteke esan, ba, Arana-Goiri'k griñaz edo burukeriz «euzko»-itza erabiltzen asi zalarik. Ondo adiralduta gero, gogoz arakatuta gero arrtu eban eta erabiltzen asi zan.

        Nik jakin gura-neuke ia euzkel-landaz nok orrenbeste alegin egin daun «euskera»-itzaren itxorrkuna billatzeko. Nok orrenbeste arduraz gai erretzaz iñardun eta arakatu daun. Beraz, Arana-Goiri'ren itxorrkun ori bazterrtu ta alde batera izteko, alegin aundijak egin biarr dira, orain arrte egin diran baño sakontsubaguak.

        Arana-Goiri'k euskera ta erdera itzak arakatu ebazan eta aren bitarrtian gaiki bera bat eguala ikusi eban: era, edo eusk-era, erd-era. Besteren batzuk be, Arana-Goiri'k baño lenago barrdinpen ori ikusi eben, eta guztijen ustez era-itzak erderazko modo, manera esan gura-dau: manera del eusk, manera del erd; baña ez manera de cantar, manera de bailar eta abarr, manera de hablar baño. Beraz, euskera, manera de hablar del eusk da, edo lengua del eusk. Gerotxu, Arana-Goiri'k esan eban era ori laburderazko elhe'tik datorrala. Baña dana dala, baten eta bestian, era'k esan gura-dau lengua, idioma. Orinaiko argi eguan-eta, Arana-Goiri'k jakin gura ixan eban eusk nundik datorran eta zer dikurran. Eta onelan egin eban bidaia:

Eusk-multzoa ezta euskerazkua, k izkijak eztaulko iñoiz itza azkentzen, iru oneta ixan-ezik:

        a) de, desde, por ikurrtzen daunian: emendik, nigandik, orregaitik eta abarr.

        g) aditz igarokorraren notiña danian: nik, zuk, berak eta abarr.

        d) askarrtija danian: sagarrak, zugatzak eta abarr.

Eusk-multzua estago iru gertaketa orretan. Beraz, gedin baten uts dago. Gedin ori? zein ete-da? Arana-Goiri'k, euskera'ren aldakuntza guztijak erkaturik, onelan jarrai eban:

eusk-era

        eusk-ara

        esk-ara

        esko-ara

        esku-ara

        esku-era

Eta ganeratu eban:

        a) «La a de ara es cambio de la e de era. Cámbiase en a, con frecuencia, cualquier sonido vocal simple, en los casos siguientes: 1o, cuando pertenece a la sílaba terminal de un elemento prostético de vocablo compuesto; 2o, cuando pertenece a la inicial de un epitético.»

        «Ejemplos de lo primero: de erro (brote) y pe (bajo), errape (ubre); de solo (heredad) y guren (sobre), el apellido Solaguren; de arte (encina) y la terminación local tza, Artatza.»

        «Ejemplos de lo 2º: de gal por galdu (perder) y erazo (obligar), galarazo (impedir); de Hondarribia, que se compone de hondarr-ibi-a (vado de arena), Hondarrabia, de donde vino el español Fondarrabia, Fuenterrabia.»

        «La forma era es, pues, anterior a ara.»

        g) «Eus no puede venir es, porque semejante fénomeno fonético no existe en el euzkera, pero si es de eus, por elisión del vocal regido u del diptongo eu, fenómeno frecuentísimo.»

        k) «La vocal u puede en algunos casos desarrollarse en o. Pero es más frecuente el cambio de o en u, sobre todo cuando esa o precede a a, que es nuestro caso. Y asi como de baso-an (basuan) y de arto-a (artua), de esko-ara (eskuara).»

        Iru gertaketa orretatik agertzen da euskera dala aldakuntza guztijetatik lenengua ta antziñekuena, eusko-era'tik datorrala. Eta ori ezta, nik uste, ete-eteka ibiltzia baño. Ori da esaten danaren ziurki egotia.

        Ormaetxea'tarr Nikola'k bere auzija onelan agertzen dau:

        «¿eusk ala euzk?; ¿eusko ala euska?»

        Eta nik derantzutsot: ez eusk, ez euzk eta ez euska; eusko baño.

        Baña ona emen orain untze zorrotza agertan yakula: ¿eusko, ala euzko? ¿S'duna ala z'duna? S'duna, batzuk dasae, erritarrak beti s'gaz oguzten dabelako. Baña ori ezta guztiz egija; ezta egi-egija. Bizkai'ko Munitibarr'en eta beraren urraldietan, antziñan eta gaurr be, euzkera z'gaz oguzten dabe. Beraz, erritarrak be z'dunak dira, antziñan eta orain, Euzkadi'ko lekuren baten. Erritarrak zelan z ta s nastuten dabezan jakiteko, ezta Azkue'ren iztegija begiratutia baño. Bertan onelakuak aurrkituko dozubez:

        Sabu ta zabu; sainga ta zaunka; sakel eta zakel; sartagi ta zartagi; sal eta zal (pasto); sarrast eta zarrast; sar eta zart; sata ta zata (abarca); sinistu ta ziñistu; sokor ta zokor (erizo de castaña); suil eta zuil; gasna ta gazta; asartu ta azartu; askaldu ta azkaldu (merendar); astun eta aztun (pesado); bastanga ta baztanga (viruela); esetzi ta ezetzi; ta abarr eta abarr. Gañera, lenguan esan neban lez, sustrai ta sorgin esaten dabez, zuztrai ta xorgin esan biarrian.

        Arana-Goiri'k ikuspen bat ixan eban, bere aurretiko guztijak ixan ezebena, ta au Gandia'k diño, ta Gandia ezta sabindiarra. Ona emen Gandia'k diñona:

        «Arana-Goiri tuvo el mérito de presentar la palabara eusko como un indice revelador de infinidad de nombres. Humboldt no había tenido esta intuición. A su juicio, la palabra euskara no contenia el nombre eusko y estaba compuesta, simplemente, de usi-k-ara, o sea: charlas, k fonética y según, conforme, es decir: conforme al habla, lenguaje excelente -¡olakorik!-. Arana-Goiri, en cambio, cree en la presencia de eusko en Bizkaya y Gipuzkoa y en muchos otros nombres hasta ahora inexplicables.»

        Ixen guzti orrek emen jarrtzia luzegija ixango zan eta lau bakarrik jarriko dobaz: Amezkoa, Orozko, Gipuzkoa ta Bizkaya. Arana-Goiri'k euren itxorrkunak emoten dauz, eusko dala gaya. Itxorrkunok txarrto ba-dagoz, betoz beste batzuk obiak. Gandia'k, beintzat, ontzat arrtzen dauz. Eta Arriandiaga Abeak be bai. Beronek, 1907 garren urtian auxe idatzi eban:

        «Debe preferirse la forma euzko a la eusko: a- porqqque su probable etimología es eguz-ko; g- porque aparece con z en las cuatro voces dichas, Amezkoa, Orozco, Gipuzkoa, Bizkaya. Ahora bien; ya el número prevalece a la forma eusko con s, la cual solo aparece, dentro del actual campo del idioma, en la voz Euskera y sus compuestos. Además, los nombre locales conservan siempre mejor las formas y elementos primitivos, que los que andarn solamente en la voz de los hombres: luego la forma con z, que se halla en los cuatro nombres dichos, tiene mejor posesión y mejores argumentos que la forma con s.»

        «De ello se desprende si debe ser Euzkera o Euskera. La forma Euskera es legitíma y no engendra confusión: luego es admisible. Pero es preferible la forma Euzkera: a- porque conviene conservar el sonido silbante dental en todos los casos reales o primitivos y restaurarlos en los perdidos g;- porque en sonidos afines, como lo son la s y la z, el vulgo indiscreto no es nuestro maestro, sino el instruído debe adoctrinar y guiar a aquél. Luego la forma Euzkera, además de ser real y primera, no soñada ni fantástica, es preferible a la forma Euskera.»

        Beraz, Arriandiaga'k uste-dau Euzko eguzki'tik datorrala, ta Amezkoa, Orozko, Gipuzkoa ta Bizkaya'n agertzen dala. Eta Arriandiaga etzan euzkeltzale txatxarra, bena ta jakintsuba baño. Bere laguntzaz enabil ni txarrto. Onez ganera esan biar-dot:

        1- Arana-Goiri'ren aurre-aldijetan Aizkibel'ek eta Balbi'k euzko vasco'kin idetu eben, naiz ta beste itxorrkun bat emonaz, Gandia'k esaten daun lez.

        2- Arana-Goiri'ren aldijetan Unamuno'k be euzko'ren z ontzat arrtzen eban, baña beste itxorrkun bategaz.

        3- Arana-Goiri'ren atze-aldijan Sagarminaga'k euzk-multzua z'gaz ontzat arrtzen eban, baña ez euzko, o'gaz azkenduta.

        4- Eleizalde, Arriandiaga, Errenteria, Buztintza ta beste euzkeltzale ospetsu askok Arana-Goiri'ren ustari guztijak ontzat arrtzen ebezan.

        5- Gandia'k berak be, sabindiarra ez ixanik, euzko-itza z'gaz ontzat arrtzen dau.

        6- Euzkadi'ko Jurlaritza'k, alderdi guztijen bayetzaz, ixen ori artu ta erabiltzen dau:

        7- «Euzko-Deya» ixena darabillen izparringi guztijak, Paris'en, México'n eta Buenos Aires'en, euzko z'gaz idazten dabe.

        8- «Euzko-Gogoa» ixenaz Guatemala'n argitaltzen dan euskel-aldizkingija, z'gaz argitaltzen da.

        9-»Euzko-Gogoa»n idazten dabenen arrtian z'zale bi baño eztirala Ormaetxea'k esan-arren, bost gitxijenez dira: Urrutia'tar Gotzon, Argarate'tar Erraimun, «Sabindiar-Batza», «Emakume batek» eta «Jadarrka». Eta gitxijenez diñot azkengo bost zenbakijak baño eztodazalako, ta bost zenbaki orretan bost idazle orrek agertzen dira, z'dunak. Beste zenbajiak galdu yataz, ez nire erruz, baña.

        10- s'zaliak eztabela orain arrte tinko eutsi leiteken itxorrkunik bat be agertu. Zein da, ba, eusk'en itxorrkuna? Arana-Goiri'k diño:

        Se le han atribuído muchas desde los primeros Euzkerálogos ahasta la presente fecha: muchas por autores vascos y muchas por extraños No quiero acordarme de ellas».

        Gai onetzaz Arana-Goiri 1901'garren urtian idatzi eban la irakurrgarrijak 55 ingozki daukaz, euzkel-mamain-mamiñez betiak, eta orregaitik onelako idazkai baten danak adiraztia gaitz da. Baña nire lantxu au amaitzeko, Arana-Goiri'ren azken-itzak berridatziko dodaz:

        «Hemos resumido al comenzar este artículo lo que significó euzko,es a saber, gente, familia o raza vasca; pero en todos los nombres étnicos y locales en que se encuentra ha llegado a nosotros con la significación concreta de porción orgánica de raza vasca, como en GIPUZKOA, BIZKAYA, OROZKO, AMEZKOA, etc. Parece, por consiguiente, lo más acertado que la significación con que euzko haya de pasar al léxico del euzkera actual sea la de cada una de las pórciones organicas que resulten de la primera división de la familia vasca, siendo así un euzko Laburdi, otro Nabarra, otro Gipuzkoa, etc. Euzkotar sería entonces en todos los dialectos el nombre de todo vasco, sepa o no euzkera.»

        «Y, en conclusión, agregando el sufijo di al nombre euzko resulta el de euzko-di significando etimoógicamente conjuntos de euzkos; y aplicando a este la citada regla fonética, queda formado el nombre propio EUZKADI como el más natural, más castizo y más adecuado para significar al Pueblo Vasco en conjunto.»

        ¡Gora, txolo, ta aintza gure Aberrija ezagutu-erazo euskunari ta berari ixen egokija emon eutsonari!