—Euskera—

Euskeraren itz aberastasuna

Uarrain

Nolabaiteko euskaldunen esa-mesa degu euskera itzetan lander degula.

        Ba'liteke alakuok arrazoi zerbaiten jabe izana, bañan ez noski eurak uste ainbat.

        Euskera lander derizkioten guziak euskera labur, soil, murritz baten jabe dituzu doi-doi ta euren ez jakiña euskerari eraxten.

        Izan ere, eroso ta norbere zurigarri baita euskera usteltzat jotzea. Norbere errua auzoari; orretara eztago euskera ikasten zertan nekaturik.

        Ez natorkizu buru-arro, euskaldun nagi ori, euskal-iztia iñun diran erderarik baño aberatsagoa degunik esanaz. Ez orixe. Neu natzaizu lenengo orrelakorrik gezurtatzen.

Gaur-gaurkoz euskal-iztia eztegu iñolaz ere erdel-izkuntz aurreratuen pare jartzeko, baño eztauka ere nere ustez aien aintzinenan lotsatuta egon bearrik. Izan ere bai-baitu gure euskeratxo onek askok uste ez ainbateko iztegi yori ta mardula.

        Alabaña, euskeraren itz aberastasuna eztuzu lore-ontzi batean xortaturik, Euskadi'ko mendi ta ibar zear sakabanatuta baizik eta orretxek arretzen euskal-altxorrari bere gardentasuna.

        Sarri gertatzen baita Zuberoa'n darabilzkiten itzak garbiak Bizkai-Lapurditan adibidez, erderazkoak erabiltzea eta bestelaka, Gipuzkoa'n euskerazkoak darabilzkigunok Bizkaia'n erderazkoak erabiltzea ta bestelaka. Bañan ezta ori bakarrik; maiz asko gertatu oi da alderdiz-alderdi ta erriz-erri itz berberaren jabetasunik ez izana. Alaxe, Goierri'n euskeraz esan oi duten itza Beterri'n erderaz esan oi dute ta bestelaka, Urnieta'n euskeraz esan oi-dutena Ernani'n erderaz eta bestelaka. Alaxen, erderazko mariposa'k larogei esakeratik gora ba'ditu euskeraz eta euskaldunik geienak mariposa'ren aitzea besterik eztute. Geiegizko aberastasunaren alderdi txarra!

        Orain artean esandakoak egiztatzeko Gipuzkoa ta Bizkaia'n arteko alderapide bat jarri dezagun bertantxe. Lenengo bizkaieraz euskeraz esan oi diran itzak eta gipuzkeraz erderaz eta gero bestelaka (1):

                Bizkaieraz                       Gipuzkeraz

                Irazkin                            Comentario (eztu kiderik)

                Tamal                             Lastima

                Jarraitu                            Segitu

                Orma                              Pareta

                Ogerleko                         Duro

                Gaintxilla                        Botijoa

                Antxintxika (2)                Korrika

                Jaramon egin                   Kaso egin

                Arduraz                           Kontuz

                Neba                                Hermano de hermana (eztu kiderik)

                Enda                                    Arraz

                Ganoraz                           Con garbo (eztu kiderik)

        Onatx ordaña:

                Gipuzkeraz                           Bizkaieraz

                Igande                                  Domeka (Domekia)

                Leio                                      Bentana (Bentania)

                Larunbata                             Sapatua

                Ikaragarriak egin                   Demasak egin

                Gosaldu                                Almorzau

                Eiztari                                   Kazari

                Artzaia                                  Pastoria

                Baratz                                   Ortu

                Itz                                         Berba

                Zato                                      Botia (Bota de vino)

                Itzali                                      Amatau

                Asteartea                               Martitzena

        Berebat ezarri genitzakean onelakoxe alderagarriak Gipuzkoa ta Lapurdi'ren artean, Goierri ta Beterri'ren artean eta abar. Alabaña gure asmoaren berri emateko erakuspide au naikotzat etsi degu.

        Orra orain gure galdera: euskerazko itz guztiok bilduz joango ba'giña norañoko mendi tontorra egingo genuke? Ez da mugarritzen errez, baña igarri ez bestekoa bai noski!

        Azkue jauna izan degu ezpairik gabe euskerari itz sortarik mardulena eskeñi dion gizona. Nik esandakoa egiztatzeko aski duzu berorren iztegi yaukalari ikusaldi bat egin. Bertantxe ageri diran itzetan sail ederrak ba'dituzu Azkue jaunak berberak erriz-erri ta baserriz-baserri jasoak. Ezta nolanaiko lana!

        Ots ba, orain diozutana: Azkue jaunaren gixa euskaltzale talde bat itz billaka asiko ba'giña baserriz-baserri Euskalerri zear, lekeitiar euskaltzale sutsuaren iztegiari irugarren liburu bat osatzeko lain itz neke aundi gabe bildu baietz.

        Arinki mintzo ez naizela ikusi dezazun, berton dijoakizu sail eder bat San Martin'dar Yon ene adiskide on eta euskaltzale saiatuak Eibarr'en bilduta. Bai adiskide, ta Eibarr'ko kalian, sinistu nai ezpa'dezu ere. Eibarr'en, iñolaz ere erdel-itz kabi deritzaiokegun errian. Eibarr'en, askoren ustez euskerarik sasiena mintzatzen dan errian (3).

        Itz zerrenda au ezta liburu edo agiri zarretatik jasoa, eibartar langille pizkorren abotatik baizik. Beraz, itz danok bizi-biziak edo erdi biziak dituzu beñepein, beroietako batzuk zarrak bakarrik erabiltzen baidituzte. Ez ote benetan tamalgarri gure euskeraren beraka bear auxe? Ez ote du nai, apika, gure mintzaira maitagarriak gazte jendearen mingañetan kokatu? Ez, ezta olakorik. Euskera, egoak xabalik, ametsez beterik, bizinai sendo batek eraginda datorkie gaurko neska-motikoei ere gure asaba zarrei lez, baño gaurko gazteak bekoki illunez zaputz egiten diote, uxatu... ta auxe tamalgarriena, maite dutela esanaz! Onelako maitasunari sendo, zindo, garbi ote deritzaioke? Ez ote zindoago gorrotozko itzez aiztoa bularrez-bular sartzea, maite itzez garrondotik sartzea baño?

        Ez gaitezen ordea gure Erriaren illetak kantatzen asi... Irakurtzazu asemiñez beterik ondorengo itz-lerroa ta saiatu zaitez beroiek ikasten danak ezpada ere batzu-batzuk kaskarrian gel dakizkizun.

                Lima, KARRAKA.

                Limadura, KARRAZKIN.

                Limar, KARRAKATU, KARRAZKATU.

                Martillo, MALLUKA (Eibar'en), MATRALLU (Motriku'n).

                Mazo, MALLU.

                Destornillador, MARATILLA.

                Cincel, ARPIKO.

                Cortafrios, GURI-ZABAL.

                Sierra, EPAIKI (Eibarr'en) EBAIKI beste alderdi batzutan.

                Rasqueta, ARRAZKOA.

                Rastrillo, EZKOBARA (Eibarr'en), ARRAZTALU (Arratia'n).

                Escofina o raspa, KARRAKA-LATZA.

                Tornillo, BIURRIKO.

                Broca, BARAUTS.

                Porta-broca, BARAUTS-ETXE.

                Rosca, ARI.

                Macho de roscar, ARDATZ.

                Escariador, OTXAU, ORTZ-AGU.

                Cuchilla, ORTZ.

                Porta-cuchilla, ORTZ-ETXE.

                Mango, KIRTEN, KERTEN.

                Muelle, BIGUN, BIGUNGARRI.

                Yunque, JUNGURA (Eibarr'en), JUNGURE beste alderdi batzutan.

                Máquina, LANKAI.

                Torno, BILGIN.

                Tornear, BIRIBILDU.

                Tornero, BILGINTZAI.

                Taladro, LAZTABIN.

                Taladrar, ZULATU.

                Torno-revolver, BILGIN-FIRIFARA.

                Transmitir, ALDATU.

                Transmisión, ALDATZALLE.

                Eje, ZIL, ZIRI.

                Pasador, ZIRI.

                Husillo (macho), ARDATZ.

                Husillo (hembra), ZORRO.

                Husillo-patrón, ARDATZ-NAGUSI.

                Cepillo, MARRUZ.

                Cepillar, MARRUZTU.

                Rectificadora, ZUZENGILLE.

                Rectificar, ZUZENDU.

                Copiadora, IGEZKILLE.

                Copiador, IGEZLARI.

                Prensa, TRINKA, ZAPA.

                Prensa-punzonadora, TRINKA-EZTENDUN.

                Prensa-estampadora, TRINKA-IRARDUN (4).

                Prensar, TRINKATU.

                Estampar, IRARDUNDU.

                Taladro de mano, ESKU-LAZTABIN.

                Acero, GALTZAIRU.

                Hierro, BURDIN.

                Plomo, BERUN.

                Cobre, BURDIN-GORRI, URREANTZ.

                Latón, BURDIN-ORI.

                Oxido, UGAR.

                Oxidar, UGARTU.

                Fragua, SUTEGI.

                Horno, LABA.

                Hornero, LABARI.

                Fundición, GALDA.

                Fundir, GALDATU.

                Forja, SUTEGI.

                Forjar, BURDIÑA LANDU.

                Hierro dulce, BURDIN-GEZA.

                Hierro maleable, BURDIN-GURI.

                Hierro colado, IRAZ-BURDIN.

                Hierro fundido, BURDIN-GALDA.

                Acero fundido, GALTZAIRU-GALDA.

                Acero inoxidable, GALTZAIRU-UGARGABEA (5).

                Acero eléctrico, TXIMIST-GALTZAIRU.

                Acero rápido, GALTZAIRU-ARIN, LASTER-GALTZAIRU.

                Térmico BEROZKO.

                Temple, ARO.

                Templar, AROA EMAN, AROZTU.

                Recalentar, GORITU.

                Recocer, SUBERATU.

                Revenido, IRAOTU.

                Sonrojarse, IRAOTU.

                Estante, ARASA, (Eibar'en), APAL-OLTZA, beste leku batzutan.

                Estantería, ARASAK, (Eibar'en), APALADI, beste toki batzutan.

                Piedra, ARRI.

                Piedra caliza, KARE-ARRI.

                Piedra arenisca, ONDAR-ARRI.

                Granito, ALE-ARRI.

                Poro, AIXE-ZULO.

                Desporar, (rellenar los poros del fundido con plomo o bronce), GARAUA SARTU.

                Desporador, (operario que despora) GARAUSARTZALLE.

                Pasar de rosca, (desgastar la rosca por el uso), IXO, ARIA IXO.

        Aintzinetik izarño bat daramaten izenak San Martin'dar Yon'ek berak asmaturikoak dituzu, itz errikoiak oñarritzat artuta. Argi ta garbi eratuak dauden ezkeroz benetan edagarri deritzaizkit.

        Gañerantzekoak... itz errikoiak, adiskide. Amaikatxo ezjakin kaskagogorrek oarkizunik gabe paperean ikusi orduko zorigaiztoko itz berritzat joko lituzkete ta berealaxen luma artu ta beren gaitzespen edo-ta exkomunioa egotzi. Izan ere, euskaltzale izeneko ta erdalzale izaneko jauntxuok ezpaitute besterako lumarik artzen eskuan... euskeraren alde! Euskeratxo maitagarria! Bestelako langillerik ezpa'zenu zure baratzan zureak egin luke aspaldi ontan!

        Orain, galderatxo bat egin nai nieke Eibar'ko euskera zatarraz gaizki esaka ari diranei: Itz lerro ortan ageri diranetatik zenbat ezagutzen dituzu zuk?

        Zuk ezagutzen dituzunak aiek eztute ezagutzen, bearbada, baño orra, zuk ez uste izanarren, orra, diotsut berriz ere, berai etxe-etxeko zaizkien amaikatxo Itz ba'ziranik ere jakin ez. Zerorren etxeko euskera txukundu ez ta auzokua jorratzen ari!...

        Eibar'en bildutako izen lerro au ikusiz gero, ez dezagun euskal-iztia txirotzat jo. Aberatsagoak ba'dira noski, nork uka! baño baita amaikatxo aldiz landerragoak ere. Ez dezagun ordea bat batean beste aldera jo, euskal-iztia aberatsa dala eta berorrekin etsi. Ez! Aberatsa baldin ba'da aberatsago bear du, ta San Martin'dar Yon'ek itz errikoietatik beste berriok atera ditunez, saia gaitezen danok itzx zarrak eredutzat artuta berriak osatzen. Poliki baño sendoki!

        Ludia aurrera baitijoa eta Euskalerria'k ludiarekin bizi bear... gibelari so egiñaz bizi diran euskaldun kaskagogor batzuk nai ezpadute ere!

(1) Itz oen bizitokia zeatz mugarritzen ezta arlo errexa. Emen, eskuarki Bizkai-Gipuzkotan darabilzkitenak ezarri ditugu. Orrela, «arduraz» Gipuzkoa'ko eskualde batzutan erabilliarren «kontuz» askoz erabilliago da. Berebat gertatu oi da adibidez Bizkaia'n «artzain» eta «pastoria» kin. Bizkaierazko zerrendan ba'dira itz batzuk Bizkai guztikoak eztiranak, alderdi batzutakoak baizik. Alaxe: Gaintzilla, Enda, Irazkin eta Tamal.

(2) Antxintxika'k ezpai gabe «aintzin-aintzika» du jatorri. Beronek esan nai digu aintzin (aurre) itza Bidaso'z andik ez-ezik emendik ere ezaguna zala. Gaur Bergara'ko alderdian erabilli oi dute itz polit auxe.

(3) Ez nere ustez; bertantxe artuko bainuke Eibar'ko euskeria Donosti'koaren truk adibidez.

(4) Ez ote legozke obeto EZTENDUN-TRINKA ta IRARDUN-TRINKA?

(5) GALTZAIRU-UGARGAITZA obeto legoke, erderazko im-posible, in-moral, in-comprensible ta abar adierazteko -gaitz atzizkia egoki-egokia baitugu euskeraz. Alaxen: EGINGAITZA, ILGAITZA, ULERKAITZA.