—Idazti deunak—

Paul Kaisarai'n

(Bid. Eg. XXIV, 1 - XXVI, 32)

Zaitegi ta Plazaola'tar Iokin

        a) Yuduen salaketa Pelix yaurlearen aurrean (XXIV, 1-9).

Yosepu edestilariak dionez, Yuduek Samaritarrekin izan zituten zaparrasta odoltsuetan Bentidi Kuman Yudai'ko yaurleak esku artu zulako, Kauldi Kaisarraren ederra galdu omen zun. Samariarrek atomatu ta il zuten yudu baten ordez, ba, yudu abertzaleak, aren eriotza apentzearren, Samari eskualdean sartu ta iñolako itxesa egin zuten. Kuman yaurleak atzeman zitun erailleok, gurutzean yosi zitun zenbaitzu. Beste zenbait, erredun zirala egiztatu orduko, il zitun. Yakiña, Yuduen iritziz, Kuman'ek esku latzegia erabilli zun. Yuduek agintariengana yo ta Siri'ko ordelari zan Umidi Kuadrat'ek Kuman ta salatariak Erroma'ra igorri zitun. Yuduek Kauldi Kaisarra limurtu ta beren asmotara ekarri zuten: Kuman yaurlea bere aginpidetik kendu ta atzerriratu zun.

        Yonata apaizpuruaren aolkuz, Palestinai'ko yaurgoa Pelix'i egotzi zion, 52 g. urtean. Beraren anai Pala, magalpeko aloroduna bezala, Kauldi'ren ama Andonek yopu izana zun: gero, yareitasuna iritxi zun. Ortik bide zetorkion Andoni izena. Suetoni'k dionez, berau izan zan bizi-malla ortan lenik izan zan barruti-yaurle ta gudamutillen buruzagi. Andiki-berri onek, beraren odol-gorri ta irritsetan yopuaren gogoa azaldu zun, Takit'ek dionez. Iñongo oker edozer egitea bidezko ta zillegi zun, anayaren ederragatik. Zerabiltzin osabide istar-mugak yudu abertzaleen zauria gorbiztu zuten.Lenik, bidelapurrak ezeztu ta abarrikatu, gero, beste mausariak ondatu, ta azkenik, gezur-igarle aigitoarrak axatu zitunak oro zapaldu. Yaurle onek alkia uztean, yuduek salatu zuten Neron'en aurrean. Suetoni'k dionez, iru andragoien senarra izan zan. Bata erabat ezezaguna dugu. Beste bietatik lena Andoni ta Keleopate'ren billoba zan eta Kauldi'ren illoba. Urrena yudua zan; izenez Drusile zeritzan, Agiripa I'ren alaba ta II Agiripa'ren arreba ta Berenike'ren aizpa. Gaxte zalarik, Komageni'ko errege zan Antioki Epipani'kin eskontzeko itza emana zun, gizon au erdaindua izatekotan; azkenik, Epipanik baldintza ori etzun aintzat artu nai-ta, nexkatxak zapuztu zun. Aziz, Emesi'ko erregeak onartu zun, erdaindu, eta Drusile 14 urteko zalarik eskondu zan berakin. Alako batean, Pelix'ek ikusi zun eta bereganatzea iritsi zun. Ageri danez, agintari onen yardunbideak etzun Kauldi'-ren aukera edertzen.

        Bitartean, Lisi'k ezaguterazi zien salatariei, Bidalia Kaisarai'n zala, beraren auzia garbitzeko. Bost egun ondoren yuduen batzordea Kaisarai'n zan. Beren buru, Anani apaiz-nagusia bera zetorren. Berakin batera zenbait zar. Auzia errezago irabazteko lege-gizon bat ere yetxi zan: Tertul zeritzan (1). Iztun au eladetarra bide zan, edota eladeraz mintzatzeko gai zan erromarren bat. Latiñeraz ulertzeko gai ezpaitziran yudu ta Paul deuna. Kaisarai'ra eldu-ala, agintariari Paul'en aurka azaldu zitzazkion. Dagoneko, auzia gerturik dago. Aukeratutako egunean, Pelix'ek atxilotua deitu izanda, bi aldekoei entzun zien. Salaldia Tertul'ek asi zun esanaz:

        «Zuregatik dugun pake aundia ta zure arduratik erri oni sortutako obariak, Pelix bikain ori, esker onez beti ta edonun artzen ditugu. Baña gogaikarri luzaroxe izan ez nakizun, entzun guri apur bat, arren, zurebiziko adeyez. Gizon ori, naz aretarren alderdiko buru nagusitzat, kaltegarri utsa dugu, yuduei lur osoan zalapartak pizten ari zaigula. Yauretxea bera kutsatzeko ere egiñalak egin ditu. Argatik, guk bera atzirik, gure legebidez ebatzi nai genun. Baña, Lisi gudalburuak, gañera etorrita, gogor gogorrean eskutik kendu zigun. Berak eginduta, gatozkizu gizon ori salatzen, zerorrek bera aztertzean, aren aurka dakazkizugun salaketa guziak argi ezagun al ditzazun» (2-8).

        Luka Deunak Tertul iztunaren itzaldia labur-zur azaltzen digu, noski. Sarreran itz xuriz Pelix bikaiña limurtu gale da, berari esker, yuduek obari asko yaso baititute, ta batez ere, pakea. Badu itzaldi onek koipea ta abazuzia. Agintari au ezagunda gero, ordea, goratzapenok parre-naya sortzen dute irakurlearen ezpain-ertzean. Ori dala-ta, urliak Luka deunaren zear-mintzoa edo eztenkada ikusten du, lege-gizonen, lepotik parre egin nairik. Tertul iztunak, ordea, badaki noren aurrean izketan ari dan: bide-lapurrak, il eta zenbait abertzale zigor-astinka senera ekarri ditun ezkero, aipatu dezake Pelix'ek ekarritako pakea: negar-pakea, alegia.

        Tertul'ek iru oker egozten dizkio Paul'i; 1- Gizon ori kaltegarri utsa dugu, yuduei lur osoan zalapartak pizten ari zaigula. Salaketa au ondo aukeratu zun Tertul'ek: Erroma'ko agintariak oro gorgots artzen baitzuten onelako salaketa: alare, ez dio non piztu ditun zalapartok. Egia esan «lur osoan» dio. 2- Nazaretarren alderdiko buru nagusi da. Kistarrei buruz beste iñon eztarabilte itz bezgarri ori. Paul alderdi zalapartari baten buru bezala azaltzen du Tertul'ek. Ageri danez, etzun ongi ezagutzen Paul'en eskubidea Elizan. Kistar izena bera ere ezezaguna bide zun. 3- Yauretxea bera kutsatzeko ere egiñalak egin ditu. Tropin epesoarra yauretxean sartu zunik ez du aipatxen agerian. Gertari ori gezur biribilla baitzan, salaketa ere ereska azaltzen du. Onela darrai izlariak: «Argatik guk bera atzirik, gure legebidez ebatzi nai genun... Zerorrek bera aztertzean, aren aurka dakazkizugun salaketa guziak argi ezagun al ditzakezun» (XXIV, 6 ta 8).

        Ageri danez, iztunak ao ederra zun: agintaria poliki koipetu, Yainkoarekikoak oro alde utzi, ta, buru-belarri entzungo zizkion salaketak bakarrik aipatu zitun. Apaiz-nagusi ta batzordeko beste yuduek pozik zeuden, ta esanari itsatsi zitzaizkion, alaxe zala aitortuz (9).

        b) Paul bere burua zuritzen (XXIV, 10-24).

        «Paul'ek berriz, agintariaren baimenaz, erantzun zion: «Aspaldiko urteotan erri ontan ebazle zerala baitakit, nere burua adorez zuritzera noa. Ezagun dezakezunez, amabi egun baizik ez dira Yerusalen'a yaureskuntzarako igo nintzanetik. Eta ez dago ikusi naunik yauretxean iñorekin izkatzen, ezta sinagogetan ta irian erria neregana biltzen ere. Nere lepotik, orain salatzen dizkizutenak ezin erakutsi dizute. Ori, bai, aitortzen dizut: auek alderditzat aipatzen duten ikasbidez gure arbasoen Yainkoari morroitzen natzayo, Lege ta Igarleetan idatzita dagon guzia siñetsiz. Ta auek dauden ustean, nerau ere nago, on ta gaiztoentzat berpiztea izango dala Yainkoagan etsita. Orregatik ere nere biotza Yainkoaren ta gizonen begitan akargiderik gabe eukitzeko ayolatsu nabil.

        Urteak igarota, nere erriarengana itzuli naiz, ukarrak arentzat ekarri ta Yainkoari opariak eskeintzera. Ta iñola zarata ta zaparrastarik gabe opariak eskeintzen niardula, yauretxean idoro naute Asia'tik etorritako yudu batzuk. Ayek emen aurkeztu bearrak lirake, nere aurka zerbait ba'lute, salatzeko. Bestela beintzat, auek besate zertan oker ibillia idoro nauten, beren batzarrean azaldu nintzanean. Okertzat ez ba'dute gero, ayen erdian deadarrez esan nun au: illen berpiztea dala-ta, nago ni gaur zuen aurrean ogenduntzat ekarria» (10-21).

        Tertul'ek ao biribildurik, Pelix xuritu nairik aidor salatu zun Paul. Bidali deunak, ordea, egiari berea emanaz, agintariaren biotza beretu zun. Erabidez, esku egokiz ta adorez bere burua zuritzen du. Paul'en ariurriari zegokionez, izkera maitegarriz itz egiten dio Pelix'i, iñolako xuriketan burua makurtzeka. Aspaldiko urteotan Palestinai' ko agintari zala-ta, bertako goraberak zain eta muiñez ezagutzen zitun. Baleri Grat ta Ponti Pilat ez, beste agintariak oro batak bestearen atzetik alde egin zuten. Bizpairu urtetan eskuarki irauten zuten. Pelix, ordea, bospasei urtetan egon zan agintari. Oi ez bezala, Pelix'ek iraun zun.Beraz, zuzen eta bidez egozten dio Paul'ek agintari orri besteak etzuten yakitea. Erriko ekanduak eta legeak oro ezagutzen zitun baten aurrean, bere burua adorez zuritzera zioan.

        Tertul iztunaren korapilloak oro bear ziranez arildu zitun Paul Bidaliak, ezertarako ele-zuri gabe. Zalapartak pizten ari izan zala-ta, ezetz biribillez ukatzen du: ori baitzan lenengo salaketa. Beraren lepotik salatu diranetatik iñork ezin erakutsi dio: ta salaketa azpitik yana azaltzen du. Amabi egun baizik ezpaitira Yerusalen'a igo zanetik: lipizta ta iskanbillok gaitzustez bilbatu ta burutzeko garai aput bat geyago bear dira, antza. Yerusalen'a yoan ere, yaureskuntzarako yoan zan, erkideei ukarrak eraman eta Yainkoari opariak eskeintzera. Yainkoarekikoak yauretxean egiteko asmotan zanak, iñola ere ez du etxe guren ori kutsatuko. An egon zan aldian, ez dago ikusi zunik iñorekin izkatzen, ezta erria beregana biltzen ere: ez yauretxean, ezta sinagogetan ta irian ere. Beraz, erria aztoratu ta zarramalkatzen ez da ari izan.

        «Nazaretarra» dala, alegia, kistarra, ao betean aitortzen du: ta alderdi edo targo usairik ere ez du, oyek aipatzen duten ikasbideak. Lege ta Igarleetan idatzia ontzat artzen bai du ikasbide orrek. Gañera, arbasoen Yainkoari morroitzen zayo. Arako itzak esan zitun aren ikasle baida Paul: «Ez uste legea edo igarleak baztertzera etorri naizanik» (Mt., V, 17). Legea eta Berri-ona bat beraxe baitira: ura aurtzaroan oraindik, beste au, gara betean. Batak itxaropen eta agintzak oro burutzen ditu; bestea, ordea, oyen kutxa. Abrahan zindoaren ondorengo yatorra ta Isrrael'en seme ziña da kistarra. Agintari erromarrak dan au etzun ulerteko; baña, nazaretar eta beste yuduen artean, Parisaitar ta Sadukaitarren artean bezelako aldea ikusi bide zun. Etzazkio gogoko lipizta oyek. Uste ontan tinkaturik lotu zan agintaria, Paul'ek era-txiki baitzun, bera, on ta gaiztoentzat berpiztea izango dala Yainkoagan etsita zegola, beste salatariak bezala. Sadukaitarrak siñeste ori ukatu-arren, Paul bidaliak biribillean dio beraren etsayak ere uste bera zutela. Berriz ta berriz Sanedri aurrean esana berriro esaten du (XXIII, 1); alegia, bere biotza Yainkoaren ta gizonen begitan akar-biderik gabe eukitzeko ayolatsu ibilli dala.

        Tertul'ek leporatu dion irugarren salaketa, gertariak oro azaldu ta besterik gabe zuritzen du: arean, yauretxea kutsatzea. Urteak atzerrietan barna igarota, Yerusalen'a itzuli zan, ango kistarrentzat ukarrak eramanaz; ukarrok yudutar artean bilduak ziran geyenik. Gañera, yauretxean yaureskuntzarako ta opariak eskeintzeko, aratu zan. Zin eginda ortara zanik ez dio. Opariak eskeintzen aritzea, eguneroko ariketa zan yauretxean. Ta iñolako zarata ta zaparrastarik gabe, opariok eskeintzen ari zala beste zin egindako lau gizonekin, atzeman zuten. Nork? Asia'tik etorritako yudu odol-beroak. Zakar ayek emen aurkeztu bearrak lirake, Paul'en aurka zerbait ba'lute, salatzeko. Ayek, ordea, uts egin dute, errudun bailiran. Besterik ezean, aurkeztu diran besteok itz egin bezate: Lisi yaurleak batzar osoa bildu ta Paul bera aurkeztua izatean, oker zanik etzuten beragan ateman: okertzat ez ba'dute gero, zion Paul'ek irri xuriz, ayen erdian deadarrez esan zun au: yudu geyentsuenak sinesten zuten illen berpiztea.

        Auzia zeatz aztertua zuten. Pelix'ek etzun okerrik idoro Paul'engan, ta Lisi yaurlearen idazkiz bazekin onek ere ezer etzula auzi artan arkitu. Beraz, epaikizunik ezpazun arengan atematen, agintari zuzena ba'zan, askatu bearra zun. Agintari au, ordea, zuzenbidea sayesten gizona zan: «Auzi artan zegona Pelix'ek ondo ba'zezagun ere, gerorako igorri zitun, esanaz: «Lisi gudalburua datorrenean, auzia erabakiko dizuet» (22): besterik gabe, auzia erabakitzea gerorako utzi zun. Gero-geroka aldia irabazi zezaken.Aldez, erromar iritarra etzun yuduen gorrotopean utziko; aldez, yuduei bide emango zien salaldia yarraitzeko, Paul atxiloturik eukita: azkenik, alde biotatik dirua sorrean eskuratzeko bidea zabalik zun. Geroxeago Luka'k dionez, Pelix'ek Paul'engandik zillarra artzeko ustea omen zun.

        Alare, ogi bezainbat gaztai izan zun. Abegirik laztanenaz erabilli zun atxilotua. Bere zaipean Paul eukitzeko agindu zion euntariak nasai euki bear du (23). Custodia militaris arauak gudamutil bateri loturik egotea agintzen zun. Baña, Erode'ren yauregia barna ara ta ona ibilli ziteken, ikustera zetozkionakin yardun oi zun, eta lagunen esku-erakutsiak, yatekoak eta dirutan yasotzen zitun. Lankide ta Kaisarai'ko anayekin ar-eman sarritsuak zitun. Baitegi bertan Bidali-arloan ari zan: Yainkoaren itza ezpaitzan loturik. Amaikatxok yarraibide au onarturik, baitegietan yardun izango dira bertako sinesgabeak-eta onbideratzen, Yesukistoren alde bizia emateko zai diran bitartean.

        c) Pelix ta Drusilen'ren aurrean Paul (XXIV, 24-27).

        Urrengoz Paul izan zanean Pelix agintarien aurrean, etzan izan auzia ebazteko, itz egiteko baizik. Luka'k dionez (XXIV, 22), Pelix'ek bidearekikoak ondo ezagutzen zitun, arean, kistarren berri bazun. Yesu'-ren alatzak eta yuduekin izandako baieztak eta beraren eriotza ezaguna bide zun: baida Ponti Pilat'ek egin zuna ere auzi artan. Baña, yopu izandako orri ez dio orrek ozki eragiten. Paul'i entzutea nai izan ba'du, bere emazte Drusil yuduari alki egitearren izan da. Emakume onek, naiz ta atzerritar batekin eskonduta bizi, Yainkoaren zirrara-miña nabaitzen zun barnean, orduko beste emakume andiki batzuk bezala: Pilat'en emazteak, Berenike andragoyak, t. a.

        Yakin-min edo gose ori bete betean ase zien Paul'ek. Yesu Kisto'renganako siñezteaz itz egin zien senar-emazteari. Lo zorroak arturik zetzaten gogo biak zauritzeko ezten aukerakoenak billatu zitun Berri Onean: zuzentasunaz ta elikuaz entzutean, onoimen oyen izena bera ere berri egiten zitzaizkion agintari ari, iñolako edozer zillegi uste izanda, eskontza loiturik, bata ta bestea autsi baitzitun. Ortaz ta gaiztoak izango duten ebazteaz Paul'ek itz egitean, Erode izutu ta Erodiade sumindu zuten Yon Ukuzlearen otsak ziruditen. Pelix, izu-ikara gorria ezurretaraño sartu, ta beldurrak artu zun, eta esan zion: «Oraingotz zoaz». Lurreko beste epaikariak baño eskudunago mintzo baitzan atxilotu ura (24-25).

        Berriz ta berriz itz egin zion mugonez Paul'ek Pelix'i: zillar goseak barne-zimikoa itzali ta berau gerora ez zan orren ikar-ikaratu, sarritan deitu ta arekin itz egiten aritzen baitzan (26). Ta naiz ta epaikizunik ez idoro auzi artan eta leporatutako guzietaz errugabe ikusi, Bidalia etzun yaregiten: Paul'engandik zillarra artzeko ustean baitzan ta aren txanponak baleukazko naya erne zitzayon. Ez omen baitzun zorri bategatik eskua kolkora eramaten. Auzia berriro aztertzerik ere etzun nai izan, naiz ta eske ori yuduek usu egin. Paul'ek iñoren bearrak arintzeko bildu zitun ukarren berri ba zekin: kistarren irakasle garayenetakotzat zun eta adiskedeen yoera txeratsua oarturik zun. Beraz, iñorentzat orrenbeste diru batu zunak, bere burua yareiteko aiña eurrez eskuetara zezaken. Norbaiten ayeruz, Paul aberatsa omen zan, gurasoengandik yarauntsiz yaso zun ondareari esker. Dana dala, agintari ari usteak ustel irten zion. Bere burua erru gabeko ikusirik, Yainkoaren esku begidunetan kokatzea nayago izan zun, Yesukrito'ren ederrez baitegian loturik. Arragotaldi orrek bi urtetan iraun zun. Amaika atsekabe mingots irentsi zitun Bidaliaren gogo beroak! Pelix-en yauraldi luzea bukatu arte iraun zun baitegian. Azkenik ots egin zion Neron'ek Pelix'i, 59 g. edo 60g. urtean. Agintari aren agintea agitz galgarria izan zan. Beraren aurka Neron'en belarrira elduko ziranen beldur zan. Yuduen aserreok ibitu ta beren ederra euki nairik, Paul baitegian utzi zun alkia ustu zunean (27).

        d) Porki Pest'en aurrean. (XXV, 1-12).

        Pelix'en oñorde Porki Pest etorri zan agintari. Aurreko izan zun agintariaren aldean, gizon obea zan izakeraz. Alabañan, Paul'en auzia zala-ta, Pest eskualdeka asi zan. Bazun apuko ederrik. Etorri-berri izaki, ezin errex ezagutu Yudu ayen biotz kaxkarra, ta matasa biurria ariltzeko ezin ari muturra arkitu. Itxasoz Kaisarai'ra eldu ta andik iru egun ondoren Yerusalen'a igo zan. An apaizpuru berriak ta yudu nagusiek, Paul'en aurka epairen eske arengana aurkeztu ziran. Batzordearen buru Ismael ben-Pabi apaizpurua zan (1-2). Paul'en aurka epai eske azaldu ziran: gutxienez, adiguritzat eskatu zioten agintari etorri-berriari Yerusalen'a atxilotua eratortzea: bizia bidean ari kentzeko marroa gertuta beitzeukaten, Luka'k oartzen dunez (3). Agintariak ezetz biribilla erantzun zien, erromarrek iñoren aurka epairik eman oi ezpaitzuten, salatuak bekoz-beko salatariak len euki izan ezik, eta egozten zayonaz bere burua garbitzeko aukera ari utzirik baño (XXV, 16). Paul Kaisarai'n dago zaipean; bera, berriz, laster ara yoango da (4); bertan izango dute ebazle. «Beraz, dio, «betoz nerekin zuetako altsuenak ta gizon arengan okerren bat ba'dago, salatu bezate» (5). Erromar bateri ezin bai diote eskualdeka bizia kendu.

        Zortzi edo amar egun baizik Yerusalen'en gelditzeke, yetxi zan Pest Kaisarai'ra. Biaramunean, auzitarako exeri bearra izan zun, yuduek an baitzeuden zai (6). Agintariak goganbeartu zun yudu ayen gorroto miña. Alare, bide zanez, auzitarako Paul ekartzea agindu zun. Yuduek azken ukaldia egotzi zioten. Salaketa asko ta astunak egin zizkioten Paul'en kaltetan; baña ezer ezin egiztatu (7). Batez ere iru salaketa egin zituten yuduek. Yuduen lege ta yauretxe ta Kaisar'en aurka uts egin omen zun. Pelix'en aurrean egotzi zioten lenengo salaketa aldatuxe zuten oraingoan, ta Kaisarren aurka zalaparta pizten ari izan zala diote. Oraingo lenengo salaketa biak Tertul'ek ere egiñak zitun. Beraz, erabat ezabatzen ditu Paul'ek. Pelix'ek berak etzun gaiztetsi. Pest berebat Yainkoarekikoen axola andi ez zan. Leporatzen zioten irugarren okerra ere ezin egiztatu zuten. Ta Pest'ek ulertu zezaken gezur biribilla zala, bestela, onezkero errudunak, gorriak ikusiak zitun. Agintari guziak esku latz izan oi baitziran Kaisar'en aurkakoei buruz. Ta Paul zenbait bider yaregiña izan zan, naiz ta salatariak amorroz gelditu bearra izan (ikus XVI, 39, XVIII, 15-17). «Paul'ek, berriz, bere alde esan zun: «Utsik bat ere ez nik yuduen legeari, ez yauretxeari, ezta Kaisar'i ere egin» (8). Salatariei entzutean, Pest'ek eriotzarako lain zanik etzun ezer ere Paul'egan idoro, ta agintariak susmatzen zitun okerretako bat ere etzuten atera salatariak. Beren yaureskeriaz ta Paul'ek bizi dala darasan ildako Yesu norbaitetzaz, aren aurka zekazten istillu guziak ziran (XXV, 19). Ori okerren bat ote zan? yudu arteko targoren bat al zan? Istilluok zirala ta etzirala, etzun Pest'ek burua auzi, nekatu ta armindu nai. Alare, yuduak limurtu nairik zan: azkenik arkitu uste izan zun, bidea, bakoitzari berea emanik-edo. Yerusalen'a yoatea Paul'i azaldu zion, bere aurrean guzietaz an ebatzia izateko (9).

        Egiantz geyago dunez, yuduen auzitegian ebatzia izatea azaltzen dio, ori, bai, Pest'en aurrean eta azken itza bere izaki. Asmo ori etzan bidezkoa, gañera galbidez yosia. Ebazlea ta salatariak auzian Paul'en etsai miñenak izatekotan, erabakia yakiña zan: eta erabakia artuta gero, Pest beren esanetara erakartzea etzan eziña izango, bein Pilat'ekin egin zuten arauz.

        Erromarra izaki, Kaisar'en auzitegitik atera ta yuduen eskuetara iñork ezin zezaken urrurik utzi. Orregatik agintariak gaur galde egiten dio Yerusalen'a igo nai al dunetz. Biar agian, eskuak ikuzi ta zindo berri baten odola ixuria izateko baimena eman bide du.

        Agintaria koloka, zealdoka ta aztamuka kikildurik ikustean, Paul'ek zaildu, ta aikomaikoetan ibilli gabe, zirt edo zart egin nai du beingo baten eta arazo aztun au bein betiko atondu. Baitegian luzaroan irautean asmo ori umatu zun. Bere burua errugabe du, iñori ezpaitio irañik egin, ta agintariari berari dio, ori zerorrek obeki dakizu. Erromarra zalako, erromarren auzitegian zegon, bertan ebatzia izateko. Berriz ere yuduengandik iges egin zezaken. Aspaldidanik Erromara yoateko gogo miñez zan (ikus, XIX, 21, Errom., I, 10; XV, 23). Yesukisto'k berak ere gogo ori azaldu zion (XXIII, II). Beraz, Kaisar'en ordekoak ukatzen dion erabakiaren eske, Kaisar'engana yoango da: «Egon ere Kaisar'en auzitegian nago». Agintariak, alegia, Kaisar'en izenean ebazten zun eta ortan orrela egiña, Kaisar'ek aintzat artzen zun, Kaisar'ek berak egiña bailitzan. Paul'ek eriotzarako lain danik egin ba du, iltzeko uzkur ez zan: baña, yuduek egozten ziotenik ezer ez ba'dago, iñork ezin zezaken ayen eskuetan utzi, ezpaitzan bide ta zuzen. Agintariaren itz motel eta zurbillei, itz garbiz erantzuten die: «Kaisar'engana yotzen dut» (10-11).

        Kaisar'engana yotze ori aintzako ote zan? Jus gladii bere zun agintariak ez-aintzat artu zezaken, baña, ondorenak oro ere bere bizkar zitun. Sarritan agintariok urrun ziralako-ta, beste onelako oztopoak zirala-ta, Kaisar'i aolkua eskatzen zioten zer egin yakiteko. Pest'ek, ordea, onulariak ditu bere aukeran; auzi-gayetan onulari oyengana yo bearra du, geyenen usteak onarturik, erabakia artzeko. Beraz, onulariak diotenez, Paul'ek ortarako bere eskubidea du. Pest pozik ayen asmotara makurtzen da, arazo aztun artatik yarei bere burua ikusteko ta Paul'i esan zion: «Kaisar'engana yo ezkero, Kaisar'engana zoazke» (12).

        e) Agiripa bakaldunaren aurrean (XXV, 13-XXVI).

        Orain agertzen dan bakalduna, Mark Yuli Agiripa zeritzan, II g. Agiripa: Erode Andiaren birbilloba zan, Kipro illoba txikiaren eta Agiripa I g. aren semea. Berenike, Drusile ta II g. Agiripa au neba-arrebak ziran. Yesukistoren ondorengo 27 g. urtean yayoa zan eta Erroma'n azia. Amazazpi urteko zala, 44 g. urtean, aita il zitzayonean, Kauldi'k beraren oñorde yarri nai izan zun. Kaisar'ek baranoan zitunak ezpaitziran asmo orrekin bat etortzen, Yaurle baten babesean yarri zun Yudai osoa. Alare, 48 g. urtean, Erode osabagandik yaso zun yarauntsiz Kalki'ko yaurerria: arrezkero bakaldun zeritzan. 53 g. urtean, laurdenburupean ziran Pilipoi ta Abilene artu zitun orde Kauldi'gandik: Neron'ek eratxiki zizkion beraren ondoreari Tiberiade, Tarikea ta Galilai ta Perea'ko beste zenbait erri.

        II g. Agiripa bakaldun alper utsa zan, iñongo ezertan etzan eskudun agertzen: txanpona Erroma'ko Kaisar'en izen eta irudiz egiten zun. «Bakaldun garai, Kaisar'en adiskide, errukitsu ta Erroma'ren adiskide» zeritzan. Erroma'ri buruz kirmen iraun zun atergabe, yuduen guda gorabera guzietan: Yerusalen'en eta bere erri osoaren itxesa, Erromar yatorra bailitzan, yai ikusgarriz ospatu zun Neroni uriburuan endekatu onek.

        Bakaldun onekin batera bizi zan ordun Berenike, beraren arreba zarrena: soñez aingerua bezin ederra, gogoz ordea, txerrenkume zirudin. Amaika maratilla ta buruauste izan zitun emakume onek beraren eskontzak zirala-ta. Lenik Alexandri'ko yudu bateri itz eman eta berakin eskondu-edo egin bide zan. Ura ilda' 16 urteko zala, bere osabakin eskondu zan, Kalki'ko Erode'kin, alegia. Alargundu zanean, Erroma'ra yoan eta luzaroan Agiripa bere anayakin bizi izan zan: ori zala-ta, areagotzen ari ziran otsak ezabatzeko, Polemon, Kiliki'ko bakaldunakin eskondu zan. Lizunkeriz Polemon zapuztu ta berriro anayagana yo zun. Gero Bespasian agurea maite izan zun esku-erakutsi ederrei esker (Takit, Hist. 2,81), eta azkenik, Tit'en maitea izan zan, eta, berakin eskontzeko zan Tit, Kaisar egin zanean. Tit'ek engaraz Erromatik bidali zun eta irugarrenez anayakin batu zan, eta arrezkero ixilla sortu zan aren inguruan.

        Beraz, Agiripa bakalduna ta Berenike yetxi ziran Kaisarai'ra Pest agintari etorri berriari agur txeratsua egitera (13): maitez, ez, agintari zalako baizik. Ain zuzen ere, Agiripa'k ta Berenike'k yuduen yaureskeria zeatz-meatz ezagutzen zuten. Berenike'k Polemon'i erdaintzea ezarri zion berakin eskondu baño len: ta Yerusalen'a yoaten zan yauretxean nazirat-ziña betetzeko. Agiripa'k ere sarri aolku eskatzen zien lege-irakasle aipatuei; yauretxeko ziremoni ta yazkeri berebat yaramonez begiratzen zien, naiz ta Yainkoarekiko eginbideei buru egiteari axolagabe begiratu. Gañera, yuduen legea zain-muiñez ezagutzen omen zun, eta Pest'ek egoki uste izan zun Agiripa'ri galdetzea, Paul zearo errugabe, ta beste yuduek gorroto utsez, esteak yaten, ikusten baitzitun.

        Ta egun askotsu bertan gelditu zirala Agiripa ta Berenike, «Pest'ek bakaldunari Paul'en berri eman zion, esanaz: «Bada emen gizon bat Pelix'ek itxian yarrita. Yerusalen'en nintzanean, yuduen apaizpuru ta zarrak aurkeztu zitzaizkidan aren aurka epairen eske» (14-15). Orain diona, XXV, 3-2 uneakin bekaldetu degu goraxeago: lenik, ari bizia kentzeko epai eske ziran, gero, ordea, Yerusalen'a berriro eramatea, an ebatzia izateko. «Nik erantzun nien erromarrek iñoren aurka epairik eman oi ez dutela, salatuak bekoz beko salatariak len euki izan ezik, eta egozten zayonaz bere burua garbitzeko aukera ari utzirik baño» (16) Erromarren yardunbidea goraipatzen du auzietan-eta; gero, arto bero usaya dariola darrai; «gerokeririk gabe aren aurka salatariak aurkeztu ziran, baña nik susmatzen nitun okerretako bat ere ez zuten atera. Bakarrik beren yaureskeriaz ta Paul'ek bizi dala darasan ildako Iesu norbaitetzaz, aren aurka zekazten istillu guziak ziran». (18-19).

        Alako arazoan argibiderik ez zeukala Pest'ek Paul'i itandu omen zion Yerusalen'a yoan nai ote zun, auzia an erabaki zedin. Baña Paul'ek bera auziaren ezaguera August'i utzia izan zekiola eskatuta, Pest'ek agindu omen zun zaipean bera eukitzea, Kaisar'engana igorri arte (20-21).

        Bakaldunaren yakin eta ikusgurua piztu zitun: alper andi ura, aldia, nola erabilli ari baitzan beti. Agiripa'k Pest'i esan zion: «Neuk ere gizon orri entzun nai nioke». Pest'ek diotsa: «Biar entzungo diozu» (22).

        Agiripa'k ezagun bide zun Paul, entzutez bederik. Berenike'k ere, Tarso'n Polemon erregeakin bizi izan zanean; artaz zerbait entzuna izan zezakean.

        «Izan ere, biaramunean Agiripa ta Berenike arrandiro etorri ziran», soñeko ederrez yantzita, ta gudalburu dirdaitsu ta iriko andikiek lagun, entzungian sartu ziran (23). Kaisarai'n bost gudalburu baitziran, bost gudalsaillen buru: beste andikiok Kaisarai iri bertakoak eta agintari berriari agur egitera barrutitik etorritako beste zenbait andiki ziran, antza.

        Batzar ura etzan auzitarako, Paul'ek Kaisar'engana yo baitzun: Pest'ek Agiripa limurtzearren baño; bidenabar, Kaisar'en gana igorri baño len, agintariak yakin nai luke zer idatzi. Paul aurkeztuz Pest'ek esan zun: «Agiripa yauna ta gurekin emen zeraten guziok: Begirazute gizon au. Bera dalata, yudu guzien erauntsia Yerusalen'en ta emen izan dut gañean deadarka: orrek ez du geyago bizi bear. Nik, berriz, eriotzarako lain danik ez dut ezer ere beragan idoro. Ala ere, August'engana berak yo ezkero, bidaltzea erabaki dut. Baña yaunari idazteko garbirik ezer ez dudala, gizon au zuen aurrera ekarri dut, eta batez ere zure aurrera, Agiripa bakaldun ori, galde eginda gero, dakidan zer idatzi . Eragabe deritzat, ba, baituta iñor bidaltzea, aren aurka dagona adirazteke» (24-27).

        Pest'k labur aurkezten du atxilotua: Paul dala-ta, yudu guzien erauntsia Yerusalen'en ta Kaisarai'n bertan izan omen du gañean deadarka: orrek ez du geyago bizi bear. Agintariak, berriz, eriotzarako lain danik ez omen du ezer ere beragan idoro: atxilotuak, ordea, August'engana yo ezkero, bidaltzea erabaki du. Baña zer idatzi yaunari? Pest'ek garbirik ezer ez du-ta, Agiripa'ren bidez yakin uste du, baitutako Paul Erroma'ra bidaltzean aren aurka adirazteko. Kaligula'z ari dala, «yauna» dio Pest'ek: ain zuzen ere, Kaisar ori ezkero, Erroma'ko agintariari «yauna» zeritzaten: lenago, ordea, izen ori ezaintzat izan omen zun August'ek, Suetoni'k dioskunez. Beste bein, Tiberi'ri yauna esan ei zion norbaitek: orrelako iraingarririk berriz ez esateko erantzun omen zion Tiberi'k.

        f) Paul'en itzaldia (XXVI, 1-23).

        Pest'ek Agiripa bakaldunari utzi zion batzar orren maipuru izatea, ezbaitzan iñor ebazteko. Beraz, Agiripa'k Paul'i esan zion: «Zillegi zaizu zerorren alde itza egitea» (1). Agiripa'k bazekin bere burua Pest'en aldean utsaren urrena zala-ta, arrokeririk gabe mintzo izan zan . Ordun Paul'ek eskua aurreratuz bere zuriketan itz egin zun. Besoari loturik zeukan billurrak uzten zion bide eskuak erabiltzen, ezpaitzan orren aztun eta motxa.

        Yaunak esana zeukan, Paul zula «bere izena, atzerri, bakaldun, ta Israel'en semeei eramateko langillen autua» (IX, 15). Ortaz oroitzen da Bidalia, ta ezertxo larritu gabe, bere zuriketan itzok esan zitun, bide batez Iesukisto'ren berri eman gogoz bakaldun, yudu eta beste andikiei:

        «Au ba-da niretzat zori ona, noski; yuduek salatzen nautenaz nere burua gaur zuritu bear-ta, zure aurrean egitea. Zori ona, batez ere, yuduen ekandu ta buruauste guziak ondo ezagunak dituzulako. Adeitsuki, beraz, entzuidazu, arren.

        Zein izan dan gaztetanik nere bizikera yudu guziek dakite; nere erritarren erdian ta Yerusalen'en igaro baita asieratik. Aspalditik nazagute, ta, nai ezkero, aitortu bear dute ni, parisaitar zurrian gure legeko alderdirik zorrotzenaren arauz bizi izan nintzala. Orain bertan ere, auzipean ba'nago, Yainkoak gure arbasoei egindako agintza siñesten dudalakoxe, nago. Gure amabi leñuak yauresketan zoli zoli gau ta egun dauzkan uste berauxe gero, bakaldun ori, yuduek nigan salagarri deritzate. Zer dala-ta, berriz, zuen artean siñesgaitza izan diteke illen berrpiztea, Yainkoak egiña? Neu ere etsita nengon Yesu Nazaretarraren izenari gogor egin bear niola. Baita egin ere Yerusalen'en. Apaizpuruengandik eskubidea artuta, gizakume zintzo asko itxi nitun baitegian, ta ayen eriotzarako nere autarkia neraman. Askotan ere, sinagogaz sinagoga ibilki, indarkeriz biraotara nekartzin ta geyegi aserretzen nintzayela, atzerriko irietan ere esesten nitun.

        Orrela Damasko'ra apaizpuruen eskubide ta aginduz ninyoala bidean, bakaldun ori, eguerdian, argi bat ikusi nun eguzkiarena baño biziago nere ta nerekin zuedenen baranoan ortzitik istatzen. Ta lur yota guziok geuntzala, mintzo bat entzun nun eberkeraz niri esaten: «Saul, Saul, zergatik esesten nauzu? Lan gogorra dakartzu, eztenari ostikoka». Nik esan nion: «Yauna, nor zera zu?». Ta Yaunak esan zidan: «Esesten duzun Yesu naiz Ni. Yaiki ba, ta zutitu zaitez zure oñen gañean: ikusi duzunaz ta erakutsiko dizudanaz morroi ta aitorlari zu yartzeko, ageri izan natzaizu-ta. Ortarako, erri ontatik eta atzerritik atera zaitut, atzerri orietara bidaltzen zaitudala, begiak iriki dezazkizuen ta Satan'en mendetik Yainkoarengana eraman ditzazun; orrela ogen-asketsa ta nere siñestez zindotuekin yarauntsia ar dezaten.

        Ortzitik niri erakutsiari, berriz, ez naiz, Agiripa bakalduna, gogor egin. Aitzitik ere, Damasko'n asi-ta Yerusalen ta Yuda osoan, baita atzerrietan ere, guziei garbai izateko, ta garbai-neke egokitan Yainkoarengana biurtzeko aldarrikatzen ari izan naiz. Ori dala bide, yauretxean nengola, yuduek atzi niñuten, ta il nai niñuten. Baña, Yainkoa lagun, gaurdañokoan ba-nago txiki ta aundiei aitor egiten, Mois'ek eta igarleek gerorako aldarrikatua besterik esateke: Kisto'a nozitu ta illetatik aurrena berpiztu bearra zala, erri au ta atzerria argitzeko». (XXVI, 2-22).

        Egoki itz egin zun Paul'ek: itzaldi ontan ederrenik zer dan esatea zail duzu: ots erabidetsua, egiti izatea, bere burua geyegi ez eraxtea ta abar goragarri dituzu bertan. Yuduei soillik ernagarri zegozkionak oro ixildu egiten ditu: ez du aitatzen Gamaliel bere irakaslea, ezta apaizpuruen izenik ere ez dakar, Anani ere ixillean uzten du, entzungian daudenak ez-ezaguna baitute: sayets xeok ayenatu ta ezabatzen dira Yesu'ren argi diztikorra sortzean.

        Asieran, Agiripa'ri gorasarrerik egokiena zuzentzen dio Bidaliak, bakaldun orren adeya bereganatzeko. Atsegiñetan dago, yuduen ekandu ta buruauste guziak ondo ezagunak ditun bakaldunaren aurrean bere burua zuritu bear-ta. Pest ez du aitatzen: bekozko illun xamurrez begiratzen dio, antza, Bidaliak, beraren ez-yakiña oar dezan. Ageri danez, norbait itz-xuriz limurtzen gai zan Bidalia: baña, ori bai, berak esan-gorasarreak oro egiak ziran: yuduen antziñateak Agiripa goraipatzen du, legearekikoak zeatz-meatz ezagutzen zitulako.

        Bidaliak, ba, bere yarduna zuzen ta bidezkoa dala azaltzen du: lenik, parisaitar zorrotz zurrian, Yareigillearen zai bizi izan zan, beste erkideak bezala, ta Yainkoak Yesu Bidalia zanik etzun siñesten, eta, bere asmoz bestera ziranak gogor esesten zitun. Bat-batean, ordea, beraren burupidea aldatu ta alderantziko yoera ta atzerriei buruz egiteko andia egotzia izan zitzayon.

        Agiripa ta beste yudu enparauak korapillo biurri auxe zuten biotz-zulagarri: Yesu illetatik berpiztu al da, bide batez Yainkoa dala egiztaturik? Bayetz ta bayetz erantzutean zun Paul'ek, ta bayezko orri yudu artean eta atzerrietan barna eragiten zion durundi ozena zala, besterik ez, beraren aurka yuduek zuten oker bakarra. Yuduek Mesia'ren zai ziran, Mois'ek eta beste igarleak erakutsita: ayek, oraindik etortzekoa zalakoan zeuden, Paul'ek, ordea, etorria zala uste zun, eta ain zuzen ere, igarleak aurrez esan bezala.

        Azken egi au azaltzeko zanean, Pest artetu zan. Egia osoan: yudu etziranak etzitun mindu nai izan iñola ere. Ageri-agerian, ordea, bere burua txundiok artuta agertzen du, oyek Yainkoaren eskubide baztergabea ukatzen zutela-ta, illak berpiztu eziñak zirala esaka. Garbai izan ta onbidera biurtzeko bearra yalgitzen die; yuduentzat tupustarri, ta elendarrentzat tentelkeri dan Yesukisto iltzatua beldurrik gabe aurkesten die. Yainkoak indarturik, beti buruzut dirau billurketan, txiki ta andiei Yesuk agindu aitorra azaltzen.

        Bai; Agintariaren gardiz Paul'en itzaldia tentelkeri utsa zan; aren izkeraren otsa bakan, sakats ta eziña zeritzan. Goyanengotik egindakoarena zirudin. Gero ta arrituago zan, ta azkenik, Paul'ek gorgots ta etsita, 30 urte zirala ildako norbait berpizturik zala esatean, aserrez ta errukiz Pest'ek ozengi diotsa berari; «Erotu zera, Paul! ikasi ikasiaz burutik zaude» (24),

        Ots zakar ari narerik erantzun zion Paul'ek: itzak oro arretaz aukeratu zitun. Agintariaren zakarkeria oargarriago egiteko-edo, itz ta irri xuriz, Pest bikain ori deituaz yardesten dio: «Ez, Pest bikain ori: ez nago burutik; senaz ta egiz itz egiten ari naiz». (XXVI, 25). Erromar agintariakin bayezta ariaz, ezer onik ez dula irabaziko badaki. Ta bereala Agiripa'ri begira dio. «Bakaldunaren aurrean zabal-zabal mintzo naiz; ta diodana berak ba-daki» (26); bai, noski, Yesu'ren berri entzun zun lenago Agiripa'k, beraren itzaldiak, alatzak, auzia, eriotza, ta Yudu artean iñolako zalaparta sortu zun beraren berpiztea ezagunak bide zitun. Ezin uste izan, ba, guziotaz yantzi gabe zegonik bakalduna, «ezertxo ere ez baita zokoka burutu» (26). Egiok ezpaitzituzten txutxumutxuka, aukerakoen zenbaitzuk aotik belarrira, esaten ixilpekotzat. Gertariok yakiñak ziran, aitorle kopuruak egiztatua. Oyek, ikusi ta entzuna, argitan erausi ta etxegañetatik aldarrikatu baitute, ta zigor astinka erauntsiak, ta giltzapean lotuak ta eriotza aurrean izanda ere, etzuten ixillean euki ori. Ta zartez erregeari galde au egiten dio: «Agiripa bakaldun ori, igarleei siñesten al diezu»? (27). Yudutar lege-irakasleen eduko zan bakaldun onek, zer dala-ta ez siñetsi? Alare galdekizun biurria zan: igarleei siñesten dienak, zuzen ta bidez Yesu Mexia ta Yainkoaren Semetzat siñetsi bearra du, beraren eriotza ta berpiztearen bidez Idazteunak diotena bete baitzun.

        Bat-bateko itaun ari ez dio bayetz erantzun nai, itzuri nai du, ta zear-mintzoz Agiripa'k Paul'i diotsa: «Kistar biurtzeko ere urren naukazu» (28). Gatzez ta zintzo erantzuna, ziñez. Bakaldunak «Kistar», dio, ez nazaretar; dirudinez, azken itz ori yakiñaren gañean itxiltzen du, yuduek gaitz-izena bezala baitzerabilten ixekaz.

        Dana dala, siñesgabeak oraindik etxiran izen orren gai; ezta urrik eman ere. Paul'ek, ordea, ori aitatzeka erantzun zion: «Naiz urren, naiz urrun, Yainkoak ba-letsa, zu ez ezen, gaur dantzuidaten guziak ere, ni bezelakotsu biurtzea, billur auekin gabe, gero» (29). Azken itzak billurrei begira irri murritzez esan bide zitun. Urteak yoan eta urteak etorri, amaikatxok opa izango dute Paul'en bezelakotsu biurtzea, billur ta guzti, gero!

        Itzok esanda, batzarra amaitu zan. Lenik agintaria yaiki zan, gero, Pest, Berenike ta ayekin eseririk zeuden beste andarakoek. Ta alde batera eginda, elkarrean yardun zuten: guzion ustez etzun gizon ark eriotzarako lain zanik ezer egin, eta Agiripa'k zabal-zabal esan zion Pest'i, guzion ordez: «Gizon ori yarei utzia izan liteke, Kaisar'engana yo ez ba'lu» (30-32). Kaisar'engana yotze orrek Agintariari eskuak lotzen baitzizkion erabat. Baña bere gosea berdindu du: orain badu zer idatzi bere Yaunari. Paul errugabe dala tinkatu dezake: Lisi yaurlearen iritzia, Pelix'ena ta batez ere Neron'ek aiputan zeukan Agiripa'rena bere alde zitun. Onela, orain arte yasan ditun uts ta zabarkeri astun arren, Paul atsegiñetan zan erromarren eskubidezkoa zala-ta. Beraren babesean Erroma'raño yoango da. Aurrez igarri dezakenez, azken erabakia beraren alde izango da. Iriburu nagusian, garai egokian, aurkeztuko da, ta berriz ere, Yuduen okerra Berri-onaren garaikunderako bidea izango da.