—Elerti—

«Orixe»ren «Euskaldunak» dala-ta

Udalaizpe

Egun bertan eskura dizut idazti berri bat: «Compendio del Poema» «EUSKALDUNAK» de Orixe por Antonio Ma. Labayen». Yorraillean Euzkadi'ko bidai-etxean ezarri ta Uztaillaren erditsuan nik eskuratu. Aldez-alde Euskalerritik urrun bizi natzaizu, gogoz, ordea, barne-muiñetan dut Euzkadi; ta norbaitek esana, euskaldun yator eta zintzo bat dagon aldean, bertan dugu Euzkadi lore betean. An-or-emenka barreiatutako euskaldunok izango al dugu gogo-barrenean gure aberri zarra birgazteturik, non-nai ta noiz-nai beraren gudari ta geznari izan gaitezen, gure etsaiak oro porrokatu ta gure adiskideak maitasunean goritzeko.

        Dana dala, mai gañean disut eusko-idazti berri ori, orri guziak irakurrita gero. Egillea Labaien nere adiskide begikoa dut; arpegiz ez-ezaguna izan-arren, gogoz ta biotzez ezaguna dizut ta aren eusko-gogoaren ikara ta ametsak maitagarri egiten didate. Gure baratzean langille bizkorrenetarikoa dugu ta bertako landare, lili ta arnariak begi-zorrotz ta maitez ezagutzen ditu.

         Idazti aberats onek 33 orrialde ditu sarrera-antzera, Orixe'ren poema nagusia euskal-literaturaren mugetan zedarritzeko.

        Euskaltzaleak oro eztaietan dira. Gure usteak ez dira ustel atera. «Euskaldunak» guzion gogoak berdindu ditu.

        Alare, bearrenik genun erderazko laburpen eta iruzkiña , non-naiko euskaltzaleak aren berri izan dezaten eta euskera ongi ez dakiten euskotarrak atsegiñez erabat dastatu dezaten. Españeraz egitea bearrezko ba'zan, are bearreskoagoa inglanderaz ere egitea: izkera au nornaik irakurri ta ulertzen baidu. Makiñabat euskaldun dituzu Idaho bazterretan inglera ta euskera bakarrik dakitenak. Prantsesa ta españera baño ezagunagoa duzu eguzkipean inglandera. Arrezkero, gure poema nagusia laister inglanderaz ere izango al dugu. Ortan ametsetan ari gatzazkizu.

        Gure poema nagusia nolanaiko erderaz ezagun-eraziz, non-naiko irizle yakintsuek ezarriko dute Orixe'k irabazi dun maillan.

        Euskotarren artean erabat onartua izan dugu gure poema nagusia: adibidez, Ibar Aitak españeraz ta P. Lafitte'k prantseraz damurik. Alako iritziak aurrenik gure euskeraz ondu bearrak baititugu. Euskeraz idazteko garaia dugu, euskeratzaz erderaz baño areago. Erderazko idaztiok iñolako gaitza sortu-erazten bai-diote euskerari. Idaztiok gogaiturik gauzkate non-naiko euskaldunak. Euskera galtzen ari ba'da, erderazko idaztiok euskeraren gainberari ez diote eusten, nik uste.

        Lekuona'tar Imanol euskaltzañak Donosti'ko Erri-zaleen aldizkarian, Mitxelena olerkariak «Arantzatzu» illabeterokoan, «Euzko-gogoa»n Zaitegi'k eta «Alderdi»n Monzon olerkariak iritzi-gai izan dute «Euskaldunak» poema nagusia.

        Guziok txaloka datorzkigu, gogoz gure erri yatorrakin batera bizi baitira.

        Arritzekoa!! Lafitte ta Monzon izan ditugu nabarmenenak «Orixe» aundiari okerrak egozten.

        Ikusita dago. Euskaldunok euskeraz gauza aundirik ezin dugu burutu. Amaikatxo urte oietan auxe darabilt burutan: zer erantzukizun dute euskal-idazleak euskeraren gainbera bear ontan?

        Ameriketan bizi naizen euskaldun onek norentzat idazten dut euskeraz? Nor dugu gure irakurle? Eroak beste iñork ez du opa bakar-izketarik.

        Guda aurrean iñolako kemena zuten euskal-idazleak: euskera edertzeko ekiñalean ari ziran. Gudaldia ondoren, gure errietan ez duzu euskal-idazti edo aldizkaririk ikusiko. Aurten Etxaide zintzoa agertu zaigu Alostorrea argitaratuki. Oso zail egiten omen zaio ale batzuk saltzea.

        Azkenik «Euzko-Gogoa» sortu dugu, non-naiko euskal-idazleen batzarre ta yauretxe dedin. Bat edo beste or ari dira azpilanean, euskera zail orrek gure erriaren euskera alperrik galtzen dula-ta. Gure euskera yakintzaren bideak barna sartu nai dugula-ta, erri xeak yaramon andirik ez digu egingo, noski. Strabon, Heidegger, Platon t.a. ez ditu ezagutzen gure baserritarrak. Bai, baña, zerbait ikasi uste dunak. Orien gosea euskeraz berdintzeak euskerarentzat kaltegarri ote da? Gure irakurle artean sortuko dira erriaren euskal-otsemalleak. Gure euskal-itzak aizeak daramatzi: azia iduri ez aldira erabat galduko.

        Lauaxeta'k «Bide barrijak» argitara zunean, iñolako eztabaidak sortu zitun; Olabide'k berak baño zarata aundiagoa atera zun. Bat baño geiago arrika asi zitzaizkion gure Lauaxeta onari.

        Olabide zanaren euskal-baratza yorian ezer ez zun ateman goragarri buruñurdun kaxkar batek.

        Etorri zitzaigun Lizardi bikaiña, «Biotz-begietan» olerki-txorta yaukala ekarki. Onek ere berebiziko ekaitza sortu zun: erri-zaleak atera zuten burua Lizardi'ren aurka. Ta ura añako lirikurik ez du euskerak izan.

        Nik ere gudu-aurrean ba-nitun argitaratzeko zenbait euskal-idazti. Guatemala'n eta Mexiko'n argitara nitun. Norbaiten ustez eziña egin nai omen nun euskeraz, uztai biribilla laukotu nairik. Euskaldun orrek, ordea, bere iritzia erderaz idatzi ta eziña eziñagotu zinun.

        «Orixe» ren «Euskaldunak» azkenik argitara dute: irizle bera datorkigu, gure euskal-poema nagusiari utsak ateratzen. Orrelakorik! Urteak yoan eta urteak etorri, beran-teguzkiak yota iñolako arnari ernagi mardulak ekarri ditu euskerak. Berandutxo gatoz Europe'ko erririk zarrenetakoak. Oraiñarte itzetan lander eta egiñetan eder izan omen zan euskalduna.

        Berandu bada ere, asiak gera oraingoan itzetan berebat eder izan nairik. Iñoren aurrean mintzul, erabe ta beldur giñan. Oraingoan, ordea, erabat lotsetatik atera gaitute ta entzutekoak entzun bear ditute non-naiko erdaldunek, norbaitek iragarri zunez. Iñola ere ez dugu il nai euskaldunok: badugu zer esan, badugu zer irakatsi gaztetan zar diran erri endekatu oriei. Ez dugu auxe beltxargaren eresia, erri zarrenetarikoaren berpiztea baño. Gure olerkariak bestetara diona, ontara yarri dezakegu:

        «Osto aiña txori, mozkor leuden gisan, txio zurrustaka» ari gaituzu abestirik ederrenak txorrotxioka; ta abarrots, turutaz, adarrez ta txistuz lekaioka ospatu nai dugu gure Andre birgaztetuaren ludian sarrera.

        Euskal-itzen txordoketan erdal-idaztietan yardun ondoren, gaindika bada ere euskal-olertiaren atzea aipatzen du Labaien'-ek: alegia, Etxepare'gandik Orixe'ganañokoa.

        Aipagarri ditu Abbadie'ren inguruan loratu ziran Etxaun, Otsalde, Adema-Zaldubi, Elizanburu ta Ibarrart: oriei yarrai etorri ziran gure aldiko Landerretxe ta Oxobi. Unamendiz ego-aldean Iztueta, Etxegarai'tar Bingen, Iturriaga, Bilintx ta Iparragirre izan genitun gure olerkari aldi bertan.

        Manterola bizkor eta kementsuaren eragitez Iraola, Arrese ta Beitia, Azkue'tar Eusebi, Otaegi, Baroja Serapin, Lopez-Alen, Urruzuno, Arzak, Artola Erraimun eta Joseba, Etxegarai anaiak, Uranga ta Ramos Azkarate sortu ziran: oiek, beraz Manterola'ren gizaldia osotzen dizkitzue.

        Nekez bada ere, ixillean uzten ditu Labaien'ek Arana-Goiri, Eleizalde, Renteria Aba, Kirikiño ta abar. Baitik bat aurrean izan genun gure aldiko berpizkundearen irakasle bikaña. Nik uste, Españi'ko bizibide gogorraren beldurrez utzi ditu lakaripean olerkari kementsuok.

        «Euskal-Esnalearen aldikoen artean aipatzen ditu Intzagarai, Eltzo, Mokoroa Balerian, Mugika Emilian, Urreta Imanol, Elizondo Joseba, Garbizu, Arruti ta abar.

        Gero «Aitzol»en gizaldiko olerkariak aipatzen ditu: Sagartzazu ta «Tene» ez ditugu gizaldi ortakoak: olerkari bikaiñok aldiz aurreragokoak dituzu, nere ustez. Aitzol'en gizaldiko ditugu Yauregi'tar Koldobika, Lekuona'tar Imanol, Zubimendi, Etxeberria, Bedoña, Zaitegi, Urkiaga, Onaindia, Lizardi'tar Xabier, Orixe, Jaka-Kortajarena, Tapia-Perurena, Loidi, Zugasti, Etxaniz, Sukia ta abar.

        Aitzol'ek berak eraginda bertsolariak ere goraipatuak izan ziran: aipagarrienik dugu Basarri, bertsolari bikañen ondorengoa, alegia, Xenpelar, Pello Errota, Udarregi, Otaño, Txirrita ta Enbeita'ren yarraile bikañena.

        Zaitegi'k «Goldaketan», Monzon'ek «Urrundik» ta Mitxelena'k «Arantzatzu» argitaratu zituten «Euskaldunak» poemaren aurretik, guzion gogoak gorago yaso ta Orixe'ren poema ederra dastatzeko.

        «Euskaldunak» dugu gure erriaren poema nagusia. Bertan dugu euskaldunaren biotz ta gogoa. Orixe besterik ez du opa izan gure Olerkari bikaiñak. Ori egiztatzeko Orixe'ren itzaurre egokia españeraz dakar Labaienek.

        Poema errikoia omen dugu, errikoiena nik uste, Bergili'ren Georgiken antzera-edo burutua.

        Orra «Orixe»ri buruz diona: «Su talento aventaja a los mejores en densidad y hondura de concepción. Algunos le ganarán en gracia, brillantez de imaginación y preciosismo, otros en cortesanía y transparencia. Pero, él posee una facilidad de invención y un sentido musical extraordinarios; y es fluido bajo capa de sequedad».

        Egia benetan dan ori. Gero, beste poemakin zer-ikusi ote dun Orixe'renak azaltzen du. Perada, Goethe, Hernandez, Longfellow ta Mistral dakartzi. Okerrean ez banago, Mireio'ren antz apur bat badu gure poemak. Alare, Mireio baño errikoiagoa dugu gure poema, noski baño noskiago.

        Sarrera mardul onen ondoren, poema nagusia euskeraz ta españeraz dakar Labaien yaunak.

        Yaso bitza Labaien ediskideak gure zorionik laztanenak, beraren idazti berria dala-ta.