—Idazti Deunak—

Epeso'ko zaparrasta

(Bid Eg. XIX, 23-40)

Zaitegi eta Plazaola'tar Iokin

Atal onen ezoak ozkamin egiten digu egiaren egiz; gizon umo ta oartuak idatzi du, noski baño noskiago. Erri xearen biotzondo-zirrikituak ta otsemallearen ariurria ezagunak ditu erabat. Ba-du alako goxotasun bat, biotzetik ezin utzizkoa: badu koipea ta abazuzia. Idazlea bera, gertakari onen ikusle izan zan, nonbait, edota bere begiz ikusitako norbaitek yalki zion berri au zeatz-meatz.

        Artemi'ren yayak Yorraillean eta Orrillean ospatzen ziran Epeso'n, Asia Txiki'ko bazter guzietatik gizoste kopurutsuak bertaratzen ziran: iñon ziran yairik atsegiñeñak an izaten baitziran: gau ta egun zoraturik zebiltzen, kaleriak kale ibildeunetan. Korinto ta Olimpia'ko yolasaldiak bezin ospetsuak zituten: zaldi-laisterketak, burrukalarien norgeyagokak, antzokian antzerki ederrak. Megabise zeritzaten yauretxeko irenak eta Artemi'ren neskatxak, etxarterik etxarte, nasaraño eroaten zuten beraren irudia. Ibildeunaren aurretik aitzindari gurenak, turutalariak, txistulariak eta zaldunak zaldietan arrandiro. Lurrin-ontziak lurrin yario, etengabe, ariaz, aur txanbeliñak irudiaren aurrean: berau, buruan txano (modius) andia ta agirian ugatz-mordoa izanik zioan: soiña andel batean itxita zun: bertan egadun zezen eta leoyak, aariak, erleak eta abar kolposturik zitun. Egia esan: Artemi zenun Epesoren yabe, bera zan iri aren osperik bikaiñena.

        Igaz Paul'ek abagune ederra izan zun yaiburu oietan, Yainkoaren itza zabaltzeko: aurten ere, ala zitekela-ta, Pentekoste'taraño Epeso'n egotea erabakizun naiz ta etsai miñak izan. Bidaliak beldur bezela gertatu: bapatean, ekaitz beltza sortu zan burrunbaka, tximista ta zurrumbilloa lagun. ¨Garai artan, Yaunaren bidea dalata, zaparrasta bat sortu zan,ez nolabaitekoa gero¨(23).

        Artemi'ren yauretxearen itzalpean langille askok zuten ogibidea: batez ere, zillargiñek Artemi'ren zillarrezko etxetxoak egiñaz irabazi ederrak zituten. Demetri zeritzan batek lantegia bide zun, orrelako oroigarriak egiteko (24); yauretxea arrigarri aren gomutaz egindako etxetxo aiek, bidezko guziak nork bere errira etxeratzen zituten: ba-ziran aitz urdiñez, zurez ta buztiñez egindakoak ere.

        Ibildeunetan etxetxo oiek eskuetan eramaten zituten anaidi berezi batekoak. Langille-sail ederrak, lanbide orri esker, burua ateratzen zun: guziak elkartean baturik ziran. Bazkunaren buru edo bazkiderik nagusiena bide zan Demeteri. Artemi'ren yauresleak epeldu ezkero, aien irabaziak ere urritu bear. Aspaldidanik ezurtea zuten, dirua piran piran ari zan urtzen, ainitz kistar egika izaki. Beraz, Demetiri'k bere langilleei ta lanbide berbereko guziei dei egin eta esan zien: «Gizonak; badakizute lanbide ontatik datorkigula gure yoritasuna. Zuek ikusi ta entzunda, berriz, Paul orrek bere aolkuz, Epeso'n ez ezik, Asia geyenean ere,lagun asko Yainkoengandik sayestu ditu, eskuz egindako yainkaok yainko ez dirala esanaz. Ori, berriz, ez dugu kalte bakarra izango: Artemi aundiaren yauretxea bera iñork ez du aintzat begiratuko ere, tan Asia osoak baita lurbira osoak ere aundi esten duten Artemi bera, bere goiko ospetik irauli bearra daiteke» (25-27).

        Suarritik arrataren takadaz ateratako su-txinpartak dunda (ardagaia) irazeki oi dunez, aren biotzeko etorriaren sua lotu zitzaien entzuleen biotzei.

        Ageri danez, Demeteri'k zetorkien kaltea gaintzurituz, beren ogibidea aldezten du. Entzuleak errezago beraren esanetara ekartzeko, yainkoren maitasunez beraren zillar gosea estaltzen du: eskuz egindako Paulek, Atenai'n bezela. Demetri'ren esanak erria limurtu ta iruzurtara ekarri, ta laister bazterrak iñarrosi ta gaiñekoz azpi ezarri zitun.

        «Itzok adituta, guziak, aserrez beterik, oiuka asi ziran esaten: «Aundia da Epesoarren Artemi». (28).

        Ots aundiko itzez aoa arroturik, or zebiltzen oriek marmar eta minkurti ta mozkin miñez, iri osoa bazterrik bazter zurrumurruz ta usobilloz beterik. Amorroz barautsa ta piesa zeriola, erria aserre gorritan dardaraka yarri zan. Zer dala-ta? Murtik ere etzekiten. Oiñazpian lurra koloka ote dabil? Aberria galurren ote? Artemi'ren irudia ostu al dute lapur esku-kakoak? Edota, aren yauretxea berriro irazeki al dute? Norbaiti zalaparta artan mintzatzen ba'zitzaion arto, yardesten zun ogi. Zeri ziran garraxiok, edo, nondik norakoa zan matxinada ura? Dana dala, gertari beltzen bat yazo da. Ori aitortu nai ez duna bere burua lepo gañean zutik dukala esateko gai ez da. Erle-mulkoaren zurrumurru lluna, bela beltz saillaren kua-kua ta ekaitz-burrunbaren durunda, an erakori zan ixkanbilla otsaren aldean utsa baitira.

        Aserreak arturik, «guziek gogo batez antzokira yo zuten zalapartan» (28). Elade'ko irietan gora andia izaten zun antzokiak: itxitako zabaldiok oyal urdiñetan zeuden: uztai biribillaren erdia ziruditen, mendixkaren baten saietsean kokaturik,eta armaillak arkaitz gorrian landurik. Bertan, iñongo norgeiago indar-neurketan, kiroletan leiatzen ziran, nor txapeldun izango. Batzarre naguasiak berebat bertan izatenzitun erriak. Epeso'ko antzokia, Prion mendiaren sartaldeko aldapan zetzan: diametroz 140 m. neurtzen zitun, eta 24.500 ikusle artu zezazken. Gizataldeak zirimolka irabiotuta, samaldan antzokira yo zuten deadarka, «Gai ta Aristark, Paul'en bidaideak,indarrez zeramaztela» (29). Gai ez-ezagunagoa dugu: beraren izena ta yatorria soillik ezagutzen ditugu. Aristark ezagunagoa dugu: tesaloniketerra zan, ta, geroago ere Paul'en bidelagun izanik, Erroma'raño yoango da (Bid. Eg. XX, 4; XXVII, 2; Kolos. IV, 10; Pilemon, 24).

        Paul'ek ikusi zun, batez ere bere buruaren aurka piztu zala zaparrasta ura: zoritxarrak atzapar zorrotzez atzeman zun Bidalia; ordu luze ta goibelok, beren ego beltz ta aztunak,aren buruaren gain zabaltzen zitun. Bere ordez, beraren lankide ta adiskide mamitsuak larrutik ordaindu bearra ezin du onartu: bere lorrak iñoren lepora egotzi, ta, bere zorrak iñoren bizkar egiterik etzun gogoko.

        Beraz, «erriarengana Paul'ek aurkeztu nai zun; bañan ez zioten ikasleek utzi» (30): zaparrasta ura eztitu ta ibitzea ezinkizuna baitzan, ta lokarri gogorra zuten eziña. Zalapartari aiek, Paul ikusi ba'zuten ikusi, atzeman eta zati-zati egingo baitzuten. Arrezkero, gogor egin zioten ikasleak Bidaleari ez yoateko, ta azkenean eskuratu zuten: tir edo Kaijarai'ko ikasleak baño kementsua yokatu zuten (Bid. Eg. XXI,4-5; 12 14). «Aren adiskide ziran Asia'ko nagusi batzuk ere antzokian ez aurkezteko aolkua igorri zioten» (31),. eta onen beztez, aien esanetara etorri bearra izan zun Paul'ek.

        Nortzu ote ziran Asia»ko nagusiok? Asiárjes zeritzaten eladeraz. Idazle geintsuenen iritziz,urtero barrutiko aberatsenen artean nagusi izatekoak aukeratzen zituten: barrutiko batzarren buru ta Kaisar'i ta yaureskerien apaiz nagusi izatea zan aien eginkizuna. Asia'ko nagusiak urtebeteko beren arloa bukatuta gero, izen ori betiko izaten zuten. Nagusi oien artean adiskide miñak zitun Paul'ek. Berri Onak ibilliz egiten zun bide, aundi-maundien artean ere. Bidaliari zioten onginaia ulerterreza da: buru azkarrak izanik, Artemi aundiarekiko epelduxe ziran, arrizko, zurezko edo yainkorik etzala baitzekiten eta lurrintzen zituten Kaisar Yaunaren irudiak eta utsalak ziralakoan ziran, baldinbait ere.

        Bitartean,»antzokian, berriz, guziak oiuka; batzu ala, bestetzu bestela. Batzarra zurriburrri utsa zan ta geienak ez zekiten zertara bildu ziranik» (32). Orrela gertatu oi da eskuarki, iñongo zaparrasta guzietan, zeri baña zeri ote dagokion zirriparra ezin igarri, naspillari mototsik ageri ote zaion begira egon arren.

        Epeso'ko yuduak, ateka larri artan,eskierrik iraun uste gogo zuten: angoak yudu-kuku gorriak ziran, ordea, Zalaparta artakoek ez bide zuten bereizten alderik kistar ta yudu artean. Oiuren batzu ere ixuriak zituten, agian, yuduen aurka ta oiek beldurrez ziran,errukirik gabe zigorka astinduak izango ote ziran. Bearbada, betargi yoanak ziran antzokira, Yesu'ren ikaslekin zer ikusirik etzutela agirian guziei erakusteko asmo beroz,eta erri osoaren aurrean, itzez orixe agertzeko irrikan ziran: larrutan yoan ba'lin ba'ziran,ordea larruturik alde egin zuten, uste etzuten zakurrak zaunka egin baitzien: ortarako, «naspil artatik yuduek Alexander guzien aitziñera bultzizka atera zuten» (33).

        Nor ote Alexander ori? Zenbaitzuen ustez, yudu kistarra zan ta kistar egin zalako gorrotoz-edo, gizatalde aien aserrea ibitzeko aurrera yaurti omen zuten bere erkideak. (Knabenbauer, 337 g. Or.). Geientsuenen iritziz ordea, sinagogako nagusiren bat omen zan, gizakume gurbil eta eskukoia, zalapartan ari zan erriari itz egiteko bekokia izaki.

        «Ta Alexander'ek,eskuz ixo egiñik arazoa erriari azaldu nai zion» (33), ta izketan asi zan. Lenengo itzak ebaki baikoz, yudu zala igarri zioten: nor zan Erroma yainkoari eskeintzen zitzazkien esan bearrik etzun berak, aren arpegiak ta izkera ziran lekuko. Egunotan ere, yuduak, sail aunditan bizi diran eskualdetan, ezagun-errezak dituzu.

        Bañan yudua zala ezagun zuteneko, guziak ao batez orduren bi oyuka ari ziran: «Aundia da Epesoarren Artemi» (34). Aien garraxi ostotsa entzun eta ukabillak eskainka ikusi-ala, izlaria bestela-baitakoan, ostuka, autsez ipurdi ezabatu zan gizoste artean. Begi-belarriak zoro ta burubarnea eltzagorturik zituten. Ango txiripiñak eta yigotiñak. Ango takela ta ardailla! Eztarriak nekearen nekez urratu ta larrutuz zoazten: oiu zoliak geroago ta moteltzenago ziran.

        Alako batean, «noizpait ere baratariak erria ibitu ta esan zun: «Epesoarrak: Nork ez daki Epesoarren iria, zerutik Artemi aundia gurera ezkero, aren yaureslea dala? Ori ezin ukatu dala, beraz, geldirik egon ta zarrapoka ezer ez egitea on zaizue. Ekarri dituzun gizonok eliz-lapur ez dira, ba, ezta zuen andregoikoaren biraolari ere. Demetiri'k eta bere lankideak iñoren aurka auzigairik ba'dute, berriz,ba-dira ortarako auzi-erabakitzalle ta kontsulordeak: elkar salatu bezate. Baña bestelako arazoren bat ba'dakartzute batzarre egokian erabaki liteke. Gaurko onengatik ere matxinadaz salatuak izateko zorian gaude: batzarre au zuritzeko apukorik ezin erakutsi dugu-ta»(35-40).

        Izlari onen itzalditxoa gizon umotu ta adoia artuarena da. Erri-txarramelak eztiturik ditu lenago ere. Erria axanpaz okiturik zegon ta aren aserretik itzurtzerik ez da. Arrezkero, barataria erria zurituz artetu zan: gizabar ark Artemi du maite ta berarengaz itz egiten entzutea eder du: zerutik yalkia omen zan irudi ura: izai-zurezkoa ei zan, urre-mintzez yantzita. Ango orro ta marruma ozenak ibituxe ziralarik, itzaren itzez bal-bal ebaindu ordez, arestian gertatuari buruz gorgots mintzatzen da. Erriko ta batzarraren idazkaria izaki, itzala ta lotsa zor zizkioten erritarrek. Berari baitzegokion erabakien egitamua atondu ta gero erabakia ipin-apan idaztea, batzarretan maipuru izaki,autarkiak zenbatzea ta abar, erriko grammateus baitzan.

        Beran zirimolak erauntsitako erriaren aurrean, beratariak bera nor dan ta bere lepora datorrela guzion erantzukizuna badaki. Gero, txonpelaka aztazen du auzi ura. Aurkez ditu Gaita Aristark: salatuak omen dira. Zer dala-ta? Noren aginduz? Zergatik? Ez dira eleizlapur ezta Artemi andregoikoaren biraolari ere: alegia, Artemi'ren irudiari ta yauretxeari iñolako gaitzik ez diete egin. Geroztik, okerrik ez dute.

        «Demetiri'k eta bere lankideek iñoren aurka auzigairik ba'dute, beriz, ba-dira ortarako auzi-erabakitzalle ta kontsulordeak: elkar salatu bezate». (38). Ori zuzen ta bide dute: ez, ordea, zaparrasta uragiriak aztoratuaren antza bai du: ta erromarrek iñola eztute onartzen orrelako zarramalkarik.

        Gaurko matxinada nek aien eskubideak oro galdu zorian yarzen ditu. Guziek dute erromarren esku latzaren berri; batzarre ura erromarren aurean zuritzeko apukorik ezin erakutsi dute-ta. Itzaldi artan itz xuriak eta akar gorriak yalki zitun bartariak,eta aien barne egosia emetu zizun. Ori esanda, agindu, ta batzarrea banatu zan Demetri ta lagunak musuts ta ao bete ortzekin gelditzen ziralarik.

Neokóron dio, Epesoarren iriari buruz: itzez itz, «yauretxea ekortzen duna» esan nai du, yauretxearen arduraduna: arrezkero, yauretxe aipaturen bat duten iriei dagokien izenondoa omen zan, Elade'ko zenbait idazleen aitorrez (ikus Plato, de legibus 6, 759 g. or.; Xenopon, Anabasis, 5, 3, 6). Arkitu diran idazkune ta txanponak ere izenondo orixe dakarte, Epeso iriari buruz (Knabenbauer, 338 g. Or.).

        Kai tou diopetou «ortzitik yalkitako» irudia adierazten du itz orrek: izai-zurez egindako Artemi'ren irudi ura, urrez yosia omen zegon.

        Epeso'n izan zun latzaldiaren berri Pul'ek berak yakinerazten digu: «gizonki piztitzarrekin burrukatu ondoren» (1 Kor., XV, 32), biziaz aspertzeko ere bezain aztun eta larregi izan zitzaion latzaldi ura, ta eriotz-epaia beragan somatzen zun, ustea beragan ez ezartzeko, illak pizten ditun Yainkoagan baño, Yainkoak orrenbesteko iltzoritik atera ta aterazen zun,baita gerokoan ere aterako zula uste zun, bidaliaren alde otoi egitez lagun ba'zetozkion kistarrak. Orrela, anitzen ederragatik Yainkoak egin zion adeia ainitzek bere alde esker dagiokete (2 Kor. I, 8-11).

        Demetiri ta lagunak arrotutako zaparrastak, ordea, Paul'en irtenera aurreratu zun. Epeso'n Pentekoste'taraño egoteko asmotan izana zan. Estualdi gorri ark Bidaliaren lana alperrikako eginten zun. Berri Onaren ederragatik odola xirripika eman bearra bakarrik izan ba'zun,bienarteko egoteke bere burua eskeñiko zun. Itsuturik lanean gelditu ba'zan, ordea, Epeso'ko Eliza sortu-berria galurren yartzen zun. Egia esan: Eliz au bizkor garatuz zioan eta or andiko adarretan Asia Barna lakaintzen ari zan. Alare, dordo ta axanpa berriak kezkatsu ekarri zezaketen, samiñez itobear egon arte. Beraz, Yainkoaren naia zeatz-meatz azaldu zan. Andik alde egiteko erabakia arturik zun Paul'ek: irteko eguna aurreratu ta kito.