—Edesti—

Euskalerria Strabon'aren arauz

Amayur

                Erriak                                                     Iriak

                Akuita'r Auski'tarrena                            ...............

                Akuita'r Konuen'darrena                       Lugdun

                Akuita'r Konuen'darrena                       Onesi

                Bardueta'rrena                                        ...............

                Edeta'rrena                                            Dertossa

                                                                               Ilerda

                Ilerge'tarrena                                          Empori (erdia utsik)

                Indike'tarrena                                         Tarrakon

                Iaketa'rrena                                             ...............

                Kereta'rrena                                            ...............

                Lartolai'tarrena                                                ...............

                Leeta'rrena                                              Kalagurri

                Uasko'ena                                               Oidasun

                Uasko'ena                                               Pombiailon

                Uasko'ena                                               Dertossa

                                                                                Tarrakon

Akats bat dute izen oriek, etimologi-zaleentzat aspergarri xamarra. Ordukoentzat, baita oraingo atzerritarrentzat ere esangaitzak ziran, eta maiz ez zituzten ximenki idazten. Ara, Oiarzun izenari gertatua. Aldatuxe dakar Strabon'ak. Berebat beste geografi zaarrak. Bañan esan diteke guzien artean osotu aal dutela.

                Strabon'ak                O idA  SUN

                Ptolomaio'k              O I A   S O

                Plinio'k                     OIE  A R S O

        Ptolomeo'k lenengo iru izkiak obekienik dakartz: OIAson. Strabon'ak, ordea, azkeneko irurak: OidaSUN. Plinio'k altxatu dun tarteko R izkia bilduta, izena oso ta ongixe dago: OIA R SUN.

        Ta orain etimologi-zaleen baimenakin itz bi Uasko izenari buruz. Uasko izen onek , oraingo Eusko ematen du. Orain ere, aldatuxerik or ara esan oi da: EUSKera, ESKUara, ESUKara, USKara ta ÜSKara.

        Orduko Euskaldunak beren enda osoa izen bakarrez ezagutzen al zuten?

        Ara lenbiziko galdera. Ta ona bigarrena:

        EUSKO izenez enda osoari deitzen ote?

        Galdera oriek eratzupenik ez dute. Agian, iñoiz ere ez dukete. Strabon'ak beste erri askoen izen bakarra nola sortu eta nola edatu zan enda osora maiz esaten du.

        Elen-erri eta Erroma'rren erriena batez ere.

        Guri olako bat ez al zitaigun gertatuko?

        Naparra itza nola sortu zan eta toki txiki batetik nola edatu zan len Uasko orain Napar deritzaten guzitara, gauz jakiña da.

Euskeraren einea

        Aurrez aurre gai ontaz ez du solasik Strabon'ak saieska, ordea, aski xamar dezakegu. Iberia'ko erriak ordu artan, beren izkeraz mintzatzen zirala argi dago. Alderdi bat bakarrik bestela yokatzen zun. Alderdi ori Turdetania edo Andaluzia duzu. Ordun erakutsi zuten gogo etorkorra, geroan, orain arte altxatu dutela ikusbegian dukezu, beste Historiekin lerro auek irakurrita:

        «Turdeta'rrak, beraz, Baiti ibaiaren ondoan dagozanek batez ere, osoro Erroma'ren tankerara aldatu dira, beren izkintzaz ere ez baidira orain oroitzen. Eta geientsuak Latindunak egin dira, ta Erroma'rren koloniak artu diztute. Orregatik gutxi peitu zaie guziak Erroma'r egiteko. Ta orain bizilagunez yori diran iriok, Kel'arretan Paxagusta ta Turdul'etan Augusta Emerita ta Keltiber'etan Kaisaraugusta ta beste etxadi batzun esandako irikeraren aldaketa darakuste, ta eite ontara dagozen Iber'ek togadun deritzate. Ta noizbait izienak uste izandako Keltiber berak auen tartean dagoz».

        Bi emanak dituz une ontan. Izkerarekikoa ta oiturarekikoa. Izkeraz eta oituraz Erroma'r egiñak ziran Andaluz edo Turdeta'r geinak. Iberia'ko beste toki askotan, beren izkera ez zuten oraindik galetsi; bañan Erroma'r oitura ainitz bereturik zituzten auen tartean, Euskotar askotxo togadun ziran, esate baterako, Kaisaraugusta iria «ta Iber ibaiaren urbilean, bi aldetik, Mediterraneo izpazterraraiño bizi diranak».

        Ala ere, Erroma'rak ugarixe zeuden bazterrak asiko ziran, nagusien izkeraz itz egiten ta beren elearen aanzten. Agian, orrexegatik Euskeraren galtzea asi izanen bide zuten Enkartazioetan bizi ziran Euskoak. Ordun artan, Erroma'r gudari asko antxe bizi ziran, gure idazleak dionez: «Iberia'ren puska geiena consul legatoaren mempean dago, iru legioneko gudaritalde aipagarria ta iru legato dauzkela. Auetik batek, bi legionekin Duri (Duero) ibaitik Ipar'aldera tokia dana zaitzen du. Au len, Lusitar deitzen zuten; orain, ordea, Kallaiko deritza... Auek Astur eta Kantabro'ekin Ipar mendiak artzen dituzte. Darraikion toki menditsua Pürene arte, bigarren legatoak beste legionarekin. Irugarrenak, berriz, lurrartekoa zaitzen du».

        Beste toki batean dager zertarako zituzten Erroma'rak legion oriek: «Orain, ordea, guda guziak, atertu dira; gure aldi ontan ere bereziki, lapurketan diarduten Kantabro'ak eta auen urrenak. Kaisar Agurgarriak puskatu zituzten. Eta ari darraikion Tiberi'k, Kaisar Agurgarriagandik arturiko iru legioneko gudaritaldea toki orien gainean ipiñirik; aietako batzu baketsuak ez eze irikoak ere egiñak dituz oraingoan».

        Geroztik, Kantabro ta Astur'ak menpean atxikitzeko, aien tartean ta aien inguruan iru legione Erroma'rek zeuzkaten. Bein xedea iakiñik, Araba-Gipuzkoa-Bizkayan zegon legion ura, Kantabro'en urbilean legatoak eukiko zula ezin uka. Alegia, Enkartazioak izanen ziran 6,000 gudari aien egoitza. Ez da arritzeko, noski, Enkartazioko Euskoak ain goiz euskeraren galtzen asi ba'ziran.

        Zenbat urte zeramazkin legion orrek Euskadi-ren Sartalde-ezkiñan? Ogei ta emezortzi urte bai beintzat. Agripa'k azkenekoz Kantabro'ak azpiratu zituzan emeretzigarren urtean Kisto baño len. Strabon, berriz, asieran ikusi dugunez, Kisto ezkerotik emeretzigarren urtean lan au idazten ari zan. Geroztik ba-ziran 38 urte legion bat edo Eromar 6.000 gizontik goiti, xoko artan zegozela. Bestenaz, Enkartazioetan bizi ziran Euskoak beste ainbeste izanen al ziran? Askoz geiago ez noski. Enkartaziokoen galkide Tarrakon'goak ere izanen, uste dut. Iri ontan bizi baitzan, geinetan. Ziterior Hispani'aren konsul-legatoa.

Legio eta ez kohorte

        Tagma itza legion biurtu dut. Henao'k kohorte biurtu zun. Ez da arritzeko. Elen-idaztia ez baitzun erabili, Latiñezko bat baizik, eta onek xaloki kohorte itza opatzen zion. Dübner'ak orrialde batean, iñoiz kohorte, iñoiz legion biurtzen du. Egia da Bailly'ren iztegiak zeatz ez dula ikurpena ematen. Alexandre'renak, berriz, iñoiz kohorte iñoiz legion adirazten dula, derasa. Elen-Ingles iztegi berri bikaiñak zerbait geiago eskaintzen digu:

Tagma. D III c Lat. legio, legion.

        Ez dut ala ere, aski etsi, ta begi ernez Strabon'aren Tagma guziei oartu diet. Bost tokitan argi argi itz orreri legion ikurria ditxekio. Quintilli Varo'kin porrokatuak izan ziran iru Tagma aipatzen dituz. Takit historilari zorrotzaren aitorraz iru legion ziran.

        Kaiser Tagma bikin Britani'ra yoan zala dio. Kaisar berak, berriz, bere idaztietan, bi legionekin yoan zala.

        Siria'n Tagma bi Agripa'k utzi zituzala, Strabon'ak idazten du. Takit'ak berriz, bi legionen negu-egoitzak erakusten dauzkigu.

        Takit berak iru legion España'n ipintzen dituz, non zegozen agertu gabe. Strabon'ak, berriz iru Tagma oien egoitzak berezkiago erakusten dauzkigu.

        Egipto'n bi legion zirala, Takit'aren arauz. Strabon'ak berriz, iru Tagma ta bederatzi speira. Lerro auek irakurtzea aski ziteken, besterik gabe, itz batari legion ikurra, besteari, ordea, kohorte ikurra ipintzen diola ikasteko. Beste toki batean ere speira ba-dakar.

        Aski, legion itzari buruz. Elexuriketa langile bat merezi zun orrako itzak. Kohortetik legionera arte aundia baida. Geinean, 555 gizon besterik kohorteak ez zituzan-ta.

        Dalako legionak gure errian zegon bitartean egin zituzan lanen bilatzen iñor aritu danik ez dakit. Pake aldia ez baituten alperki aldia. Gudarako ariketa ta gertuketa ez ezik, beste egin bearrak izan oi zituzten. Bideak, kanalak, arresiak, etxea, yauregiak teatroak, ur-ekartzeak legionetako gudarien eskutik irten oi ziran. Minetan ere lanean aritzen ziran. Egoki litzake aien lanen aztarrenatze lanari norbait lotuko ba'litz.

Euskoen iri-arazoak. Oiturak

        Iri arazoaz ere ez da itz iori gure idazlea. Tanta batzu bakarrik ixurtzen zaizkio noiz beinka. Eusko-odoleko guziek lege-erri bat ez zutela izan argi dago: «Nimiñoetan ausarti, ziran, aundizale ordea, ez; indar aundiak eta elkartasun aundiak antolatu ez zituztelakoz».

        Orobat Indeke'tarrak Elen'darrekin egin zuten itunak orixe agertzen digu. Erri bakoitzak bere iri-arazoak, beste Euskoengandik bakanduta zeramazkitela. Orrela errexago atzerritarren menpera, Erroma'ren menpera, batez ere, erori ziran, eta orregatik, batzuk zuten yoritasun eta kultura nekez baizik ez zioten bestei kutsatzen.

        Oituretan ere berebat gertatu oi zan. Araba-Gipuzkoa-Bizkaya, zenbait oituretan bertzegitzen ziran. Eta zenbait auetan, berriztik, ez guzietan, noski, Eusko ez ziran Kallaiko Astur eta Kantabro'ekin berdintzen. Liguri'tarrei olako bat gertatzen zitzaien. Naiz Kelt'ar ez izan, Kelterara bizi ziran. Oitura oriek euskeratuko ditugu Eusko apur batzuena naiz izan:

Ile luze. Akerzale

        «Menditar guziak, berriz, yan-urri dira, ur-edaten, lurrean etzaten, ile yoriak emakume gisa ixurtzen: bekokia loturik borrokatzen diardute, aker-yaten batez ere».

Erligio-Oiturak

        «Ta Are'rentzat aker iltzen dute ta atxilotuak eta zaldiak; eta mota bakoitzen opariak Elen'darren gisara dagizkite, Pindaro'k dionez: «Eun guziak il».