—Elerti—

«Orixe» ren «Euskaldunak»

Zaitegi ta Plazaola'tar Iokin

—I—

Atxoak arrausi egiteko bear dun aldi baño ariñagoan «Euskaldunak» idazti aundia irakurri dizut bururen buru, ta irakurri-ala, nere iritzia or dioakizu, irakurle.

        Naiz ta oraindik iñoren morroi egon, iñolako abertzaletasunak eraginda, Euzkadi'k dagoneko badu bere poema nagusia.

        50 urteotan, euskerak gara-aldirik bizkorrena izan du, iñolaz ere. Aurrerantzean gain-gorago nekez yoko du euskerak, zenbait arloetan, beintzat. Zernaitan gainbera yoko dun beldurrago nauzu, nonbait.

        Etsai-moltsoa eusko-gogoa zauritu ta iltzeko aleginka ari izan-arren, euskeraren oraiñaldia urdin ikusten dizut. Eztaietan dut euskera. Or duzu lekuko «Euskaldunak». Ez da azaldu ustel euskaltzaleen ustea. Zuziatzeko beldurrik gabe aitortu dezakegu: badugu gure poema nagusia. Areago oraindik; non-naiko ta noiz-naiko poema bikaiñenak bezin bikaiña. Ta zenbait saietsei begiratu-ezkero, gurea bikaiñagoa ta erritarragoa, alegia. Oraiñaldi beltz ta illun ontan, lekaioka irrintzi egin dezakegu, esukeraren alde, Orixe'k xaxa edo marka urratu baitigu.

—II—

        Ogei urteko mutilla zeralarik, aurrealdiko olerkariei biotz-erdia bederen eman oi diegu. Aien olerkiak irakurri-ala, arriturik urrun-antzean ikusten ditugu biotz-ikaraz. Geroago, lengo mutilla gizon-egiñik, olerkari ta gizuren oienganatu-baikoz, aien adiskide egokitu ta aien gogan sartzen zeran giñean, lengo mutilla ere, olerkarien artean dakusgu, aien etxeko lagun egiñik-edo. Naiz ta olerkari bikain-bikain oien adiskide ta etxeko izan, ordea, zertxobait izan oi da beti itzalgarri, urteen aldeak eta aurreko arrituaren oroiak eraginda, nonbait. Gazteak auxe dute bere-biziko: aurre-aldikoei arriturrik begiratzeko zoriona, alegia. Orrek aberastu ta ernarazi egiten ditu gazteak.

        Nere aldikoek orrelaxe maite izan dugu «Orixe» bikain-bikaiña: biotzez, irakasle ta otsemallea menpeko ikasleak bezelaxe. «Mireio», «Barne-Muiñetan», «Santa Krutz apaiza», «Tormes'ko itsu-mutilla» ta beste amaika ta amaika idazlan naiz itz-neurtuz naiz itz-lauz gure gaztaroan titulurik irakurriak genitun. Areago orain, beraren lan bikain-bikaiña gure biotz-begietan izaki: «Euskaldunak' olerki-idaztia, alegia. Oraindik, ordea, ez digu beraren biotzondo osoa eskeñi: «Argi-Erri» poema berria agindu digu. Ortaz, baña, beste noizbait yardungo. Oraingoan «Euskaldunak» goraipatu nai dizut.

—III—

        Amaika bidar gure Euzkadi zoragarriaren zelai-txoko maitagarriak, iturri ezkutu ixillak, pagadi itzaltsuak, bei mardul errape-aziak, baserritar beso-zaintsu, ikazkin arpegi beltzak, sukalde biotz-xuspergarriak maitez atsegin bitsetan agurtu ukan ditut.

        Gaur, atzerrian, Orixe'ren «Euskaldunak» irakurri dizut. Gaztaroko bizitzaldiari eroso dagokio gaurko irakurrraldia : bertan berriro maitez gure Euskakalerria: izneurtu biribil, eta giarretan ageri da gure Euzkadi. Noizkoa? Atzokoa, gaurkoa ala biarkoa? Muiñetan betikoa, azalez, ordea, atzoko Euzkadi. Gaurkoa ezpaitugu erabateko Euzkadi damurik, eta biarkoa igarleak bakarrik ezagun eta igarri lezateke. Olerkari dana, berrez, igarlea izan, ordea, nolarebait, ta biarko Euzkadi ere antzematen digu «Orixe»k. Biarkoan, ez ditugu izango, nonbait, orrelako eultzirik edo belarrekoan sardez ez dira ariko. Biarko Euzkadi'n ere, ordea, poeman bezela, gizon sendoak bularpean marrubi goxoa antzeko biotzak izango ditute, ta erabat esan, lankoi, abertzale ta zindo izango dira geroko euskalduanak, euskera ta Yaungoikoa gogoan izanik.

        Beste nonbait idatzia dut: Yaseko olerkari yatorrik ez dun errialdeak, benetako azkatasunik ez du dastatu. Badugu guk gurea, baita gure poema nagusia ere.

—IV—

        Olerkariak 15 kantuetan Euskalerri osoa du kantagai, gure errietan urtean barrena gertatzen diran aipagarrienak goraipatuz. Bidenabar Garazi ta Mikel'en elkar-maitemiña azaltzen du, poemaren urrezko aria iduri. Orra labur-zur poemaren muiña.

        Onelako lan andiari dagokionez, Goteunari laguntza eskatzean, bere asmoa argi ta garbi azaltzen du olerkiak: Euskadi' ren arnasa poema ontan mamitu nai dizu, alegia. Euzko-gogoa nolarebait azaldu ta iraunerazi, iñolaz ere.

        Aurreneko kantan Uitzi'ko pestaburuak abesten ditu, Samigelez, alegia. Yai aurreguneko ardi-iltzea ta yaien usaiez baranoko errietatik datozenen berri ikasten dugu. Yaiburuen asiera da Meza nagusia. Mezondoan erriko mutillak dantza ateratzen dute, Apaiza ta Endorea maiburu yarrita.

        Dantza-danboliñak yo bitartean, 12 erri-eresidun txorta ematen digu, aldian aldikoa, dantzak dakarrenez: «Altzak eztu biotzik», «Oihan zugatzik ederrena», «Aitak eman daut dotea», «Peru tuntun, Mari tuntun», «Biotz bat onen ordez», «Aixta txikurrun-txakun, «Azpirozko aldapatik», «Arruitz aldean Alli'tik ekarri du», «Nik aditzea dudanez», «Txori banitz, bele banitz», «Atea dizut kirrinkari».

        Mikel ele-eder eta Garazi Gerri-eder egokitu dira dantzarako. Nor ote dira Mikel eta Garazi?

                «Mikel Igarategi, Muno'ko maiztarra,

                —ezpalez gotorra ta bizarrez gorrixka—

                zortzikoa ateratzen asi da murrizka,

                langille egoki bezain dantzari baldaixka».

                 «Garazi zuri-gorri- ille beltza dirdai»—

        Geroago, beteago agertu digu Garazi.

        Bigarren yaiburu-egunean aari-talka dugu ikusgarri, Uitzi'k Leitza'kin:

                Zelaia betez dator Leitzar arranditsu:

                ari ille-motza dakar, beltz-nabarra duzu;

                Leitza-larre'ren berri aspaldian ez du;

                mi ikara ager-gorde ta bi begiak su».

        Orra, ordea, Uitzi'ko aaria:

                «Ontan agertu duzu ari mutur-beltza,

                ille-luze ta legun, muturra zorrotza;

                begi gaztaiñak eta lepondoa motza...

                onek ere udakoan ez dik jan agotza».

        Eun eta irurogei ta amabost talka elkarri eman ondoren, Leitzarra irabazle. Atsaldeko lauetan satai edo balanka yokua dute: Ezkurra'ko «Makil», Labain'dar Antxo'ren aurka:

                «Mendi aiñako gizon, lepondoa guri

                besoa kozkortsu ta gerruntzea lodi;

                lanean geiago da mando bainon idi;

                mingain zabala agoan ezin du iduki».

        Gizon mando au ikusi-ala, besagainka, iztarpe ta pirrikan garaille izan bear. Labain'dar Antxo irabazlearen opaz, oi danez, goratzarre egiten dio Beltxa'k.

        Gero, yaiaren azkena, danbolin, txistu eta arratzari eragin eta eragin eta neska-mutil saillak eten gabe dantzan diardute.

        Garazi'renean Gorritxo eta Mikel leikideak elkartzen dira ta atarian elkarri iñolako akarra egiten die.

        Urren, bigarren atalean, artazuriketa azaltzen du: oi danez, eguraldi, asmakari, ipui ta bikote ditute, irri-karkara ta kantu, loa aizatu dezaten: Joanes eiztariak arranditsu basurde-eiza azaltzen digu: gero, baba-beltzaren asmakari bitxia yalkitzen dute. Atxomotxa'k errege baten alabaren ipui irrigarria, Barbier'gandik yetxia.

        Petiri Trakets'ek neska zar baten antza bertsuz ematen du, alakorik, ala ere, ondoan ez du. Zenbait maite-eresi gogorazi ditute: «Ama, ezkondu, ama, ezkondu, aitatzen du Olerkariak.

        Bikoak egin garaian, Garazi ta Mikel uztartu ditute, Gorritxo baztarturik. Sorgin-afarian «Lectio Epistolae Laraungo ta Uitzi'ko ta neskeen gaitzizenak esan ditute. Azkenik, danbolin-atxoak alabarekin komeri irrigaria egiten dute. Buruenik irridako dantza bikotan aukeratuak, «Neure senar tontozko» ezarririk.

        Irugarren atala «gaztaiñaro» deritza. Mikel, Garazi ta aitak gaztaiñak muskildu, ale yalkiak bildu, gurdia mukurutu, ta muxarrak arrapatu bitartean, ikaraz ta parrez ta begiratuz gazteen elkarrekiko maitasuna azten ari zan. Alako batean, itzez azaltzen dio neskari mutillak bere maitasuna. Etxerakoan baño len, kantak itzalpe geiago dula-ta, gaztain gaiñetik Mikel'ek yalkitzen ditu zenbait bertso berri Garazi'ren opaz. Aurrenik, bere maitasuna yalkitzean, iduribide eder ontaz dio:

                «Mendi-gaiñetik ikusi ditut

                elkarren albo larrain bi:

                baba beltzaren eultzia dute,

                garbitu baitzuten gari.

                Larrain-erdian los garbia

                bueltaka an beor-gidari:

                eraztun beltxantz orren barnean

                dirudila begi-nini.

                Orren begien larrain oietan

                nindeke beor-gidari:

                begizulo oien erdi erdian

                nindeke betiko nini.

                Eguzki beroz eultzitu niro

                maitetasunaren gari;

                orren biotzak irindu leza

                biurturik eiara-arri.

        Orra Garazi zoragarri-zoragarria:

                Itza zillegi bedi: bularrez

                neska au ez da Uitziko:

                ez ditu serail, ez ditu tontor,

                gorderik dauzka lotsaro.

                Iduri dute gazur-pertzean

                ler-berri diran maskulo;

                euri-ondoko eguzki-zizak

                eguna bete ez duteño.

                Labaiñak ditu meakak, baiña

                saskitoa tinkatzeko

                naiko nabari. Nekez ikusi

                ditiot beso ta zango.

                Uretan iñoiz luze biribil

                oiala baiño zurigo;

                zenbaitez ere belarrekoan

                larrak odolduta gero.

                Gerria berriz... artatik dizu

                Gerrieder izenondo.

                Aren mintzoa zein biguin ote?

                Oso bakan zaigu mintzo.

                Oilloai deika goizean goizik

                noiz baino noiz nik entzungo;

                ta nere saiets igarotzean

                agur doi doi bat esango.

                Begiak beti bereganantza

                goizean Jauna artu bai du,

                ta aren oroitzak biotz-erdian

                auznar egiñez bai lirau.

                Itzalkera bat —ez dakit zer dan—

                begi bekokietan du:

                munduan iñoiz agertu ba da,

                Garazi bai dala aingeru».

        Etxerakoan Mikel eta Gorritxo leikideak bidean elkartu ta Mikel'ek «Ba nabilazu karriketan» Xuberoko Daldai ikazkiñari ikasia erriko izkuntzaz nasirik ematen dizu.

        Gero, Garazi'renean afaria: muxarrak, gaztain erreak eta esnea. Mikela-borda'k «Nik zartaria» ta «Arrosa eder baratzean» erri-kantak abesten ditu. Nor ote da Mikela-borda?

                Okotzaundia, begi-ezkela,

                galbaia aiñeko ezpaiña;

                ortzez ederra, agoz betea,

                gaiñez dario mingaiña.

                Oiñak igesi, besoak zintzil,

                koloka du bizkar-gaiña;

                ipurdia, aldiz, galdu-einean

                orra neskazar liraiña.

        Laugarren atalak «Iruleak» deritza.

        Liño-yotzen ari diralarik, zenbait errikanta ematen ditute lanen aringarri: «Lo nago ta lo-gure», «Oi bart», Emetzortzi serore», «Ardo gorri naparra», «Ni iltzen naizen egunean», «Txanton Piperri», ta Elizanburu'ren «Besta biharamuna», «Alostorrea», «Goizean goizik jaiki ninduzun», «Atharratze-yauregian» ta «Imoz'ko Apezgaia».

        Garazi'renganako maitasunean Mikel tinkoagotu ta Gorritxo'k ikusi du suaren siñeskeri bidez neska beste mutillarengana zegoala, aingeru-sua zuzen igo baitzan.

        Boskarren eresia duzu «Olentzaro», Mikel'en aitak Garazi'renari ematen dio semeak alabari dion maitasunaren berri. Txerri-iltzea ondoren, badator Olentzaro: mutillak etxerik etxe daramate, «Eguberri» abestu-ala. Biaramonean, ezkon-otordua Garazi'renean. Aurrerantzean, mutilla sartu diteke neskaren etxera. Eguberritan, aizko-yokua Leitzak eta Uitzi'k: leitzarrak galdu egur-erdi batez. Iñolako bizi azaltzen du Olerkariak.

        Iñauteriak ditugu VI garren atalean; gizakundez, ardo-dantzak egitean, «Bein batean tabernan», «Binbili-bonbolo, jan ta lo» ta «Zikiro beltza ona da, baiña» erri-kantak ematen dizkigu Olerkariak. Urren, emakunde ta azkenik «Orakunde» eguna. Egun ontan yartzen du «Sagarren adarreren» «Iru txito izan, eta ama, lau». Ardo-dantzetan ariak dira gizaki gazte ta zar, eta zerbait zerbelduxe diralarik, Peru ta Matxin mingaiña gelditu eziñik burrukan asten dira.

        Oillakundez «Azari dantza», etxerik etxe kantatu ta soiñua bera dantzatuz ari dira mutillak. Iñaute motz egunez antzarra-yokua zaldietan zaldunak, danboliñak eta danboliñak yo oi du bitartean «Antzar zango gorri orri». Mikel buruzagiak lenen ukaldian antzarrik ederrenari erauzi dio lepo luze ta lerdena. Urruskidez, «Asarre ta pakea», ta Pazko-eguzki ederraz auzo dana poz ta alai.

        Zazpigarren atalean «Denok bat», Euskalerriaren batasun eta anaitasuna goraipatzen dizu Olerkariak. Iriondo ataundarra, Beltxa Naparru'ko saldistarra, Irube Donamarti'koa Koxko, Zarauz'ko Lete, Mañari'ko Bustintza, Oiartzun'go Mitxelena, ta Mikel Eleder oraingoan abeslari.

        Zarauz'ko Lete'k Pello Mari'ren «zazpi aizparen gai dan oiala yalkitzen du. Beltxa'k sei aizpak aipatzen ditu txalo ugariak yasorik. Mañari'ko Bustintza'k Arrese ta Beitia'ren «Arbola bat» botazen du ta gero Zaldubi-Adema'ren «agur Euskal-Erriari» mingañera du Irube'k Oiartzun'go Mitxelena'k «Itxas-gizona» yalkitzen du, Euzkadi'ko itxas-gizon gorengoak aipaturik. «Iru bigaen zerga» ipui ederra esaten du Mikel Eleder'ek. Yardunaldia bukatzeko, «Azkeneko Ola-gizona» Matxin Lekuonak kantuz ematen du.

        «Axurtaro» dakar zortzigarren atalak: alegia, Jorraillez edo udaberriz.

                «Zugatz-niniak lertzear daude.

                —ara bi pagondo ostotu—;

                ziza-larreak ostilika antza

                euntzetan dira gaillendu».

        Artzaingoan ari dira Garazi ta Mikel eta bidenabar arbitara doaz. Arkume berrien erdigitea mardul baño mardulago yalkitzen dizu, baita arkumeak edoskitzea ere. Ikusi, adibidez:

                Anka-tartera sartu zaiona

                naiz ezagutu marrakan,

                sudur-mizpiren baimena bage

                ez da geldi oi paketan.

                Ordun umeak, maitetasunez

                ipur-gaña kiliketan,

                belaunikatuz edoskitzen du,

                isatsa darkaraketan».

        Biaramonean, Garatzi doatsuaren ermitatxora txangoan doaz Mikel eta Garazi. Bazkal-garaian, Erasote'ko Urriztimiltxo dute bazkaldar eta laisterka-apustua yalkitzen dio Mikel'ek izneurtu biribilletan. Arratsalde-erdian errira dator Anton Koko, arkume-eroslea:

                «Orizu, kartzu, gariak eder»

                euskera lardaskatzen du;

                sudurra, luze, okotza zorrotz,

                odolik ezin uka du.

                Koko geienak diran bezela,

                ez da betazal gorrizu;

                besoa bai beltz, kaizua labur,

                esku eta lepo zaintsu.

        Bederatzigarren atalean aurrenik iñolako legortea azaltzen du.

                Azari-larrukera artu du larratzak

                alorrak igar daude, ez mardul baratzak;

                artorak ori-gorri, txuloz bababeltzak;

                erdi-zimelik, berriz, orritan zugatzak;

                kolore biziena adarretan untzak».

                Aritz eta pago-osto, etxe-beien jana;

                aizeak, eze danik, legortu du dana;

                Esne billa alperrik da joan aiengana:

                adarra bezain legor errapeko zaiña:

                berak edan lezake luzatuz mingaiña».

        Zenbait letari egin-arren, alperrik; Aralar'ko Mikel Goiangeruari otoi ta letari ta dei egin bear. Ba-doaz Aralar gora inguruko erriak oro, baita biko gazteak ere. Lizundekeri, gorroto ta birauen aurka, ots aundi egin ondoren, letariak egiten ditu erri osoak, baita iñolako euritea iritxi ere.

        Artajorra deritza X garren kantuak, tarteko artoaren nekea, Etxahun zuberotar kopakari ospatsuaren «Laborari gaixua», bostetako askaria, ta Doniane-gaua abesten dizkigu bertsolariak.

        XI.- Belarrekoan segarien lana ta sega-apustua ta bazkaria barrutian, sugearen zizta ta belar-biltzean ditu kantagai.

        XII garrenean eultzi-beor billa, Katalin'en sorginkeria, larrañeko lan gogorra, odei beltza, ta larrain-dantza eultzia yaso ondoren.

        XIII.- Eztaietan, etxe-sartze ikusgarria, eztai-aurre-eguna ta eskontza, pozez gañezka, ta gero toberak, eta ezkon-aparia.

        XIV.- Eztaiondoz, udazken-lenean, Donosti'ra doaz ezkonberriak. An iñolako estropadak ikusten ditute.

        XV.- Azkenik Garazi ezkon-berriaren amona il eta ondorengo illetak. Ilkizunetara doazen apaizek arratsaldez pilota-yokua.

—V—

        Orra gaindika gure poema nagusiaren berri. Erabat esan: gure erria osoa poema ortan duzu. Gure artzai, gure aizkolari, arrantzale, nekazari ta bertsolariak, gure erriko gizon-emakumeak betetzen dute gure ikusterrea, alai ta langille, zindo ta sendo egunean eguneroko yardunaldi sendo ta zindoetan. Egun beltzotan, amestu baño poema ikusgarriagoa eman digu Orixe'k, eusko-gogoaren xuspergarri, nonbait. Gure gizon zindoen iduriak, gure izadiak, izengoiti mardul eta irubide yatorrak emango digute gai beste zenbait idazlanetarako. Iduribideak bildurik dauzkat, adibidez, berreun eta berrogeitamarretik gora, «Euskaldunak» poema ugari ta bikaiñean ziza edo anpolai gorriak biltzen antzera, aria bai-nauzu. Oietaz, ordea, beste noizbait ariko natzaizu, Yainkoak onez.

        Zorionak upelka Orixe bikaiñari.