|
Lizardi'tar Xabier
Ibartzabal
I
Aitzol'en gizaldian sortu dan euskel-olerkari ta idazle bikañenetarikoa duzu Lizardi. Egia esan: Lizardi'ren bizitzaldia laburra izan zan. 1896 g. urtean yayo ta 1933 garren Epaillaren 12'an il zan. Ilbeltzeko egun laburra iduri aren bizitzaldiak: alare, Dagonilleko uztaroa bezin betea zitu ederrez. Iru idazti ditugu lekuko:
«Biotz-Begietan», olerkiak, 1932, Bilbao.
«Umezurtz Olerkiak», 1934, Donostia.
«Itz-lauz», 1934, Donostia.
Aurreneko idaztia bakarrik argitaratu zun Lizardi'k bere kabuz. Beste biak, ilda gero, argitaratu zituten bere adiskide miñak.
Lizardi'k egiña erabat betegiña izan zan: aren eriotza bera kistar elizkoi baten eriotza. Euskaldun zindo orrek bere elburu bikoitza, olerkariak antzo, bete zun: alegia, gizon eta abertzalearen elburua.
Orixe, Aitzol, Lauaxeta, Zarralde, Yauregi ta Barrensoro'k goraipatu dizkitzue Lizardi'ren euskel-lana. Ni ere sail orri itsatsi nai nauzu.
Aurrenik, aren olerki-lanari gain-begiratu bat emango diot; ta gero, bakoizka zenbait ale yalgi gogo dizkitzut.
Euskal-olerki azia garatu ta zugatz egiten ari zan. Gezu batean, zugatz orrek igali goxoak emango ditu, erri-mausarra du-ta. Lizardi baño len, ordea, olerkariak koloka, aztamuka, zirkun-zarkun zebiltzan. Olerkariak euskera lantzen ari ziran-eta, iñauska ta zañil zitzaien. Euskeraren korapillo ainitz askatu, zostor asko oildu ta itz makal eta maskarren bidez asmo sendoak azaldu nai zituten.
Yauregi olerkaria ugari, naro ta yoria duzu: Lizardi'k, ordea, esakera labur, ta giartsuagoa darabil. Azala bera ere txukunago zun Lizardi'k: deztera-arriz izkera bera txorroztu ta txukuntzen ari zan. Olerki-izkera «Orixe»k-eta apaindu zuten eta izkera lauari Olabide'k eta Azkue'k eta Eguzkitza'k batez ere ertza atera zioten.
Dagoeneko, Lizardi'k gerturik zun bere bide berria. Izneurtizlari bikaña ta olerkari ximen eta urguria zan orobat. Olerki mueta guzitarikoak idatzi zitun. Zear-mintzo-arekiko ziri-neurtitzak ere idatzi zitun.
Ahapaldi berriak asmatu eta lengoak ere berritu ta apañagotu zitun; aren buruausterik biziena olerki-azala orraztu, motoztu ta atontzea zan; baña, mami ta gunaren axola indar du.
Aren biotz-lurra apatz, arin, arol eta arroa zan ezkero, beraren biotzean erori zan olerki-azia mardul ernemindu zan. Aren olerkiak goi-arnasa ta argia ugoldeka ta parrastan dariote. Euskera aberats, aratz ta taxa darabil; noizbait itxura-naiezkoa.
Aren bekokian zeruaren urdiña ageri da ta aren ezpañetan urrezko erlearen zunburruntxoa bezin oldozkun-dardara nabaitzen da.
Bere igaran eiotako iriñaz biotz-labean erre oi zitun olerki-opillak, bigun eta goxoak ziran.
Olerki berrien zaiñetan antxiñako odol yatorra sartu zun: zaragi berritan antxiñako ardo bizi zarra zekarren.
Baserrietako baratzetan zutik ikusten ziran aldakistenak beraren baratzeko zugatzei txertatu ondoren, aren igali berriak, sagar goxo, umatu ta bigunak ziran. Orregatik-edo, iduripenez aberats ta beti gazte azaltzen da.
Zirt-edo-zart, ortik-edo-emendik yo ta Orati'ren guna ta mamia bereganatu zizun.
Norbaiten ustez, Lizardi'ren idaztankera erbatzez egiña ta edea bezin zailla dirudi. Ez nik ala uste. Aren idaztankera zangar eta zaintsua izan-arren, arin, bizkor eta eragiña duzu.
Ederrarekiko ao goxo zenun. Biotzez biguna, buruz ernea. Aren olerkietan, arranoaren urubiak eta usoen urrumak entzun bide ditzakezu. Olerkari arnasez gañeska zun gogoa. Eten gabe biotz-begietan izan zun izatearen funtsa.
II
Euskeraren alderako ekarri zitun onaldeen berri zuzen eta bidez ateman zun Lizardi'k berak: berari ta euskaldun guzioi argi ematearen itzaliarena, eskuan zekarrela, yetxi zitzaigun lezera, «nork gere muñean dugun itzalera». Beraren barreneko leotzean norbait atxilotuta zetzala yabetu zan. Ta... gizalaba ederra il-iduri, odol gabe. Gizalaba orren bidez euskera iduritu nai du. Aren biotza berotu zion berearen garrez. Gero...
Berriz-yaio-poza suma nuen...
Gezal mugagabez bide-ginyoazen:
bizitza-itsaso otxan barea,
goiz-eguzkiaren txinpartez ernea.
Ezpañak dardar, lepo-zañak ler
bearrean, muinki dut estu nere eder
besoetan, ta atsa yaurtiki:
ta ura bai, egin zan aoan abesti.
Apaldiak elkarren ondoren
yalki ta, uso zuri antzean, zetozen
itzuli, itxaso urdiña zear,
mokoan, edergai, basoaren abar».
(Gure mintzo).
Euskera maiteder emazte xuria lagun, amets-bideetan barna eztei ondoko bide egiteko zanean, alde egin zigun Lizardi'k. Ta Maiteder? or nonbait utzi zigun, berak amestu lez yantzi ta edertu dezagun beste olerkariok. Batek:
«eder, benetan, garoz yantzia,
larre-loretik eztia,
basotik euskal-mamia,
laister sortzen al-duk, Olerkaria!
(Euzko-bidaztiarena).
Bestetzuk Lizardi'k berak egin nai izan zuna egin bezate:
«Baña nik, izkuntza larrekoa,
nai aunat ere noranaikoa:
yakite-egoek igoa;
azal orizta, muin betirakoa».
(Euzko-bidaztiarena).
«Itzuli zetozen apaldiak;
itzuli zetozen nere uso txuriak
Aberriarentzat damesgun
legor gizenetik, yai-ostoa lagun».
(Gure mintzo).
Lizardi'ren olerkiak bikaiñak benetan dituzu. Ederra beraren billa zebillen egonezin. Aren olerkiak zear goitikako mintzoa dantzuzu, ta olerkariaren gogoan erabat onartua duzu dei ori. Noizbait gandu-xamar. Mendi-gañari buruz dio:
«Maite ditut gallurak
argiak ez beste...
Ai, egaztia ba'nintz,
gañik gain nenbilke».
(Mendi-gaiña).
Edota izarrari begira:
«Argi-egidazu
bizi nadin arte».
(Argi-egidazu).
Adiskide kutunari oiu au egiten dio biotza biztu ta itzal-yauregian giz-argia irazekitzeko:
«Ezin al-ba'ledi, Yaun errukiorra,
barkatu zaiozu zizukean zorra;
ta Argi-aberrian ikus al-nezake
lauso-eziñezko adiaren yabe;
ta al-bezat, Yaun, otoi, besarka negarrez,
beste iñon ez ainbat negarra dan emez».
(Agur).
«Biotzean min dut» olerkiaren ondarrean, amona-zanaren eortz-egunean dio:
«(Ots!
Ots!
ler adi, biotz!).
Ordun, ixar bat biztu
du nere gau beltzak.
Begioi malko ixil bat
dardarka darite.
Noizbait itxaro-kabi
biur dan biotzak
«(Ots!
Ots!
yauzika biotz!).
«Agur, (oiuka dio),
gorputz ximur maite.
Agur, amonatxoa!
Egun Aundirarte...!».
Biotzean min dut, min etsia,
zotiñik-gabeko negar-miña.
Alatsu txoriak, uda-ondoz,
negua du galazi-eziña».
(Biotzean min dut).
Beste batzuetan argi ta garbi entzuten da goitikako dei orren oiartzun zolia. Aitatutako olerki bertan dio:
«Mendea ia betea,
ta ain illaun, gorputz xar.
Bezak gogoa goien
I bezin ariña,
ta bezat nik nerea,
dei nazatenean,
ezin-itzal-Argiruntz
egatzeko diña».
(Biotzean min dut).
Edota, izararrizko gurutz landua bezin pitxia dan olerki garaienenan, auxe dio amaitzerako:
«Ta udazken-atsarreko goiz batean
esnatu nadi Yainkozko Betean».
(Ondar gorri).
Euskerak izan dun olerkaririk bikañena-edo dugu Lizardi, nonbait. Larrosa ederrak bezin olerki beteak ditu. Adibidez, Xabiertxo'ren eriotza, Biotzean min dut, Baso-Itzal, Ondar gorri, Arrats gorri.
Aren biotzaren larrosa erabat zabaldu ta betiko Eguzkiak beraren baitan dirdai egiten du. Bidez dio Orixe'k «Ondar gorri» olerki garaiari buruz: «Lizardi nekez garaitu lezateke».
Errikoi-itz-neurtuen ederra zorrozki nabaitu zizun. «Etxeko kea» dugu lekuko.
«Aidean, eder usoa,
mendi-mendian, pagoa...
Etxe gaingorriak emana
kea dun ederragoa».
«Bide orretatik yo izan ba'zizun...» dio Aitzol'ek. Ederra nabaitu ta azaltzeko bide bakar ori onartu bear ote dugu euskel-olerkariok? Nik ori ez uste. Erri-olerkien bide medar eta bakar ori zabalagotu ta ugariagotu bear dugu noraezean, oraingo erri berrien artean bizirik iraun nai ba'dugu, beintzat. Euzkadi'k bere kera zaitu lezake, naiz ta bide bakar ori ez onartu. Egia esan: kera ori zarrena dugu gure artean. Bide zarrak berritu bear ditugu, nonbait, baita berriak asmatu ta urratu ere. Egamotzik ez dugu opa. Nork bere bideari lotu; ta gogoz, asmoz, yakitez euskalduna izaki, euskeraren onerako izango da beraren ekarria.
Orra Lizardi'k egiña. Idazki batean auxe esaten zidan:... «nere iritziz, beintzat, neurtitzak bitxia bezelakoa bear du izan, geldiro auznartua, gogoa ta belarria ase ez ditzan bitartean ontzat ez eman bearra... olerki-gaia ongi auznartu lenik, eta gero geldi-geldiro landu yalkitzerakoan, neurtitza al dan gurien eta ozenen, al dan bitxien, sortu arteraño».
Euskaldun yatorra izaki, bere kabuz bide berrietan barna yo zun eta bat-batean yaso zigun gain-gaiñeko erpiñeraño gure euskera zarra. Aren olerkietan argitan blei-blei ageri dira gure ozkarbiak eta gure lurrak eta gure erriak edergairik apañenaz: gure arto muskerrak, gure baserri zarrak, gure nekazariak:
«Sagasti berri, sagasti zuri,
Inguma-atsegintokia iduri,
elurte arian geldia.
Ezin urtuzko txingor ugari
azpi gizenean duk nabari
zelai-bitxizko loredia...».
Esaidazu izneurtu pitxiagorik entzun al duzun, irakurle. Gure baso, ibar, mendi ta zelaietako edertasunez maitemindurik zebillan Lizardi, ta olerki-sailletan barrena, urretxindorren antzera abeslari txorrotxioka ari izan zan. Aberriaren olerkaria izan zan; biar ere izango. Euskerak iraun-bitartean, aren olerkiak irakurgarri izango dira, nik uste.
| 
