Arrese Beitia Felipe
1841-1906
Nor zan
«Agur illun bat egin deuskue
guraso zarren legiak;
umezurtz batzuk gelditu gara,
billosik foru bagiak.
Izan bagiña eurak legetxe
euskerearen zaliak,
oso ta garbi gordeko ziran
oitura ain miragarriak» [1]
Azkenengo karlistada gerratea amaitu ondoren, 1878-garren urtean, ordurako bere naiko murriztuta eukazan lege zaar ta eskubideak kendu egin eutsoezan Euskalerriari. Eta, jakiña, etzan begi onez ikusi beeratze ta murrizte ori ta biotz-minduta gelditu zirean euskaldun zintzo asko. Eta euskal-zaletasun barri ta bizi bat erne zan Euskalerrian; eta, aieneka ta negarrez, gal-zorian egoan «gure Ama euskera» salbatzeko ta indartzeko, idazlan asko egin ziran.
«Bizkaia, Gipuzkoa ta gure Araba,
eta Naparroagaz lau anai gara;
beste aldeko irugaz batzen gareala,
zazpirok bear dogu gaur salbau Euskara» [2].
Olerki-sariketak bere asko egin ziran, orduantxe. Elizondon egin zan leenengoa, 1879-an. Eta leenengo saria Arrese Beitia Feliperi emon jakon. Saritutako olerkia auxe izan zan: «Ama euskerearen azken agurrak» [3].
Felipe Otxandion jaio zan. Eta amairu urtegaz, Bitoriara joan zan, dibujetan eta santugintzan ikastera. Gero, etxera etorri ta bere aita arotzaren ondoan ekin eutsan lanean.
Irudigille ona ta ospetsua izan zan. Ar-or-emen, ainbat irudi ta santu dagoz (zurezkoak eta arrizkoak) Euskalerriko eleizatan, Felipe santugiñak egindakoak.
Ogetamar urte inguru ebazala, Aramaioko neskatilla bategaz ezkondu zan, Anjelagaz.
«Bera izan zan neu legez arte eder zalea,
bera liburu asko ebana irakurten;
nire lumeak eskribietan ebazan letrak,
berak zituzan borrau ta asko obetuten» [4].
Sei seme-alaba izan ebezan; lau gazterik il jakeezan. Otxandion bizi izan ziran bizitza guztian, azkenengo karlistada gerratean izan ezik. Etxezalea izan zan Felipe.
«O, ene baserriko bakartadetxoa!
zu zaitut neure poz ta atsegin osoa,
nire adimenaren eskola aundia,
arimako onaren leku egokia... » [5].
Etxezalea izan zan eta maite-maite ebazan bere emaztea ta seme-alabak. Ara zer diñon bere alaba Maria Pilartxo il zanean:
«Lora eder bat atzo zan eta gaur da zimela,
atzo zan nire poza ta gaur jat naigabea;
atzo zan nire etxe au agaz udabarria,
gaur bera baga au jat negu baltz illunpea» [6].
Eta bere Anjela biotz-biotzekoa il zanean zer? Estu ta larri, atsekabez beterik, eziñegonez dago gure Feliperen biotz andia.
«Sabel au daukat, laba bat legez, gori-goritan,
garrak kanpora urten nai eta ezin urten;
ok egiten deust eztarrian ta, larriak legez,
suzko boladak asi bearko dot botaten.
Urten zaiteze nire agotik suzko errekak,
urten zaiteze, estuen-estuz, ez nadin il;
urten zaiteze, kolkoan zuek zaituedala,
ito gura ta ito eziñik, ai, gaur nabil» [7].
Elizondon leenengo saria irabazteak adoretu eban Arrese Beitia, arexek bizitu eutson olerki garra. Eta ibilli ta ibilli, ikasi ta idatzi, geitu ta sendoagotu egin jakon olerki-etorria ta, olantxe, olerkari famaua egin zan. Aldi aretan egin ziran olerki-sariketaetan, sarri be sarri izan zan saritua.
Idazlanak
Aita Onaindiak argitaratu ebazan, Euskaltzaindiaren ardurapean, Arrese Beitiaren olerkirik geienak, «Olerkiak» deritxon liburu eder baten.
Bederatzi zatitan banatuta dagoz olerkiak: 1) Kantu errikoiak; 2) Lirika kantuak; 3) Gora kantuak; 4) Amalaukoak; s) Eleiz-kantak; 6) Alegiak; 7) Ipuiñak; 3) Irakurgaiak eta 9) Erderatik euskeratuak.
«Eder-zale bazara, emen ito zeinke egarri ori. Euskerazale bazara, emen ikasi zeinke nai-beste», diño Aita Onaindiak itzaurrean. Eta esan ta izan, olantxe da.
Arrese ta Beitiaren adimen zorrotzak, irudimen biziak eta biotz andiak, era askotara ta ederkiro erakusten deusku edertasuna: izadiaren edertasun zoragarri ta itzalgarria; biotz-barruko edertasun pozgarri ta kantaria, naibagearen edertasun samingarri ta negargarria; umorearen edertasun barregari ta nasaigarria..., edertasun atsegingarria.
Ederto erakusten deusku edertasuna, ta euskera ederrean. Euskera aldetik bere ba dogu zer-ikasi gure euskal-idazle onen idazlanetan. Euskera erreza ta aberatsa darabil.
Ots-itz zalea dogu:
«Errotak klan-klan, taun-taunka olak,
eta pil-pil iturriak»
Gauza baten anditasuna edo betetasuna adierazoteko era barriak asmatzen bere ba daki:
«Poztu gindekez, pozez gaiñezka;
pozen pozetan bere egon,
pozik pozaren poz andiagaz»
Errian entzundako esaerakaz bere, bein baiño sarriagotan, apaintzen ditu bere olerkiak:
«Iñoren ardurea pago adarrean
dagoala esan zan nozbait nonbaitean»
«Ez da esaera bat antxiña aterea,
pobrearen oiñean beti arantzea?»
Adibide ta irudiak bere eundaka darabilz; ta zelakoak gaiñera!
Bai gai aldetik, bai euskera aldetik, euskal-idazle ona dogu Arrese Beitia.
Olerkari legez punterengoa izateko zer bat falta jako ta erri-olerkari usain apur bat daukee bere olerki askok; betegarri askogaz eginda bere ba dagoz beste batzuk [8].
Lora eder batzuk
Gernikako arbola:
Anboto dakust triste, bai, triste,
negarrez Oiz-mendia,
euskaldun goiak danak diñoste
ilten da zarra guztia;
il zan il Lelo, il Lekobide,
il zan, il zan Jaun Zuria,
il ziran gure gizon andiak,
ia il Euskal-erria;
alan ezpada esan daiala
arbola orrek egia.
Aretx maitea, esan egizu
euskeraz berba egiñik,
iñoz aurkitu ete dan lur au
taju onetan geixorik;
autortu zaite zeu bere egon
bazara orren sikurik,
bazara egon iñoz orrelan
ezkurrik emon eziñik,
urte askogaz ukatu eta
basengoz legez zarturik?
Autortu zaite, lotsa bagarik,
arbola entzutetsua,
autortu zaite, etzara zu zeu
aretx danetan santua?
esan egizu zeure gloria
zelan jarri dan gautua,
nondik ta nora gaur zu zagozan
orrenbestean galdua,
iñoz ez izan baziña legez
arbola Gernikakua [9].
Udako gau oskarbi bat
Zeruak zabaltzen dau
gabeko estalkia,
izarrezko lorakaz
ornidu ta josia;
erregiña bat legez,
burdian illargia
doa uts urdiñean,
zidar urrez jantzia;
ederra ete daukan
ikusteko arpegia,
billatu nairik dabil
ibai sail bat geldia.
Firi-firitxo dator
aize ziri-miria,
zizpuru bigunakaz
esnatzera orria;
eta lorea pozik,
andia zein txikia,
dago atsegiñetan
edanaz intz eztia,
egunak deutsalako
emoten egarria,
eguzkiaz sartzean
izpi zorrotz goria.
Naiz-ta goizetan izan
barritsu bat andia,
abian dago lotan
gaututean txoria;
urtenda bere etxetik,
barriz, ontz itxusia,
uluka ta uluka
dabil errondaria,
eta entzun orduko
aren zantzo zolia,
sasipean izartzen
da arin ipurtargia.
Mendiko txarkotxoa
ain da murmularia,
gabetan ak dirudi
jende pillo andia;
eta erretxiñolak,
baldin iratzarria
badago ta badauka
kantetako aldia,
itxita epeltxorik
lo egoan abia,
alegeretu oi dau
ingurumai guztia.
Ederra da, benetan,
zeruan illargia,
ederra, duda baga,
izarren arpegia;
ez da bere tristea
ontzen ulu zolia,
naibagegarri bere ez
ipurtargi txikia;
erretxiñola, azkenez,
kantuz bada asia,
miragarritzat daukat
udan gau osgarbia... [10].
Esakerak:
«Guzurra ta abarra asmaurik zelanbait,
eragiñik sarritan auzokoai gogait».
«Nondik arrano dozu orain sarra-sarra
dirua, gastetako non-nai firri-farra»?
«Zelan Jaungoiko zaitu Fortuna orrek jo?
Ez ete da sekuia gugana elduko?»
«Ondo pentsau bagarik dranga-dranga edan,
bero andi bategaz zelan eiten neban,
Sagardoak ninduan Mozkorraz ezkondu».
«Zeinbat gazte eder bere dakusguz
arrotu eta jagirik,
dirudiela jaungoikotxoak».
«Ur me garbitan arraña bada beti ibilten,
eguzkiaren izpi zorrotzak ikuturik,
zoro-zororik dabela jolas asko egiten».
[1] «Olerkiak», 18-garren orrialdean. Aita Onaindiak argitaratua.
[2] Idem, 82-garren orrialdean.
[3] Ordutik onakoa dogu erromantiku negartien «Ama euskeraren» leloa.
[4] «Olerkiak», 168-garren orrialdean.
[5] Idem, 93-garren orrialdean.
[6] Idem, 161-garren orrialdean.
[7] Idem, 166-garren orrialdean.
[8] «Ezaguna da gure artean Arrese Beitia, eta eztu aurkespen bearrik: zenbait bertso beintzat, gutxi bederen, buruz dakizkigu geienok. Biotz sutsu aren garra ezta oraindik illaundu: bizi-bizirik daude txingarrak orrialde otz auetan.
»Gaur, urteen joanak oztu gaituelako edo, ezin genitzake Arreseren olerkiak ikus orduko euskaltzaleen, eta batez ere Canpionen, begiz. Ezta Arrese munduari erakutsi nai zioten poesi-mirari arrigarria. Biotzondoa ba du, izkuntza aberatza ere bai: egiazko lirikoa osatzen duen zera, ordea, euskeraz geroztik agertu den zer berezi ori, falta zaio.
»Egia esan, poesiarako baiño retorikarako ixuri geiago zuen. Ezta ikusi besterik zein olerkari euskeratu zituen: Herrera, Valbuena, Caro, Quintana, Zorrilla. Gogokoago zuen, beretarrago nonbaitik, esate baterako, "Canción por la victoria de Lepanto" edo "La tempestad"-en itz-jario ta deada-arata, Fray Luis edo Becquer-en kantu ixillagoa baiño. Esandakoak eztu beeratzen ez gutxiesten. Retorika jatorra du, goitarra, biotz bero batek indartua. Eta euskera eder, sendo eta ugarian mintzatzen da beti.
»Izkuntzaren aldetik ba dugu, beraz, zer ikusi Arresegan, eta beste batetik ere bai. Bertso orietan dauzkagu bilduak garai artako gogoeta, kezka, asmo eta burrukak, euskaltzale gartsu batek ikusiak eta adieraziak». (Mitxelena Luis, «Olerkiak» liburuari egiñiko kritikan. Egan, 1957, 117-garren orrialdean).
[9] «Olerkiak», 67-garren orrialdean.
[10] Idem, 595-garren orrialdean.
© Mikel Zarate