B. Gandiaga ta aliterazioaren indarra

 

        Expresio-bide bezala aintzinatik erabili izan den erretorikako figura bat dugu aliterazioa.

        Hots-hitzen elkartze bat bezala egiten da aliterazioan. Esaldi batean letra berdin bat alderreskan erabiltzea da aliterazioa, irakurtzerakoan hots berdina behin eta berriz eginez, zerbaiten edo norbaiten hotsa adierazi bakarrik ezeze, imitatu ere egiteko. Baita egoera baten estutasun lakarra edo lasaitasun leuna adierazteko ere erabiltzen da.

        Baina expresio-bide bezala erabili ezik, itsusikeria bat da aliterazioa, eta aho-korapilo parregarri legez erabiltzeko bakarrik balio du: «Amak mama ta mamina eman dio memeloari», «Kanbon palangak pagoz», «iputz-apezak istupez atorra».

        Ikusi ditugu Agirre eta San Martinen aliterazio batzuk:

 

                «Ezti gabeko erri beltz latz eta garratza».

                «Eltxo gogaikarrien zunburruntxoa».

                «Ugarian igariz».

 

        Begira nola darabilen maisuki Manuel Lekuonak ere:

 

                «Tiriki-tauki-tauki,

                malluaren otsa...

                Gaur gora nai nukela

                nik Gabi-arotza,

                bai burni-arotza

                malluaren otsa.

 

                Tiriki-tauki-tauki

                Olaren durunda

                gure ibar-zelaietan

                noiztandik entzun da?

                Noiztandik entzun da

                Olaren durunda?».

 

        Basarri bertsolariak Gernikaren hondamendiari egindako bertsoetan ere argiro dakusgu aliterazioa ta aliterazioaren indarra.

 

                «Kanpantorreko izkillak azi

                ziran dinbilin danbala;

                goiko piztien motor durrunda

                entzuna zan bereala;

                emakume ta ume gaisoak

                kurriska zeriotela,

                eriotzari iges nairikan

                nora jo etzekitela».

 

        Eta azkenengo adibide legez, aliterazioz jositako olerki bat, Gorka Trintxerpek oraintsu egindakoa, askatasun eskeko oihua, kaiola barruan dagoen txoriaren garraisia, trenaren ritmoan adieraziz.

 

                «Txoko txiki txukuna

                txoko txiki txukuna

                txori etxe kaiola;

                zoko zikin zakarra

                zoko zikin zakarra

                askatasunik bada

                nahiago du txoriak.

 

                Txio dio txoriak

                txio dio txoriak

                askatzeko eskatzen

                askatzeko eskatzen

                askatzeko eskatzen

                txio txoriarena

                txio txoriarena.

 

                AskAtAsunArenA!!

                Garraisia ikaragarria

                garraisia harrigarria

                garraisia beldurgarria

                burninaren garraisia

                beldurraren burdina

                ikarari gordina

                hotzikara berdina

                joan ote gure trena

                itzuliko ez dena

 

                AskAtAsunArenA!!

                Txio txoriarena

                txio txoriarena

                txio txoriarena

                zilarrezko kaiolan

                gure lantegiko olan

                makinaren soinuak

                diruaren orroak

                aberatsen gogoak

                ia estali dutena

                txio txoriarena.

 

                AskAtAsunArenA!!

                Betor betorgu trena

                betor betorgu trena

                betor betorgu trena

                betor betorgu trena...».

 

        Bitoriano Gandiagak ere hainbat bidar darabil aliterazioa bere olerkietan, eta maisuki erabili ere.

        Gorka Txintxerperen olerki horren antzera, aliterazio egoki ta indartsuz moldaturiko olerki bat du, orain urte asko egindakoa. Irakur dezagun.

 

                Zarpil

 

                Zarpil...

                geure bizitz zarpilla letz,

                zarpil elorria,

                bere betiko samin zaarraren

                bere karraxia.

 

                Arkaitzean,

                geure bizitz zarpilla letz,

                bigurri ta nabar,

                arrats-beerako laru aurrean,

                lander eta bakar.

 

                Lander eta bakar,

                zarpil,

                bere biziko zarraski,

                milla naigabek ondamendua,

                ez lora bat et'ez orri,

                etsi, t'ezin etsi,

                lakar t'errukarri,

                apal ta urratu, joran ta larri,

                arkaitzeko antsi,

                samin zaarraren betiko erpe

                tartean, bigurri,

                neguko elorri,

                gorri ta laborri,

                geure bizitza zarpilla legez,

                zarpil maitagarri» [1].

 

        Lehenbizikoz irakurri nuenean olerki hori Bibliako Eclesiastés, Job, Jeremías eta San Agustin, Pascal eta existentzialistak etorri zitaizkidan burura. Hain zuzen ere, beste askoren antzera, bizi izan du beregan Gandiagak bizitza neurtuaren mugak eta esturak sortzen duten ezinegona ta larria.

 

                «Zein laister betetzen

                garean ez-deuzez.

                Zein laister ustutzen

                garean ain errez.

                T'ez-baiez ta urduriz

                ta aduz ta alaxez,

                jorantsu zein laister,

                beti be, ta ain berez.

 

                Eziñen ateetan

                betiko eskale,

                gurari miñenak

                ezin ditut bete.

                Usteak zein ustel...!

                Aizeteen mirabe,

                ames bakoitza jat

                lillura ta neke» [2].

 

        «Gaur oso zabaldua dago bazterretan literatur-mota bat: gizonaren zoritxarraz, bizitzaren ulerteziñaz eta eriotzaren tajugabeaz mintzo zaiguna, alegia. Gure olerkariak eztu joera ori begien bistatik galdu, baita bizitzaren aitzinean berak artzen duen jokabidea oso da ezberdiña. Ez al da bera kristaua, praillea, apaiza, ta San Frantziskoren semea, gaiñera? Fedeak erakutsirik, ba daki bizitzaren misterioari erantzupen arraia ematen. Fedeak, ordea, eztu gizonaren izatea ukatzen edo ez ikusi iduri egiten. Gizona, den bezalakoa, aintzat artzen du, bere jaidura eta griñekin: ots, lurtarra, aragikorra, baiña baita ere joran azkengabeen jabe. Eta fedearen argitan aurkitzen du olerkariak giza-bizitzaren misterioa zabaltzeko giltza.

        Orregatik edo, liburuak bere gain-estalkian iru kolore daramazki. Beltz: bizitzako oiñaze eta miñen adierazle. Urdin: bizitza, bizitza danez eta beste gabe, pozgarri baita. Eta zuri: graziazko izaeran bizi dan gizasemeak Jainko berbera duelako bere baitan». (Luis Villasante, Elorri-ren Ataria-n, Oñate (Guipúzcoa), 1962, 10. orr.)

        Gandiagaren Elorri liburuaren lehen zatian agertzen da Zarpil, gain-estalki bezala kolore beltza duen partean.

        Elorri lakarra hartu du olerkariak giza-bizitzaren iruditzat, arantzez josia egoten den elorria, elorri zarpila, zahar pila. Eta melodiaren tema bezala darabil olerkian behin eta berriz.

 

                «Zarpil...,

                geure bizitz zarpilla leu,

                zarpil elorria».

 

        Eta adieraziari dagozkion adierazle egoki ta jatorren forma indartzeko, formaz ere bizitzaren lakartasun gogorra edo gogortasun lakarra adierazteko, aliterazioaz baliatzen da, erre gogorraren gogortasunaz.

 

                «Lander eta bakar,

                zarpil...

                lakar t'errukarri,

                apal ta urratu, joran ta larri,

                arkaitzeko antsi,

                samin zaarraren betiko erpe

                tartean, bigurri,

                neguko elorri,

                gorri ta laborri,

                geure bizitza zarpilla legez».

 

        Zati hortan, i vokala ere karraixiaren hotsa adierazteko aliterazio bezala darabilela Gandiagak esan genezake.

        Giza-bizitzaren estu ta larriaren ezinegona ta atzera-aurreraka etsipendua adierazteko ere aliterazioaz baliatzen da, ta rr, ts, s ta zren hotsak pilakatu egiten ditu. Gainera, apostrofoak jartzen ditu, adigarri berezi bezala hauek ere.

 

                «ez lora et'ez orri,

                etsi, t'ezin etsi,

                lakar t'errukarri».

 

        Hiru ahapalditan, bertso ezberdinezko hiru ahapalditan banaturik dago Zarpil, eta tituluaren azalpena dira ahapaldiok, geroago ta zehaztasun gehiago emanez, bertso laburrak, rimak eta aliterazioa ugarituz eta ritmoa bizkortuz. Eta azkenean, bertsolariek azken puntuan egiten duten antzera, kontraposizio gozagarri bat jartzen du Gandiagak, gizonaren barne muinetako sakon-sakonean pil-pil dagoen bizi nahia agertuz ta olerkiaren lakartasuna leunduz. Hain zuzen ere, «bere betiko samin zaarraren bere karraixia» izan arren giza-bizitza, «bere biziko zarraski, milla naigabek ondamendua» izan arren, maitagarria da, hala ere, bizitza. Zahar aski, zahar pila izan arren, maitagarria da lurreko bizitza hau, beti lurrezko ta izpirituzko bizitza «elorritsu» hau.

 

                «Lurrean bai,

                lurrean bizi naiz.

                Lurrean dut bizi gaia

                eta bizi lekua.

                Lurrean zutitzen naiz goiz oro

                lurreko arbolen artean, lurreko gizonen artean,

                lurreko abereen artean,

                eguzkiaren, euriaren edo lainoaren

                azpitan aritzeko.

                Lurrean bizi dut

                lurraren esistentziaz

                ohar arazi ninduen

                bizitza;

                lurraren zurrumurruetara

                begi eta belarri zabalez

                ernai jartzen zaidan bizitza;

                lurreko esistentziaz

                kezka arazten nauan bizitza;

                pentsakor eta aztertzaile

                zerura begira geratzen zaidan bizitza» [3].

 

        Labur-labur esateko, elorriaren (bizitzaren) aliteraziozko atributuz jositako olerkia dugu Zarpil.

 

        [1] A.B. Gandiaga, Elorri, Oñate (Guipúzcoa), 1962, 40. orr.

        [2] A.B. Gandiaga, Olerti-n, 1967, (III-IV), Bilbao, 1967, 6. orr.

        [3] B. Gandiaga, Hiru gizon bakarka, Bilbao, 1974, 186. orr.

 

 

© Mikel Zarate

 

 

"Euskal literatura / Azterbideak" liburua

"Mikel Zarate - Lan guztiak" orrialde nagusia