Usher Etxearen hondamena

                        Son coeur est un luth suspendu;

                        Sitôt qu'on le touche il résonne.

                                                De Béranger

        Udazkeneko egun triste, ilun eta isil batean, behe-behean astun hodeiak, alderik alde igaro nuen zaldi gainean, bakarrik, eskualdeko parte harrigarri beldurgarri bat; eta ilunabarreko itzalak biltzen ari zirenean hantxe nengoen azkenean, begien aurrean Usher Etxe malenkoniatsua nuela. Ez dakit nola gertatu zen; baina, eraikinari lehen begiratua egin orduko eraman ezinezko goibeltasuna barneratu zitzaidan espirituan. Eraman ezinezkoa diot; zeren sentipen hura ez baitzidaten arintzen, poetikoak izaki, gogoari atseginak-edo gertatzen zaizkion goibelaren edo ikaragarriaren irudi natural horiek, ezta latzenek ere. Aurrean nuen eszenari begiratu nion —etxeari berari, jabetzaren paisaje bakunaren ezaugarriei, horma biluzei, leiho begi-huts ziruditenei, ihi ilara bakanei, eta zuhaitz iharren enbor zuri urriei—, arimako sentipen guztiz erori batez, zeina lur honetako sentipenekin ezin baita alderatu, ez bada opio hartzailearen biharamunarekin, eguneroko bizimodura itzuli behar suminarekin, errezelaren altxatze gorrotagarriarekin. Bihotzaren hoztasun bat, hondoratze bat, gaizkitze bat zen hura: gogoaren goibeltasun irtenbide gabea, irudimenaren ezein ernegarrik bikaintasunaren aldera ezin desbideratu zuena. Zer nuen, hasi nintzen gogoetan, zerk estutzen ninduen bada Usherko Etxea ikustean? Ezin argituzko misterioa zen; eta gogoetan ari nintzela borborka gaineratzen zitzaizkidan ideia ilunekin ere ezin nintzen borrokatu. Asetzen ez ninduen ondorio batera iritsi behar izan nuen; alegia, nahiz eta, izan, badiren gure espirituari eragiteko ahalmena duten objektu natural bakanen konbinazioak, eskura ditugun gogoetak baino harantzago gertatzen da ahalmen horren analisia. Izan zitekeen, pentsatu nuen, eszenaren ezaugarrien, margolanaren xehetasunen bestelako antolamendu bat, eta aski izan zitekeen beste antolamendu hori Usher Etxearen ahalmen goibeltasun-eragilea aldatzeko, edo ezabatzeko beharbada; eta, ideia hori nerabilela buruan, bere distira lasaia etxearen ondora zabaltzen zuen urmael beltz eta fantastiko baten ertz-ertzera eraman nuen zaldia, eta uretara begiratu nuen; baina aurrekoa baino dardara larriagoaz ikusi nituen ur haietan ihi grisen irudi berrosatu eta alderantzizkatuak, eta zuhaitz-enbor mamu modukoak, eta leiho begi-huts itxurakoak.

        Alabaina, tristurazko etxe hartantxe eman behar nituen aste batzuk. Jabea, Roderick Usher, adiskide mina izan nuen gaztetan; baina joanak ziren urte asko azkenekoz elkartu ginenetik. Gutun bat iritsi zitzaidan eskualde hartako urruneko parte batera —haren gutun bat—, halako premiaz idatzia non erantzun gisa bertara joatea baino ez zuen onartzen. Idazkerak aztoramendu handia ematen zuen aditzera. Eritasun fisiko larri batez mintzatzen zen nire laguna, adimenaren desordena estugarri batez, eta ni ikusteko desira biziaz, neu omen nintzen-eta haren adiskide hoberena eta bakarra, eta nire konpainiaren berotasunarekin bere eritasuna nolabait ere arintzea espero omen zuen. Hori guztia, eta askoz gehiago, esateko era zela-eta, eta eskaera egiteko moduagatik, bihotz-bihotzez, men egin nion berehala, dudarik batere egin gabe, niri halere arras eskakizun bitxia iruditu zitzaidan hari.

        Gaztetan adiskide minak izan ginen arren, ezer askorik ez nekien nire lagunaz. Oso betizua izan zen beti. Banekien hala ere familia zahar hura, aspaldi-aspalditik, sentikortasun bitxi batek nabarmendu zuela, eta sentikortasun gehiegizko hori, arte asaldatuzko obretan gauzatu zela denbora askoan; eta banekien halaber, azken garaietan, karitatezko egite eskuzabal baina diskretuetan agertu izan zela delako sentikortasuna, eta orobat musika zientziaren zaletasunean; zientzia horren zailtasunetan ordea, musikaren edertasun ortodoxo eta erraz antzemangarrietan baino areago. Banuen halaber gertaera guztiz ohargarri baten berri, alegia, Usher arrazaren leinuak ez zuela inoiz albo-adar iraunkorrik sortu; beste hitzetan, familiaren ondorengoak denak ziren zuzenekoak, eta horrelaxe gertatu izan zen beti, oso gorabehera txiki eta laburrekin. Gabezia horrek, egin nuen neure artean, buruan nerabilelarik zeinen antzekoak ziren jabetzaren nolakotasuna eta biztanleena, eta mendeen joanean ez ote zuten eraginik izan batak bestearen gainean; gabezia horrek, hau da, albo-adarreko ahaiderik ez izateak, eta horren ondoriozko aitarengandik semearenganako igorpenak, desbiderapenik batere gabe, parekatu bide zituen bata eta bestea, harik eta, jabetzaren jatorrizko izena aldaturik, «Usher Etxea» izen bitxi eta nahasgarria bihurtu zen arte, erabiltzen zuten baserritarren buruan nonbait familia bera eta familiaren etxea, biak, izendatzen zituena.

        Esan dut keinu inozo samar haren ondorio bakarra —urmaelera begiratzearena—, hasierako zirrara berezi hura areagotzea izan zela. Dudarik gabe, nire sineskeriaren —izan ere, zergatik ez dut bada horrela izendatuko?— indartze lasterraz ohartzeak, indartzea bera areagotu zuen. Halakoxea da, aspalditik jakin dudanez, izumenean oinarritzen diren sentimendu guztien paradoxazko legea. Eta arrazoi horrengatik bakarrik beharbada, urmaeleko iruditik begiak berriz ere etxerantz jaso nituenean, ideia bitxi bat bururatu zitzaidan, hain ideia funsgabea, izan ere, non arima estutzen zidaten sentimenduen indar bizia erakusteko aipatzen baitut bakar-bakarrik. Hain nuen irudimena asaldatua, non sinestera iritsi bainintzen bazela etxean eta eremu haietan haiei eta inguruko lurrei bakarrik zegokien giro berezi bat, zeruko haizearekin parekotasunik ez zuena; aitzitik, zuhaitz iharretatik sortzen zen giro hura, horma grisetatik eta urmael isiletik: lurrin kiratsu eta mistiko bat, opakoa, astuna, nekez antzematen zena, berun-kolorea.

        Ametsa behar zuena arimatik egotzirik, bertagotik aztertu nuen eraikinaren benetako itxura. Gehiegizko antzinatasuna zen etxearen ezaugarri nagusia. Handia zen denborak eragindako koloreen ezabatzea. Onddo txiki-txikiek hartzen zuten osorik kanpoaldea, erlaitzetik zabaltzen zen armiarma-sare mehe bat bailiran. Baina horrek ez zekarren, berez, hondamen handirik. Eraikuntzeko parterik ez zen batere erori; eta irudi zuen elkarren kontrakoak zirela osagaien arteko lotura oraindik ere egokia eta harri bakoitzaren hondamena. Kanpoko haizearen batere trabarik gabe soto ahantziren batean egonik, urte askoan usteldu den zur-lan zaharrak izaten duen osotasun itxura gogorarazi zidan. Hondamendi seinale hori izan ezik, eraikuntza lanari ez zitzaion hala ere egonkortasun faltarik batere igartzen. Behatzaile zorrotz baten begiak aurkituko zuen agian nekez antzematen zen zirrikitu bat, eraikinaren aurrealdeko teilatutik abiatzen eta horman behera sigi-saga jarraituz urmaeleko ur geldietan galtzen zena.

        Gauza horiei erreparaka, etxerainoko bide laburra egin nuen. Nire zain zegoen zerbitzari batek hartu zidan zaldia, eta ezkaratzeko arku gotikoa gurutzatu nuen. Urrats isileko morroi batek gidatu ninduen, hitzik egin gabe, korridore ilun, ugari, nahasietan barna, bere nagusiaren irakurgelaraino. Bidean aurkitu nituen gauza askok areagotu zizkidaten, nola ez badakit ere, aipatu berri ditudan sentimendu lausoak. Nahiz eta inguruan nituen objektuak, sabaietako zizel lanak, hormetako tapiz ilunak, zoruen ebanozko belztasunak, eta ibili ahala zarata ateratzen zuten armarri fantasmagorikoak, nahiz eta denak ziren haurtzarotik ondo ezagutzen nituen gauzak, edo haien antzekoak, nahiz eta duda izpirik gabe onartzen nuen ohikoa zela niretzat hura guztia, harrimenez konturatu nintzen, hala ere, zeinen ezezagunak gertatzen zitzaizkidan irudi arrunt haiek sorrarazten zizkidaten burutapenak. Zurubietako batean familiako sendagilearekin topo egin nuen. Aurpegian, pentsatu nuen, zorroztasun gaiztoa eta harrimena, biak, antzematen zitzaizkion. Aztoratuta agurtu ninduen, eta aurrera egin zuen. Orduan morroiak ate bat zabaldu zuen, eta bere nagusiaren aurrean utzi ninduen.

        Sarrarazi ninduten gela zabala eta altua zen oso. Leihoak luzeak, estuak eta punta-zorrotzak ziren, eta hain urrun zeuden haritz beltzezko lurretik, non gela barrutik ezin baitziren iritsi. Argi gorrizko izpi ahul batzuk sartzen ziren leiho hesidunetatik, eta haiei esker bereiz zitezkeen inguruko gauza handienak; begiak, nolanahi ere, alferrik saiatzen ziren gelako urrutieneko bazterretara edota sabaiko ganga eta zizel lanetara iristen. Tapiz ilunak zeuden hormetan zintzilik. Altzariak ugariak ziren, erosotasunik gabeak, zaharrak eta hondatuak. Liburu eta musika tresna asko zegoen inguruan barreiatuta, baina bizitasunik ez zuten han batere sortzen. Oinazezko giroa arnasten nuela sentitu nuen. Tristura handi, sakon, ezin gaindituzko batek hartzen eta betetzen zuen dena.

        Gelara sartu nintzenean, luze-luze etzanda egona zen sofa batetik altxatu zen Usher, eta berotasunez agurtu ninduen. Berotasun hark, pentsatu nuen hasieran, asko zuen gehiegizko adiskidetasunetik, munduko gizon ennuyéaren ahalegin behartutik. Baina behin erreparatu nire lagunaren begitarteari, eta sinetsita geratu nintzen haren egiazkotasunaz. Eseri ginen; eta zenbait minutuz, Usherrek ez baitzuen hitzik egiten, erdizka errukia eta erdizka harrimena zen sentimendu batez egon nintzaion begira. Ez dut uste Roderick Usher bezala hain tarte laburrean hainbeste aldatu den gizon asko izan denik. Nekez lortu nuen neure buruari sinetsaraztea aurrean neukan gizon haren nortasuna haurtzaroko lagunarena bera zenik. Nolanahi ere, Usherrek beti izan zuen aurpegiera nabarmena. Hilotzena zuen larruazaleko zurbiltasuna; begiak handiak zituen, urtsuak, eta argitasun paregabekoak; aski finak ezpainak eta oso argiak, baina kurba ezin ederragokoak; sudurra hebrear eredu delikatukoa, baina halakoek izaten ez duten sudur-zulo zabalekoa; kokotsa oso egitura finekoa, bere aurrera beharrean indar moralaren premiaz mintzatzen zena; armiarma-sarea baino leunagoa eta finagoa ilea; ezaugarri horiek, eta kopetaldea ohi baino irtenagoa izateak, aise ahanzten ez den aurpegiera osatzen zuten. Baina hainbesteraino zegoen aldatua ezaugarri horien nolakotasun nagusiaren gehiegian, eta komunikatzen zuten adierazpenean, non zalantza ere egiten bainuen norekin ari ote nintzen hizketan. Larruazalaren zurbiltasun orain mamu antzekoak, eta begiaren distira mirarizkoak, harritu eta are beldurtu ninduten ororen gainetik. Zetazko ilea bera ere arduragabe zuen hazia, eta, armiarma-sare moduko tankera hartan, alboetan baino areago aurpegia inguratuz ageri baitzitzaion, ezin nuen, ezta ahaleginak eginda ere, ile haren itxura nahasia gizatasunaren ideiarekin inondik inora lotu.

        Nire adiskidearen maneren koherentzia faltak, haien lotura ezak, berehala txunditu ninduen; eta laster konturatu nintzen larritasun sakon bat, nerbio asaldura gehiegizko bat gainditzeko eginahal ahul eta hutsaletatik sortua zela koherentzia falta hura. Era horretako zerbaitetarako prestatu ninduten, egia da, adiskidearen gutunak ez ezik, haurtzaroko zenbait ezaugarriren oroitzapenak, eta haren gorpuzkera eta izaera berezitik sortzen ziren ondorioek. Aldizka bizia eta aldizka motela zen Usherren jokamoldea. Ahotsa bat-batean aldatzen zitzaion, ezin erabaki dardarti batetik (haren bizitasunak erabat sorgortua zirudienean), trinkotasun indartsu moduko batera, adierazmolde bortitz, astun, presagabe, eta soinu-hutsera, ebakera gutural, bizigabe, orekatu, eta ezin hobeto modulatura, zeina arrunt mozkortzen direnetan edo opio hartzaile erremedio gabeetan ikus baitaiteke maiz, larritasun handieneko aldietan murgilduta daudenean.

        Era horrexetan mintzatu zitzaidan nire bisitaldiaren helburuaz, ni ikusteko zuen desira zinezkoaz, eta nik ekar niezaiokeen soseguaz. Luze samar mintzatu zen bere eritasunaz zuen ikusmoldearen gainean. Eritasun hura, esan zuen, familiako sortzezko gaitza omen zen, eta etsita zegoen sendagarririk ez ziola bilatuko; nerbioetako eritasun bat, besterik ez, erantsi zuen berehala, dudarik gabe laster sendatuko zena. Sentipen ezohikoetan agertzen omen zen. Haietako batzuk, xehe-xehe aipatu baitzituen, interesgarriak iruditu zitzaizkidan, eta harrigarriak, nahiz eta, agian, kontatzeko moduak berak ere, tonu orokorrak, izan zuen horretan eraginik. Zentzumenen zolitasun gaizto bat pairatzen omen zuen; janari motelena besterik ezin zuen onez eraman; testura jakineko arropak baino ezin jantzi zitzakeen; lore guztien usainak gertatzen zitzaizkion itogarri; argirik ahulenak ere eragozten zizkion begiak; eta oso soinu gutxi omen zegoen, eta harizko tresnetakoak horiek, izumenez betetzen ez zuenik.

        Izumenaren molde bitxi batek guztiz menderatuta zeukala konturatu nintzen.

        —Eromen honetan —esan zuen—, eromen negargarri honetan hilko naiz. Horrelaxe galduko naiz, ez bestela. Etorkizuneko gertaerek ikaratu egiten naute, baina ez gertaerek berek, haien emaitzek baizik. Edozein gauzak dardarka jartzen nau, baita txikienak ere, baldin eta eraginik izan badezake nire arimaren nahasmendu ezin pairatuzko honetan. Arriskua ez dut arbuiatzen; bai ordea arriskuaren erabateko efektua, hau da, izumena. Estuasun honetan, egoera errukarri honetan, sentitzen dut iritsiko zaidala, lehenago edo geroago, bizitzatik eta arrazoitik, bietatik batera, alde egiteko unea, mamu gaizto horrekin, izumenarekin, borrokan.

        Alabaina, tarteka-tarteka, zantzu hautsi eta nahasien bidez, nire adiskidearen buru egoeraren beste ezaugarri berezi baten berri jakin nuen. Mendean hartuta zeukaten bere etxaldeari zegozkion hainbat sineskeriek, eta, urte askoan, ez zen ausartu etxalde hartatik ateratzen, halako eragin bitxi bat omen zela-eta. Eragin haren balizko indarra ilunegi adierazi zidan hemen hitzez hitz berriz esan ahal izateko; berak zioenez, bere espirituari eragitera iritsi omen ziren, luzaroan pairatu zituela-eta, familiako etxearen forma eta substantziari zegozkien berezitasun batzuk; horma eta dorre grisen itxura fisikoaren efektuak, eta haiek guztiak ispilatzen ziren urmael ilunarenak, azkenean, beren mende hartu omen zuten Usherren izate morala.

        Onartu zuen, nolanahi ere, eta zalantzaz, sorburu naturalago eta ukigarriago batean ere aurki zitekeela era horretan eragiten zion tristura berezi hori, arreba maite baten eritasun larri eta aspaldikoan, eta haren heriotzan, agerikoa eta hurbilekoa baitzen; hura izan omen zuen urteetan lagun bakarra, huraxe zuen lur honetan geratzen zitzaion azken ahaidea. «Hura hil ondoren», esan zuen, sekula ahaztuko ez dudan garraztasunaz, «bera (bera, etsia eta ahula) izango zen Ushertarren leinu zaharreko azkena». Hizketan ari zela, Lady Madeline (halaxe deitzen baitzen arreba), gelaren bestaldetik igaro zen poliki-poliki, eta, nitaz ohartu ere gabe, desagertu zen. Guztiz txunditurik begiratu nion, baita ikaraturik ere; ez nuke asmatuko ordea sentipen haien zergatia agertzen. Sorgortasunezko zirrara batek hartu ninduen nire begiek neskaren urratsei jarraitu zietenean. Azkenean itxi zen atea haren atzetik, eta nire begiratuak senaz eta irrikaz bilatu zuen anaiaren begitartea: baina aurpegia eskuetan ezkutatuta zeukan, eta, hortaz, ohikoa baino zurbiltasun askoz handiago batek hartuak zituela Usherren hatz akituak, hori bakarrik ikusi ahal izan nuen, eta negar-malko beroak isurtzen zirela haien artetik.

        Lady Madelineren eritasunak aspalditik zuen auzitan jarria sendagileen jakintza. Apatia orokorra, gorputzaren pixkanako hondamena eta katalepsiaren ezaugarri batzuk zituzten alditxar sarri baina iragankorrak ziren diagnosi bitxiaren osagaiak. Usherren arrebak gogor egin zion beti bere eritasunaren zamari, eta ez zuen ohean geratu nahi izan; baina ni etxe hartara iritsi nintzen eguneko ilunabarrean, amore eman zion bere suntsitzailearen indar zapaltzaileari (asaldura ezin adierazizkoaz anaiak gauean esan zidanez), eta konturatu nintzen emakume hura azkenekoz ikusi bide nuela; Lady Madeline, bizirik behintzat, ez nuela berriz ikusiko.

        Ondorengo egunetan, ez Usherrek, ez nik, ez genuen arrebaren izena aipatu: eta nire adiskidearen malenkonia arintzeko eginahaletan eman nituen egun haiek. Elkarrekin aritzen ginen margotzen edo irakurtzen; edo entzuten nituen, ametsetan bezala, haren gitarra kantariaren inprobisazio bitxiak. Eta horrela, adiskidetasun gero eta estuago batek Usherren gogoan onartzen ninduen neurrian, garraztasunez ohartzen nintzen alferrekoa zela gogo hura animatzeko, iluntasunetik ateratzeko egiten nuen ahalegin oro, zeren iluntasun hura, berez baletor bezala, unibertso fisiko eta moraleko objektu guztietara zabaltzen baitzen, tristuraren irradatze etengabean.

        Beti izango ditut gogoan Usherko Etxeko nagusiarekin bakarka eman nituen ordu larri haiek guztiak. Hala ere, huts egingo nuke Usherrek erakusten edo ezagutarazten zizkidan ikasketen edo egitekoen nolakotasunaren ideia zehatzik eman nahi izango banu. Idealtasun larritu eta guztiz desorekatu batek sufre distira bat barreiatzen zuen nonahi. Belarrietan itsatsita geratu zaizkit Usherren hilkantu luze bat-batean asmatuak. Besteren artean, Von Weber-en azken baltsaren doinu gogorraren bertsio bitxi bat, gaiztoa eta anplifikatua, gordetzen dut oinazez gogoan. Nire adiskidearen irudimen nahasiak osatzen zituen margolanetatik, dardara eragiten zidan lausotasuna eransten baitzuen pintzelkada bakoitzean, eta dardara are larriagoa, zergatia ez nekielako; margolan haietatik bada (hain biziak, non begien aurrean baititut oraindik ere), alferrik saiatuko nintzateke idatzizko hitzek mugatzen duten parte txiki hori baino gehiago adierazten. Margolanen bakuntasun erabatekoak, marrazkien biluztasunak, ikuslearen arreta osoa bereganatzen zuten. Izan baldin bada ideia bat margotu duen kristaurik, Roderick Usher da hori. Nigan behintzat —orduan inguratzen ninduen giroan—, ikara izugarria, eraman ezinezkoa, sortzen zidaten hipokondriako hark bere oihalean ipintzen zituen abstrakzio hutsek; hainbesterainoko ikara, non halakoaren arrastorik ez baitut sentitu ezta Fuseliren ameskeria distiratsu baina hala ere konkretuegi batzuk ikustean ere.

        Oso modu eskasean bada ere, nire adiskidearen margolan fantasmagoriko haietako bat eman daiteke nolabait ere hitzen bidez aditzera, ez baitzen besteak bezain zurruna. Margolan txiki bat zen, ganga edo tunel luze-luze eta lauki-zuzen baten barrenaldea erakusten zuena; tunelaren hormak txikiak, leunak eta zuriak ziren, eta etenik edo apaingarririk batere gabeak. Marrazkiaren bigarren mailako xehetasun batzuek adierazten zutenez, lurra baino askoz beherago zegoen. Irteerarik ez zitzaion luzera osoan inon ikusten, eta ez zen sumatzen ez zuzi ez bestelako argi iturri artifizialik; hala ere bazen izpi indartsuzko argi isuri bat, margolanaren osotasuna lekuz kanpokoa zirudien argitasun fantasmagoriko batez zipriztintzen zuena.

        Aipatu dut lehenago ere Usherren entzumenaren gaiztotasuna, harizko tresnen zenbait efektu salbuetsita, musika oro ezin pairatuzko bihurtzen ziona. Hala, gitarrari jartzen zizkion muga estuek sorrarazten bide zuten, hein handi batean, Usherren joaldien nolakotasun fantastikoa. Baina horrek ez du esplikatzen impromptus haien erraztasun larria. Fantasia bitxi haietako notek bezala, hitzek ere (izan ere, eta ez gutxitan, bat-bateko hitz errimadunez laguntzen baitzuen musika), larritasun artifizial handieneko une batzuetan bakarrik ikus daitekeen kontzentrazio horren emaitza behar zuten izan, lehenago ere aipatu dudan egoera berezi horrena. Ondo gogoan ditut rapsodia haietako baten hitzak. Harexek eragin zidan beharbada zirrararik sarkorrena, Usher kantuan ari zela, orduantxe sumatu bainuen aurreneko aldiz, hitzen esanahiak estali nahi zuen isuri mistikoan, ederki asko zekiela berak hain gora ipinitako arrazoimena zabuka hasia zela bere tronuan. «Jauregi sorgindua» zuten bertsoek izena, eta horrela zioten gutxi gorabehera:

I.

        Gure zelairik berdeenean, aingeru zintzoek zaindurik, bazen behin jauregi eder eta handientsu bat, harroa eta argitsua. Hantxe zegoen gaztelua, Pentsamendu erregeren lurretan! Sekula ez da izan hegoak hain leku ederrean astindu duen serafinik.

II.

        Estandarte horiak, loriazkoak, urrezkoak, higitzen ziren jauregiko teilatu gainean; (hau, hau guztia, aspaldiko denboretan gertatzen zen). Eta egun gozo haietan almenen artean mugitzen zen haizea, eta lurrin hegodun bihurturik zen alboratzen.

III.

        Zelai zoriontsu hartako ibiltariek bi leiho argitsutatik ikusten zituzten espirituak, tronu baten inguruan laut baten doinuaz dantzan, hantxe baitzegoen, ondo merezitako aintzaz, erreinuko nagusia.

IV.

        Eta perlaz eta errubiez dir-dir egiten zuten jauregiko ateek, eta handik heltzen ziren, isuriz-isuriz, Oihartzunak, inoiz baino argitsuago, beren ahots ederrez erregeren trebetasuna eta jakintza kantatzea baitzuten egiteko bakar gozoa.

V.

        Baina izaki gaiztoek, tristuraz jantzirik, eraso zioten behin erregeren jabetzari; (dolu gaitezen, ai, ez baita harentzat beste egun argitzerik izango). Eta aspaldiko istorio zaharra baino ez da haren etxearen inguruan argitzen eta loratzen zen aintza, nekez gogoratzen dena, hilobiratua baita denbora hura.

VI.

        Eta bidaiariek oro, gorriz argitutako leihoetatik, forma handiak ikusten dituzte orain han, mamuak bezala doinu itxuragabeaz higitzen direnak; eta bitartean, isuri gaiztoko ibai bat nola, ate zurbiletik, betiko irteten da jende-saldo higuingarria: barre dagite, baina irribarrerik ez dute gehiago egingo.

        Ondo gogoan dut nola balada honetatik sorturiko iradokizunek gogoeta batzuk egitera eraman gintuzten, Usherren iritzi bat agerian jarri zutenak. Hizpidera dakart iritzi hori, ez hainbeste berria zelako (izan baitira horrelako ideiak bururatu zaizkien beste gizon batzuk ere), iritzi hura zeinen gogor aldezten zuen Usherrek adierazi nahi dudalako baizik. Landaregaien sentikortasuna zen oro har hizketagaia. Usherren irudimen aztoratuan ordea ausartagoa zen ideia hori, baldintza jakin batzuetan gai inorganikoen mundura ere zabaltzen baitzuen. Hitzak falta ditut haren konbentzitzeko gaitasunaren norainokoa, haren abandono suharra adierazi ahal izateko. Sineste hori, nolanahi ere, bere arbasoen etxeko harri grisei lotuta zegoen (lehenago ere iragarri dudan bezala). Sentikortasunaren baldintzak, harri haietan, osagaien kokatzeko moduan gauzatzen ziren Usherren ustez: harrien antolaketaren ordenan, haien gainean hazitako onddoen eta inguruko zuhaitz hondatuen ordenan, baina, ororen gainetik, antolaketa horren berorren iraupen luzean sumatzen zen, Usherren iritziz, delako sentikortasuna, eta urmaeleko ur geldietan gertatzen zen errepikapenean. Horren froga —sentikortasunaren froga— ikus omen zitekeen, hala esan zuen (eta harridurak astindu ninduen mintzatu zenean), uren eta hormen inguruan berez gertatzen zen giro baten kondentsazio motel baina seguruan. Horren guztiaren emaitza, erantsi zuen, argi antzematen zen gizaldiz gizaldi bere familiaren patua taxutu zuen eragin isil baina hala ere desegoki eta ikaragarrian, eta harexek bihurtu omen zuen bera, orain nekusana, une hartan zena. Iritzi horiek ez dute komentario beharrik, eta ez dut batere egingo.

        Gure liburuek —urte askoan ezindu haren bizitza intelektualaren parte ez txikia izan ziren liburu haiek—, pentsa daitekeen bezala, lotura estua zuten ideia fantasmagoriko horrekin. Liburu asko aztertzen genuen elkarrekin, haien artean Gresseten Ververt et Chartreuse; Machiavelliren Belfegor; Swedenborgen Zerua eta infernua; Holbergen Nicholas Klimm-en lurpeko bidaia; Robert Flud, Jean D'Indaginé, eta De la Chambreren Kiromantzia; Tiecken Bidaldia distantzia urdinera, eta Campanellaren Eguzkiaren Hiria. Denetan gogokoena Directorium Inquisitorium obraren oktabako edizio txiki bat genuen, Eymeric de Gironne domingotarrarena; eta baziren pasarte batzuk Pomponio Melaren obran, Afrikako satiro zaharre eta egibanoei buruzkoak, Usherri ordu askoko ameskeriak eragiten zizkiotenak. Kuarta gotikoko liburu bereziki bitxi eta jakingarri baten irakurraldi arretatsuan aurkitzen zuen ordea nire lagunak gozamenik handiena; eliza ahaztu baten eskuliburua zen, Vigiliae Mortuorum secundum Chorum Ecclesiae Maguntinae.

        Berehala gogoratu zitzaidan liburu hark deskribatzen duen erritu gaiztoa, eta hipokondriakoaren gainean izan zuen eragin ia segurua, ilunabar batean adierazi zidanean, Lady Madeline hila zela bat-batean esan ondoren, haren gorpua hamabostaldi batez gordetzeko asmoa zuela (betiko hilobiratu aurretik), gaztelupeko kripta ugarietako batean. Jokamolde bitxi hori zilegiztatzeko erabili zuen argudioak, nolanahi ere, ez zidan eztabaidarako aukerarik eman. Erabaki horretara heldu omen zen (halaxe kontatu zidan berak), zenduaren eritasunaren nolakotasun bitxia, sendagileen galdeketa estugarri eta premiatsu batzuk, eta familiako hilerriaren urruntasun eta kokaleku agerikoegia gogoan hartuta. Ez dut ukatuko, zurubiaren ondoan aurkitu nuen pertsonaren begitarte zital hura gogoratuz, ez nuela desirarik batere izan une hartan ardura kaltegabea, ez behintzat arrarokeria, iruditu zitzaidan hari kontra egiteko.

        Usherrek berak hala eskatuta, neronek lagundu nion denboraldi baterako hilobiratze haren prestakuntza lanetan. Gorpua zerraldoan sartuta zegoen, Usherrek eta biok eraman genuen bere atsedenlekura. Ezarri genuen sotoa (hain luzaroan itxita eduki zutena, non gure zuziek, giro gaizto hartan erdi itzalirik, miaketan hasteko betarik ia ez baitziguten eman), txikia zen, hezea eta argitasunik batere gabea; nire logela zegoen eraikineko parte berean zegoen, askoz ere beherago ordea. Leotz baten helburu higuingarrietarako erabili izan zen nonbait aspaldiko garai feudaletan, eta, azkenaldian, sutautsa edo beste erregairen bat gordetzeko; izan ere, kobrez estalita zeuden lurraren parte bat eta sartzeko gurutzatu genuen arkupe luzearen barrenalde osoa. Atea burdin lodizkoa zen, eta modu berean zegoen babestua. Ate haren zama izugarriak kirrinka hots zorrotza atera zuen gontzen gainean mugitu zenean.

        Ikarazko eskualde hartara iritsita, gure doluzko zama zurezko euskarrien gainean ipini ondoren, hilkutxaren tapa artean ireki gabea apur bat zabaldu, eta han etzanda zegoenaren aurpegiari begiratu genion. Anaia-arreben arteko antz harrigarriak erakarri ninduen aurrena; eta Usherrek, nire pentsamenduak asmatuz-edo, hitz batzuk esan zituen marmarka, eta hala jakin nuen bikiak zirela zendua eta bera, eta lotura ia ezin ulertuzkoak izan zituztela beti bien artean. Gure begiradek, nolanahi ere, ez zuten askorik iraun hilarengan, ezin baikenion ikaratu gabe begiratu. Lady Madeline gaztaro betean hilobiratu zuen eritasunak, katalepsiazko heriotza guztietan gertatzen den bezala, arrosa kolore arin baten iseka utzi zion bularrean eta aurpegian, eta irribarre irudikor bat ezpainetan, zenduengan hain ikaragarria izaten dena. Bere lekuan utzi genuen ostera tapa, torlojuez iltzatu, eta, burdinazko atea ondo itxita, etxeko goialdeko gela ez askoz alaiagoetara abiatu ginen, neka-neka eginda.

        Eta orduan, pena garratzezko egun batzuk joanda, aldaketa nabarmena gertatu zen nire adiskidearen buruko nahasmenduaren ezaugarrietan. Desagertuak zituen ohiko manerak. Utzi edo ahaztu egin zituen egiteko arruntak. Gelaz gela ibiltzen zen urrats presati, desberdin eta helburu gabeez. Kolore are zuriagoa hartu zuen, ahal zen neurrian, haren begitartearen zurbiltasunak; eta guztiz desagertua zuen begiradaren argitasuna. Ez zitzaion gehiago entzun ahots aldika lakar hura; eta dardarazko duda bat zuen orain, izu-laborrizkoa zirudiena, adierazmoldearen ezaugarri nagusia. Zenbaitetan, izan ere, bururatu zitzaidan haren adimen beti asaldatua ez ote zen sekretu beldurgarriren bat prestatzen ari, eta ez ote zebilen sekretu horren berri emateko kemenaren bila. Beste batzuetan ordea eromenaren zentzugabekeriara jo behar izaten nuen hura guztia esplikatzeko, zeren hutsari begira ikusten bainuen orduetan eta orduetan, guztiz arretatsu, irudizko soinuren bati adi bezala. Ez da harritzekoa nire adiskidearen egoerak neu ere ikaratu izana, areago, baita kutsatu ere. Argi sentitzen nuen nola barneratzen zitzaidan, mailaka-mailaka, motel baino ziur, Usherren sineskeria zoro baina zirraragarrien eragin gaiztoa.

        Lady Madeline leotzean ipini eta handik zazpigarren edo zortzigarren eguneko gauan, oso berandu, sumatu nuen bizi-bizi sentipen haien indar osoa. Orduak eta orduak pasa arren, loaren arrastorik ez nuen sentitzen. Gogor saiatu nintzen nitaz jabetu zen larritasunaren zergatiak argitzen. Ahaleginak egin nituen neure buruari sinetsarazteko sentitzen nuen hartatik asko, dena ez bazen, gelaren altzari goibelen eragin beldurgarriagatik zela, eta tapiz ilun eta saretuengatik, altxatzen ari zen haize gogorrak mugiarazirik, hormen gainean batera eta bestera kulunkatzen baitziren, zarata itsusi bat atereaz oheko apaingarrietan. Baina alferrekoak izan nituen ahalegin haiek guztiak. Ikara ezin uxatuzko batek hartu zidan gorputza; eta, azkenean, larritasun zeharo arrazoigabe baten deabrua sartu zitzaidan bihotzean. Arnasestuka eta borrokan hura gainditu nahian, tente jarri nintzen burkoen gainean, eta, gelaren belztasuna miatuz, han entzun nituen —zergatik ez dakit, ez bada senak hartara bultzatu ninduelako—, hots apal eta zehazgabe batzuk, ekaitzaren etenuneetan iristen zirenak, bitarte luzeetan, ez nekien nondik. Izumenezko sentipen ikaragarri batek guztiz menderatuta, ezin esplikatuzkoa baina ezin pairatuzkoa baitzen, oheko arropak kolpetik kendu (zeren konturatzen bainintzen ez nuela gau hartan lo gehiagorik egingo), eta gelan barna atzera eta aurrera presaka ibiliz saiatu nintzen murgildua nintzen egoera errukarri hartatik ateratzen.

        Eginak nituen itzuli batzuk, eta aldameneko zurubian entzun zen urrats arin batek hartu zuen halako batean nire arreta. Berehala konturatu nintzen Usherrena zela urrats hura. Hurrengo unean nire atea jo zuen, emeki, eta gelan sartu zen, lanpara bat eskuan zekarrela. Aurpegia, ohi bezala, ezin zurbilagoa zuen; halere, hori baino nabarmenago, bazuen begietan halako poz ero bat, histeria ezkutu bat, jokaera osoan antzematen zitzaiona. Itxura hark ikaratu egin ninduen, baina nahiago nuen edozer gauza hain luze pairatu nuen bakardadea baino, eta lasaituta ere hartu nuen Usherren etorrera.

        —Ez al duzu ikusi? —esan zuen bat-batean, une batez isilik egon ondoren ingurura begira—, ez duzu ikusi? Egon, egon! Oraintxe ikusiko duzu.

        Era horretan hitz eginez, eta lanpara arduraz estali ondoren, leihoetako batera joan zen, eta ekaitzari zabaldu zion.

        Lurretik altxatu gintuen ia gelara sartu zen haize erasoaren indar bortitzak. Izan ere, gau ekaiztsua zen, baina oso ederra hala ere, eta guztiz berezia bere izugarrian nahiz edertasunean. Inguru hartan haize zirimola batek bere indarra biltzen bide zuen; haizearen norabidea sarri eta bat-batean aldatzen zen, eta, hodeien trinkotasun gehiegiagatik ere (eta hain zeuden hodei haiek behean, non etxeko dorreak zanpatzen baitzituzten), sumatu ahal izan genuen nolako lastertasunaz mugitzen ziren hodeiak, nonahitik abiatu eta elkar joka, urrunean desagertu gabe. Esan dudan bezala, hodeien trinkotasun gehiegia gorabehera, sumatzen genuen haien mugimendua; baina inon ez genuen ikusten ez ilargirik ez izarrik, ezta tximisten argitasunik ere. Hala eta guztiz ere, lurrin nahasizko masa handi haien azpiak, eta orobat inguruan genituen lurreko objektu guztiak, distiratsu ageri ziren, etxea inguratzen eta hil-jantzian biltzen zuen gas isuri motel eta ikusgai baten argi naturaz kanpokoan.

        —Ez duzu hau ikusi behar... ezin duzu hau ikusi! —esan nion, dardar-ikaraz, Usherri, gozo baina aldi berean sendotasunez leihotik aulkira eramanez—. Ikuskari horiek ikaratu egiten zaituzte, baina gertaera elektrikoak besterik ez dira, eta ez dira hain arraroak gainera. Baliteke putzu ustelduan izatea beren jatorri beldurgarria. Leihoa itxiko dugu; haize hau hotza da, eta arriskutsua da zuretzat. Hara hor zure eleberri gogokoenetako bat. Nik irakurriko dut, eta zuk entzun; eta horrelaxe emango dugu gau beldurgarri hau, biok elkarrekin.

        Hartu nuen liburu zaharra Sir Launcelot Canningen "Mad Trist" zen; baina liburu hura Usherren gogokoena zenik gehiago esan nuen txantxa triste bat egiteko, zinez baino; zeren, egiazki, haren ugaritasun topizkoko eta irudimenik gabean ez baitzegoen nire adiskidearen espiritualtasun jasoarentzat interesgarria izan zitekeen ia ezer. Nolanahi ere, hura zen eskura genuen liburu bakarra: eta neure buruari sinetsarazi nahi nion bazela itxaropenen bat nire lagun hipokondriakoa larritzen zuen estuasunak aringarririk izan zezan (zeren horrelako arrarokeriez baitago betea buruko gaitzen historia), baita irakurri behar nuen eromen haren gehiegian ere. Izan ere, entzuten zuenean, edo entzuten zuela zirudienean, nire lagunak ageri zuen bizitasun bitxia eta larria antzemateko gai izan banintz, neure burua zorionduko nuen nire asmoak izan zuen arrakastagatik.

        Iritsia nintzen Ethelred, Tristeko heroia, ermitan bakez sartzen alferrik saiatu ondoren, oldarrean sartzera doan istorioaren parte ezagunera. Puntu horretan, gogoratuko denez, honela dio kontakizunak:

        «Eta Ethelred, sortzez baitzen bihotz adoretsukoa, edan berri zuen ardoaren eraginak indarturik, ez zuen gehiago itxaron ermitauarekin hitz egiteko, izatez baitzen hura, izan, setatsua eta gaiztoa; aitzitik, euria bizkarraren gainean sentitu zuelarik, eta ekaitza altxako ez ote zen beldurrez, jaso zuen bere mailutzarra, eta, kolpeka, ateko oholak urratu zituen bere esku larruz babestuarentzat leku egiteko; eta orduan, beraganantz indarrez tiraka, hainbesteraino apurtu, eta urratu, eta txikitu zuen dena, non baso guztian entzun baitzen egur ihar eta hutsaren zarata eta oihartzuna».

        Esaldi hori bukatzean ikara egin nuen, eta, une batez, isildu nintzen; zeren iruditu baitzitzaidan (nahiz eta berehala erabaki nuen nire irudimen asaldatuak engainatu ninduela), iruditu zitzaidan, etxearen oso urruneko bazterren batetik, heldu zitzaidala argi-argi belarrietara, parekotasun guztiz zehatzez, Sir Launcelotek hain xehe deskribatu zuen hausturaren eta urraduraren oihartzuna izan zitekeena (hori bai, itoa eta moteldua). Dudarik gabe, kointzidentzia hutsak hartu zuen nire arreta; zeren, leihoetako gontzen kirrinkarekin, eta oraindik ere indarragotzen ari zen ekaitzaren zarata nahasiekin batera, soinu hark, berez, ez baitzuen seguraski ezer ni horrela erakarri edo nahasteko. Irakurtzen jarraitu nuen:

        «Baina Ethelred heroi zintzoa, atetik sartzean, biziki haserretu eta txunditu zen, ez baitzuen ermitau zitalaren seinalerik batere aurkitu; aldiz, haren ordez, dragoi bat ikusi zuen, ezkatez estalia eta guztiz harrigarria, agerian suzko mingaina, urrezko jauregi lur-zilarreztatu baten aurrean zaindari; eta ezkutu bat ikusi zuen horman esekita, brontze distiratsuzkoa, hitz hauek idatzirik zituena:

                Hemen sartzen dena, konkistatzailea izango da;

                Dragoia hiltzen duenak, ezkutua irabaziko du.

        Eta Ethelredek bere mailutzarra jaso zuen, dragoia buruan jo, eta parean erori zitzaion; eta dragoiak bere arnasa nazkagarria jaurtiki zuen, eta halako oihu lakar eta izugarria egin zuen, eta hain zorrotza, non Ethelredek belarriak eskuez estali baitzituen hots beldurgarri hartatik babesteko, haren antzekorik ez baita sekulan entzun».

        Hemen bat-batean isildu nintzen berriz ere, eta txundimen gogorreko sentipen batez oraingoan, zeren dudarik batere gabe une horretan bertan entzun bainuen (nahiz eta nondik zetorren inola ere ezin nuen esan) garrasi edo kirrinka hots guztiz ezohikoa, apala, itxuraz urrunekoa, baina lakarra eta luzea: eleberrigileak deskribatutakoari jarraituz nire irudimenak osatu zuen dragoiaren garrasi bitxiari emandako erantzun zehatza.

        Bigarren eta guztiz ezohiko kointzidentzia hori zela-eta, aztoratuta arrunt harrimena eta izu-laborria nagusi ziren ehunka sentipen elkarren kontrakoen ondorioz, izan nuen oraindik ere aski kemen bitxikeria hura aipatuz nire lagunaren larritasuna ez areagotzeko. Ez nekien hark ere soinuak entzun ote zituen; baina, hori bai, azken minutuetan aldaketa bitxi bat gertatu zen Usherren jokaeran. Hasieran nire parean zegoen, baina pixkana-pixkana aulkia lekuz aldatu zuen, harik eta gelako aterantz begira jarri zen arte; eta horrela ezin nion aurpegia osorik ikusi, nahiz eta ezagun zuen ezpainak dardarka zituela, bere kasa marmarka arituko balitz bezala. Burua bularraren gainean erortzen utzi zuen; banekien ordea ez zegoela lo, begiak irekitzen ikusi bainuen, zabal eta zurrun, soslaiez erreparatu nionean. Gorputzaren mugimenduak ere esna zegoela adierazten zuen, alderik alde kulunkatzen baitzen zabu arin baina etengabe eta beti-berdin batez. Horretaz guztiaz konturatuta, berriz ere heldu nion Sir Launceloten kontaerari, honela jarraitzen baitzuen:

        «Eta orduan heroia, dragoiaren hira izugarritik ihes eginda, brontzezko ezkutuaz gogoratu zelarik, eta hautsia baitzen ezkutu haren aztikeria, bidea ixten zion gorpua alboratu, eta ausarki inguratu zen, gazteluko zilarrezko lurra zapalduz, ezkutua esekita zegoen hormaren aldera; baina ezkutuak ez zuen itxaron heroia iritsi zen arte, aldiz, bere oinetara erori zen zilarrezko lurraren gainean, burrundara ikaragarri handia eta beldurgarria atereaz».

        Ez al ziren hitz horiek nire ezpainetatik osorik atera, sumatu nuen —une hartan bertan, hain zuzen ere brontzezko ezkutu bat zilarrezko lur batera astun erori balitz bezala—, zarata baten isla argi, huts, metaliko eta durunditsua, itxuraz hala ere itoa. Nire onetatik aterata, jauzi batez zutitu nintzen; Usherren kulunka neurtuak berriz aldagabe jarraitzen zuen. Haren aulkira inguratu nintzen presaka. Lurrean finkatuta zituen begiak, eta harrizko zurruntasuna ageri zuen aurpegian. Eskua sorbaldan ipini nionean ordea, astindu indartsu batek hartu zion gorputz osoa, irribarre bitxi bat agertu zitzaion ezpainetan, eta marmar apal, presatu, ezin ulertuzkoan jardun zela ikusi nuen, ni bertan nintzela ohartuko ez balitz bezala. Harengana makurtuz, azkenean ulertu nuen hitz haien esanahi izugarria.

        —Ez al duzu entzuten? Nik entzuten dut bada, eta entzun dut. Luze, luze, luze, minutu askoz, ordu askoz, egun askoz, entzun dut... Baina ez nintzen ausartzen... Erruki zaitez nitaz, zorigaiztoko gupidagarri honetaz! Ez nintzen ausartzen, ez nintzen ausartzen... hitz egiten! Bizirik ipini dugu hilobian! Ez al nizun esan oso zorrotzak ditudala zentzumenak? Orain esaten dizut bada, Madelinek zerraldoaren barruan egin zituen lehen mugimendu txikiak entzun nituen. Entzun nituen, orain egun asko, orain egun asko... egun askoan entzun ditut... Baina ez nintzen ausartzen... ez nintzen ausartzen hitz egiten. Eta orain, gaur gauean, Ethelred... Ja, ja! Ermitauaren ate hautsia, eta dragoiaren heriozko oihua, eta ezkutuaren durundia! Esan areago zerraldoaren zarata zela arrebak urratu duenean, eta bere presondegiaren burdinazko gontzen kirrinka, eta haren ahaleginak sotoko arkupe kobreztatutik atera nahian! Ai! Nora egingo dut ihes? Ez al da bada hemen izango aurki? Ez al datorkit nire presagatik kargu hartzera? Ez al ditut entzun zurubian egin dituen urratsak? Ez al dut bereizten haren bihotzaren taupada astun beldurgarria? Zoroa!

        Eta une horretan bat-batean zutitu zen, eta garrasika esan zituen hitzak, ahalegin hartan arima ematen ari balitz bezala:

        —Zoroa! Atearen bestaldean dagoela diotsut!

        Hitz haien indar gizatasunaz gainekoak aztikeria baten ahalmena ekarri balu bezala, une hartan bertan beren ebanozko masail-hezur handiak zabaldu zituzten hizlariak seinalatzen zituen ohol zahar erraldoiek. Haize-laster bortitzaren eragina izan zen; baina han, ate haien ondoan, hantxe zegoen bere hil-jantzian bilduta Usherko Lady Madelineren irudi luzea. Odola zuen arropetan, eta borrokaldi gogor baten seinaleak ageri zituen bere gorputz akituaren gune guztietan. Atean dardarka geratu zen une batez, atzera eta aurrera kulunka; gero, intziri apal bat eginez, astun erori zen bere anaiaren gainean, eta bere herioaren agonia bortitz eta oraingoan egiaz azkena zuen hartan, gorpu bihurtuta eraman zuen lurrera, hark iragarritako izumenen biktima bilakarazirik.

        Gela hartatik, eta etxe hartatik, ikaraz itzuri nintzen. Bere amorru osoaz jotzen zuen oraindik ekaitzak hiribide zaharra gurutzatu nuenean. Bat-batean argitasun ikaragarri bat sortu zen bidean, eta atzera jiratu nintzen, halako argi bitxia nondik atera ote zen ikusi nahian; zeren etxe erraldoia eta haren itzalak, besterik ez bainuen atzean. Ilargi bete odol-gorriarena zen distira, bizi-bizi argitzen baitzuen oraingoan lehen ia antzematen ez zen urraduratik, hasieran esan dudanez, sigi-saga eginez, teilaturik oinarriraino zabaltzen zen hartatik. Begira nengokiola, zabaldu egin zen urradura, haize bolada gogor batek jo zuen, satelitearen orbita osoa lehertu zen bat-batean nire begien bistan, eta zorabioak hartu ninduen horma sendoak erortzen ikusi nituenean; eta burrundara luze zaratatsu bat izan zen ehunka uraldiren ahotsa bezalakoa... Eta ilun eta isil itxi zen nire oinetan putzu sakon ustela Usher Etxearen hondakinen gainean.

© Edgar Alan Poe

© itzulpenarena: Koro Navarro