AUTOREAK ETA KRITIKOAK

        Bidaiariek halako gizaki basatu batzuk aipatzen dituzte, pasatzen den edonori gezi pozoituak jaurtikitzen dizkiotenak. Horra gure kritikoen irudi bizia.

        Gehiegizkoa iruditzen zaizula konparazioa? Gutxienez onartuko didazu haiek badutela alde guztietatik muinoz inguratutako haran batean bizi zen gizon bakarti baten antz handi samarra. Harentzat, espazio mugatu hura unibertso osoa zen. Urrats bat eman, begia horizonte estu hari eman, eta esaten zuen: «Dena dakit; dena ikusi dut». Baina egun batez bideari lotzeko tentaldia izan zuen, eta bistatik at zituen gauza batzuetara hurbiltzeko; igo da muino baten gainera. Haren harridura, begien aurrean zabaltzen zen espazio izugarri hura ikustean. Orduan, iritzia aldatuz, esan zuen: «Ez dakit ezer; ez dut ezer ikusi».

        Esan dut gure kritikoek gizon horren antza dutela; oker nago: beren etxola barruan daude oraindik, eta ez dute uste azaren barreneko hostoa direnik, ez.

        Idazlearen egitekoa harropuzkeria handi samarra da; jendeari irakasteko moduan dela uste du. Eta kritikoaren egitekoa? Are harropuzkeria handiagoa: jendeari irakasteko moduan denari irakasteko moduan dela uste du.

        Idazleak dio: «Jaunak, adi niri, neu bainaiz zuen maisua». Eta kritikoak! «Niri, jaunak, niri aditu behar didazue, zuen maisuen maisu bainaiz».

        Bestalde, jendeak bere iritzia erakusten du. Idazlearen lana txarra bada, barre egiten dio; bai eta kritikoaren oharrei ere, faltsuak badira.

        Ondorioz, honela dio kritikoak: «Hauek garaiak! Hauek ohiturak! Galdu da gustu ona!». Eta horrela kontsolatzen da.

        Bestalde, idazleak ikusleak, aktoreak eta kabala salatzen ditu. Deitzen die lagunei; irakurtzen die bere obra antzeztu baino lehen: arrakastarako sortua da. Baina lagunek, itsu edo koldar, ez dira ausartzen ez indarrik, ez pertsonaiarik, ez estilorik duen lana dela esatera; eta sinets iezadazu, jendea ia inoiz ez da tronpatzen. Zure obrak txarra delako egiten du porrot.

        — Baina Misantropoa ere hala-hola ibili zen, arrakasta izan aurretik, ezta?

        — Egia da. Ez da gauza txarra, ez, porrot batan ondoren, adibide hori eskura izatea! Nik ere gogoratuko dut, inoiz obraren bat estreinatu eta txistu jotzen badidate.

        Kritikak desberdin jokatzen du biziekin eta hildakoekin. Idazle bat hil dela? Haren tasunak nabarmentzen eta akatsak gainzuritzen jarduten du. Bizi dela? Alderantziz: akatsak nabarmendu eta tasunak ahazten ditu. Eta horrek badu bere azalpena: bizidunak zuzentzea badago; hildakoekin, ordea, ez dago zereginik.

        Hala ere, obra baten zentsorerik zorrotzena idazlea bera da. Zenbat zigortzen duen bere burua! Berak bestek ez daki obraren akats ezkutukoa; ia inoiz ez da izaten kritikak seinalatzen duena. Horrek filosofo batek sarritan esan ohi zuena gogorazi dit: «Gaizki hitz egiten dutela nitaz? Nik neure burua ezagutzen dudan bezala ezagutuko banindute!...».

        Antzinateko idazle eta kritikoek lehenik ikasi egiten zuten; filosofiako eskoletatik irten arte ez zioten ekiten letren bideari. Zeninen luzaro gordetzen zuen idazleak bere obra, jendeari erakutsi aurretik! Horregatik dute zuzentasun hori, aholkuei, limari eta denborari bakarrik zor zaiona.

        Gu gehiegi arduratzen gara argitaratzen: baina beharbada inspirazioa eta zintzotasuna falta zaizkigu luma hartzen dugunean.

        Sistema morala ustelduta badago, artea faltsua izango da.

        Egia eta bertutea arte ederren lagunak dira. Idazle izan nahi duzula?, kritiko izan nahi duzula?: hasteko, zintzoa izan. Zer espero daiteke barru-barrutik sentitzeko gai ez denagandik? Eta zerk sentiaraz diezaguke, ezpada egiak eta bertuteak, naturako bi gauzarik indartsuenek, alegia?

        Esaten badidate gizon bat zikoitza dela, lanak izango ditut zerbait handirik sor dezakeela sinesteko. Akats horrek kaskartu egiten du izpiritua, eta gogortu bihotza. Zorigaitz publikoak ez dira ezer zikoitzarentzat. Batzuetan, poztu ere egiten da halakoen aurrean. Gogorra da. Nola egingo du ezer bikainik? Beti baitago bere diru-kutxaren gainean kukulduta. Ez daki denboraren azkarraz eta bizitzaren laburraz ezer. Bere baitan bildurik, ez du karitaterik egiten. Nahiago du metal horiaren puska bat hurkoaren zoriona baino. Inoiz ez du ezagutu beharrean denari emateko plazera, sufritzen duenari oinazea ahaztaraztekoa, negarrez dagoenarekin negar egitekoa. Aita txarra da halakoa, seme txarra, lagun txarra, herritar txarra. Bere bizioa zuritzeko, egiteko guztiak bere grinaren esanetara jartzen dituen sistema bat sortu du. Baldin eta errukia, liberaltasuna, ospitalitatea, aberri edo gizateriaganako maitasuna pintatzeko asmoa hartuko balu, non aurkituko lituzke koloreak? Bere artean, tasun horiek apetatxo eta erokeriak besterik ez direla sinesten baitu.

        Zikoitzaren ondoren —harentzat bitarteko guztiak baitira kaxkarrak eta txikiak, eta legea hausten ere ausartuko bailitzateke dirua lortzekotan—, jeinu mugatueneko gizakia, gaiztorako ahaltsuena, egia, ona eta ederra denerako dohain gutxien dituena, superstiziotsua da.

        Superstiziotsuaren ondoren, hipokrita. Superstiziotsua begi-lausoa da; hipokrita, bihotz-ustela.

        Ondo jaioa bazara, naturak izpiritu zuzena eta bihotz sentibera eman badizkizu, ihes egiozu aldi batez gizarteari; azter ezazu zeure burua. Nola emango du musika-tresna batek nota doia, desafinatuta badago? Gauzez ideia zehatzak eratu; konparatu zeure jokabidea zeure eginkizunekin; zintzotu zaitez, eta ez pentsatu lan horrek eta denbora horrek, hain ondo enplegatuak gizonarentzat, ez diotela onik ekarriko idazleari. Zeure izaeran eta ohituretan ezartzen duzun perfekzio moraletik halako kalitate eta justiziazko ñabardura bat sortuko da, eta idatziko duzun guztiaren gainera isuriko. Bizioa deskribatu behar baduzu, ez ahaztu ordena orokorraren eta zorion publiko eta partikularraren zein kontrarioa den; hartara, irmo deskribatuko duzu. Bertutea deskribatu behar baduzu, nola lortuko duzu besteek maita dezaten, zeu bertutetsu ez bazara?

        Gizonen artera itzultzean, adi egon ondo hitz egiten dutenei; eta maiz hitz egin zeure buruarekin.

        Adiskide, ezagutzen duzu Aristo; hartaz kontatu nahi dizut ondoren doana. Berrogei urte zituen orduan. Bete-betean emana zen filosofia ikastera. Filosofo deitzen zioten, anbiziorik ez zuelako, zuzena zelako, eta bekaizgoak inoiz ez zizkiolako aldatu ez bere gozotasuna, ez bere bakea. Bestalde, plegu zuhurrekoa zen; ohitura zuzenetakoa; arrazoiketa zorrotzak eta sinpleak egiten zituen. Filosofo zahar baten soingainekoa besterik ez zitzaion falta, pobrea zelako, eta pozik zegoelako bere pobretasunean.

        Egun batez, ordu batzuez literaturaz edo moralaz solastatzea pentsatu zuen lagunekin, ez baitzuen gogoko arazo publikoez mintzatzea. Baina lagunak ez ziren etorri, eta bakarrik paseatzea erabaki zuen.

        Gutxitan jo ohi zuen gizonen biltoki diren lekuetara. Gogokoago zituen leku apartatuak. Ametsetan bezala ibiltzen zen oinez, esanez:

        «Berrogei urte ditut. Asko ikasia naiz; filosofo deitzen didate. Hala ere, norbait etorri eta esango balit: "Aristo, zer dira egiazkoa, ona eta ederra?", erantzuna pronto izango al nuke? Ez. "Baina nola, Aristo, ez al dakizu zertzuk diren egiazkoa, ona eta ederra? Eta filosofo deitzen dizute zuri!"».

        Ezagutzarik gabe zabaltzen diren eta lotsarik gabe onartzen diren gorespenen hutsalaz gogoeta egin ondoren, gure jokabidearen eta gure judizioen ideia oinarrizko horien sorburuaren bila hasi zen; honela egiten zuen bere artean:

        «Beharbada ez dira izango giza espezie osoan bi norbanako elkarren antz arin bat ere dutenak. Antolakuntza orokorra, sentimenak, kanpoko itxura, erraiak, oso desberdinak dira. Zuntzak, giharrak, solidoak, jariakinak, oso desberdinak dira. Izpiritua, irudimena, oroimena, ideiak, egiak, aurreiritziak, elikagaiak, ariketak, ezagupenak, egoerak, hezkuntza, gustuak, fortuna, talentuak, oso desberdinak dira. Objektuak, klimak, ohiturak, legeak, azturak, gobernuak, erlijioak, oso desberdinak dira. Beraz, nola liteke bi gizonek gustu berbera edo ideia berberak izatea egiazko, on eta eder denaz? Bizitzaren askotarikoa eta gertaeren anitza aski lirateke, besterik gabe, era guztietako iritziak justifikatzeko.

        «Eta hori ez da dena. Gizon batengan dena da gorabehera etengabea, dela alderdi fisikoa, dela morala kontuan hartzen badugu: pena dator plazeraren ondotik, plazera penaren ondotik; osasuna gaixotasunari darraio, eta gaixotasuna osasunari. Oroimenari esker gara bat bera besteentzat eta geure buruarentzat. Nik dudan adinarekin, baliteke gorputzean ez izatea jaiotzean nuen molekula bakar bat ere. Ez dakit nire biziak zer muga duen; baina gorputza lurrari itzultzeko unea etor dadinean, seguruenik ez du izango orain duen molekuletarik bakar bat ere. Arima ere desberdina da bizitzako aldietan zehar. Haurretan, zizaka egiten nuen; orain, arrazoitzen dudalakoan nago, baina, arrazoi eta guzti, denbora aurrera doa eta zizaka hasiko naiz berriz. Hori da nire izatea eta denena. Beraz, nola liteke gutako bakar batek ere bere bizitza osoan gustu berbera gordetzea, beti iritzi berak defendatzea egia, ona eta eder denaz? Gizakien tristurak eta gaiztakeriak ekarritako iraultzak aski lirateke haien iritziak aldatzeko.

        «Beraz, kondenatuta al dago gizona ez besteekin ez bere buruarekin ados jartzera, ezagutzea axola zaizkion gauza bakarrez: egiaz, ontasunaz, edertasunaz? Gauza horiek lokalak, behin-behinekoak eta arbitrarioak al dira, zentzurik gabeko hutsak? Ez al dago ezer den bezalakoa denik? Gauza bat egiazko, on eta eder al da hala dirudienean? Gustuaz egin ditzakegun eztabaida guztiak proposizio honen bidez ebatz litezke: gu, zu eta ni, izaki desberdinak gara; eta ni neu ere, ez al naiz desberdina unez une?»

        Hemen Aristo gelditu egin zen; gero aurrera segitu zuen: «Egia da gure eztabaidak ez liratekeela amaituko harik eta nork bere burua hala eredutzat nola epailetzat hartu arte. Zenbat gizon, hainbat neurri egon behar dute eta gizon batek bizitzan, zenbat aldi nabarmenki desberdin dituen, hainbat modulu desberdin izango ditu.

        «Aski zait hori, nik uste, nire kanpoan neurri bat, modulu bat bilatzeko beharra sentitzeko. Lortzen ez dudan bitartean, nire judizio gehienak faltsuak izango dira, eta denak badaezpadakoak.

        «Baina, non aurkitu bila nabilen eta falta zaidan neurri aldakaitz hori?... Nik neuk eratuko dudan gizon ideal batengan, zeini aurkeztuko baitizkiot epaitu beharreko gauzak, eta zeini atxikiko bainatzaio beraren oihartzun leial besterik ez izan arte?... Baina gizon hori nire sorkari litzateke... Zer axola dio osagai iraunkorretatik sortzen badut...! Baina, osagai iraunkor horiek, non daude?... Naturan?... Bego, baina nola gardainatu?... Gauza zaila da, ezinezkoa ote?... Eredu betegina eratzeaz etsi dezadanean, barkatu egingo al zait saiatzea?... Ez... Sala gaitezen, beraz... Baina, zer konpromiso hartu dut, kontuan izanik edertasun-ereduak, antzinako eskultoreek beren obra guztietan izan zuten eredu hark, hainbeste behaketa, azterketa eta neke ekarri ziela?... Halaz guztiz ere, egin egin behar, edota, Aristo filosofoa deitzen dizutela entzutean, lotsagorritu».

        Puntu honetan, Aristok bigarren pausaldia egin zuen, lehena baino luzexeagoa, eta honela jarraitu zuen:

        Lehen begiratuan, ohartzen naiz bila nabilen gizaki ideala neuk osatutako izakia dela, eta eskultoreek, gizaki horren proportzio ederrenak zeintzuk diren zehazterakoan, neure ereduaren parte bat gauzatu dutela... Bai. Har dezagun estatua bat, eta eman diezaiogun bizia... Eman diezazkiogun gizaki batek izan ditzakeen organorik beteginenak. Jantzi dezagun hilkor batek izan ditzakeen tasun guztiez, eta gauzatua dukegu gure eredu ideala... Ezbairik gabe... Baina a zer azterketa!, a zer lan! Zenbat ezagupen fisiko, natural eta moral bildu behar den! Ez dut ezagutzen inongo zientziarik, inongo arterik, zeinetan ez dudan neure burua sakonki trebatu beharko. Horrela eta ez bestela izango dut egia osoaz, ontasun eta edertasun osoaz hornitutako eredu ideala... jakina, ezingo dut eratu eredu orokor ideal hori baldin eta jainkoek ez badidate beren adimena ematen, eta eternitatea agintzen ez badidate: hona hemen berriro ere garbitu nahi nituen zalantzetan murgilduta».

        Aristo, triste eta pentsati, berriro gelditu zen puntu horretan.

        «Baina, zergatik —jarraitu zuen isilune baten ondorenez dut nik ere eskultoreek bezala egiten? Haiek beren premietara egokitzen den eredua osatu dute; nik neure premiak ditut... Literaturagileak eredu ideal bat osa dezala literaturagile beteginenaz, eta gizon horren ahotik juzka ditzala besteen eta bere emaitzak. Filosofoak ere berdin egin dezala... Ereduari on eta eder iruditzen zaion oro, hala izango da. Hori du bere erabakien mekanismoa... Eredu ideala hainbat preziagarri eta ozarrago izango da zenbat eta haren ezagupenak zabalagoak izan... Ez da inor, ezin inor izan, dena neurri berean egiazko, on eta eder dela juzkatzen duenik. Ez: ameskeria hutsa da uste izatea gustu oneko gizakia betegintzarre ororen eredu orokor ideala beregan duen huraxe dela.

        «Baina, nola erabiliko dut nire filosofo-izaerari —hala deitu nahi baitzait— dagokion eredu ideal hori, halakorik izaten dudanean? Pintore eta eskulturagileek erabili duten bezala. Aldatu egingo dut zirkunstantzien arabera. Bigarren gogoeta honi ekingo diot orain.

        «Ikasketak konkortu egiten du literaturagilea. Ariketak martzialago egiten du soldaduaren ibilera. Zamak garraiatzeko ohiturak giltzurrunak makurrarazten dizkio morroiari. Emakume gizenak atzeratu egiten du burua. Konkordunak konkorrik gabeak ez bezala mugitzen ditu besoak. Behaketa horiek, behin eta berriz mugarik gabe eginda, hezi egiten dute eskulturagilea, erakutsi egiten diote eredu ideala bere gogara aldatzen, sendotzen, ahultzen, desitxuratzen eta eraldatzen. Grina, ohitura, izaera, erabilpenen azterketak erakutsiko dio pintoreari eredua aldatzen, eta ez kontuan hartzen gizona besterik gabe, baizik eta gizon ona edo gaiztoa, pazientziatsua edo suminkorra.

        «Honela, antzirudi bakar batetik irudikapenen aniztasun azkengabea sortuko da eszenarako edo mihiserako. Poeta bat al da? Konposatzen duen poeta al da? Satira bat ala himno bat konposatzen du? Satira bat konposatuz gero, haserretu egin behar du: begiak ñarrotu, burua sorbalda artean sartu, ahoa itxi, hortz-haginak estutu, arnasari eutsi. Himnoa dela? Poztu egin behar du: burua goian, ahoa erdi irekita, bista zeruan galdurik, goi-hatsak eta estasiak hartua delako itxura izan, arnasa bizkor eta estu. Arrakasta lortu ondoren, ez al dute izango itxura desberdinik bi gizakion alaitasunek?».

        Elkarrizketa hori bere buruarekin izan ondoren, Aristok pentsatu zuen artean asko zuela ikasteko. Etxera itzuli zen. Hamabost urtez entzerratu zen. Historiara, filosofiara, moralera, zientzia eta arteetara eman zen; eta, berrogeita hamar urtean, gizon zintzoa, ikasia, gustu onekoa izan zen, idazle handia eta kritiko bikaina.

© Denis Diderot

© itzulpenarena: Iņaki Iņurrieta