Jorge Luis Borges - Ipuin hautatuak

Historiaren lotsa-begiramena

1792ko irailaren hogeian, Johann Wolfgang von Goethe-k (Parisa egindako txango militar batean Weimar-ko dukearen bidailagun) ikusi zuen nola frantses milizia batzuek, inolaz ere espero ez zitekeen moduan, Europako gudaroste nagusiari atzera eragiten zioten, Valmy-n, eta honela esan zien bere lagunei, zur eta lur baitzeuden: «Leku honetan eta gaurko egunez, munduaren historiaren aro berri bat hasten da, eta haren abiapuntuan egokitu garela esan dezakegu». Egun hartatik hona ugari izan dira egun historikoak, eta gobernuen eginkizunetako bat, hain zuzen (bereziki Italian, Alemanian eta Errusian), halakoak sortu edo itxura egitea izan da, aurretiazko propagandaz eta atergabeko zabalkundeaz erruz baliaturik. Halako egokierek, zeinetan Cecil B. de Mille-ren eragina nabaria baita, zerikusi gutxiago dute historiarekin kazetaritzarekin baino; nik susmoa izan dut historia, benetako historia, begiratuagoa dela, eta balitekeela, halaber, haren mugarri funtsezkoenek isilpean irautea luzaroan. Txinatar prosagile batek dio unikornioari, hain arauz kanpokoa izatearen beraren poderioz, inork ez bide diola erreparatzen. Ikusten ohiturik daudena ikusten dute begiek. Tazito ez zen Gurutziltzatzeaz ohartu, nahiz bere liburuan jasoa duen.

Honako hausnarketa halabeharrezko esaldi batek eragin dit, greziar literaturaren historia bat orri-pasa irakurtzen ari nintzela ikustatu eta, antzemangaitza izaki, interesa piztu baitzidan. Hona esaldia: «He brought in a second actor» («bigarren antzezle bat ekarri zuen»). Gelditu, eta ekintza misteriotsu horren subjektua Eskilo zela konprobatu nuen; bai eta, Aristotelesen Poetikaren laugarren atalean irakur daitekeenez, haren ekarria zera zela ere: «antzezleen kopurua batetik bira emendatu zuen». Gauza jakina da drama Dionisos-en erlijiotik sortu zela; jatorriz, antzezle bat zen soilik, hipokrita delakoa, koturnoaren gainean garai, beltzez edo purpuraz jantzirik eta aurpegia mozorroak handiturik, koruko hamabi kideen antzezlagun bakar. Gurtzaren zeremonietako bat zen drama eta, errituala den oro bezala, betiberdina izateko kinkan ere egon zen. Hala gerta zitekeen, baina egun batean, kristau aroa baino bostehun urte lehenago, atenastarrek miraz eta beharbada eskandaluz hartu zuten (Victor Hugok bigarren hori barruntatu du) bigarren antzezle bat ustekabean agertu izana. Udaberri urrun bateko egun hartan, teatro eztikolore hartan, zer pentsatu zuten, zer sentitu zuten zehazki? Ez txundidurarik ez eskandalurik, apika; apika, harridura apur bat, hutsaren hurrengoa. Tusculanas direlakoetan jasorik dago Eskilo Pitagorasen ordenako kide izan zela, baina ez dugu sekula jakingo bertatik susmatu ote zuen, nolabaiteko arrastoa bederen, zein esanguratsua zen batetik bira, unitatetik aniztasunera eta hala infinitura pasatze hura. Bigarren antzezlearen eskutik etorri zen elkarrizketa, eta karakter bakoitzak besteengan eragiteko aukera mugarik gabeak. Ikusle profetiko batek hantxe ikusi ahal izango zuen etorkizun zen hainbat eta hainbat itxura zituela lagun: Hamlet eta Fausto eta Segismundo eta Macbeth eta Peer Gynt, eta beste batzuk, gure begiek, oraindik, ezin bereiz ditzaketenak.

Beste egun historiko bat aurkitu dut neure irakurketen haritik. Islandian gertatu zen, gure aroko XIII. mendean; 1225ean, esate baterako. Hurrengo belaunaldien ikasgai, Snorri Sturlason historiagile eta poligrafoa, Borgarfjord-eko bere etxaldean, Harold Sigurdason errege ospetsuaren azken ekinaldia idazten ari zen. Harold Sigurdason, ezizenez Gupidagabea (Hardrada), Bizanzion, Italian eta Afrikan ibilia zen lehenago gerlari. Tostig, Harold Godwinen-Seme Ingalaterrako errege saxoiaren anaia, boterearen irrikan baitzebilen, Harold Sigurdarsonen laguntza erdietsia zuen. Norvegiar armada bat lagun, sortaldeko itsasertzean lehorreratu eta Jorvik-eko (York) gaztelua menderatu zuten. Jorvik-etik hegoaldera, saxoien armada atera zitzaien, buruz bururako prest. Horien berri eman ondoren, honela darrai Snorriren testuak: «Hogei gudazaldun joan ziren sarkinen osteetara; gizonak, eta bai zaldiak ere, burdinaz estalirik zeuden. Zaldunetako batek heiagora egin zuen:

— Zuen artean da Tostig kondea?

— Ez dut ukatuko hemen nagoenik —esan zuen kondeak.

— Zinez Tostig bazara —esan zion zaldunak— erran behar dizut zure anaiak bere barkamena eskaintzen dizula, eta erresumaren heren bat.

— Onar badezat —esan zuen Tostig-ek— zer emanen dio Harold Sigurdarson erregeari?

— Ez zaio hura ere ahantzi —erantzun zuen zaldunak—. Emanen dizkio sei oin ingeles lur eta, hain handia denez, bat gehiago.

— Hala bada —esan zuen Tostigek— erraiozu zure erregeari hil edo bizi borrokatuko garela.

Zaldunak erretiratu ziren. Harold Sigurdarsonek, gogoetatsu, galde egin zuen:

— Nor zen hain ederki mintzatu den zaldun hori?

— Harold Godwinen-Seme.»

Beste kapitulu batzuetan kontatzen denez, egun hartako eguzkia gorde orduko norvegiar armada garaitua zen. Harold Sigurdarson batailan hil zen; orobat kondea (Heimskringla, X, 92).

Bada halako zapore bat gure aroak (abertzaletasunaren profesionalen imitazio baldarrek gogait eraginik, apika) nolabaiteko errezelorik gabe atzematen ez dakiena: heroikotasunaren zapore petoa. Diostatenez, Cid-en poemak ba omen du zapore horretatik; nik neuk, garbi sumatu dut Eneidaren ahapaldietan («Seme, ikas enegandik, adorea eta benazko irmotasuna; besterengandik, arrakasta»), Maldon-en balada anglosaxoian («Ene herriak lantzaz eta ezpata zaharrez ordainduko du zerga»), Roland-en kantorean, Victor Hugo-rengan, Whitman-engan eta Faulkner-engan («labandalorea, zaldien eta kuraiaren usaina baino indartsuago»), Housman-en Mertzenario armada batentzako epitafioan, eta Heimskringlako «sei oin ingeles lur» horietan. Historiatzailearen sinpletasun itxuraren atzean halako joko psikologiko guztiz delikatu bat nabari da. Haroldek bere anaia ez ezagutzearen planta egiten du, hala hark ere ez ezagutuarena egin ahal izan dezan; Tostigek ez du hura salduko; bere aliatua ere ez, ordea; Harold-ek, berriz, bere anaia barkatzeko prest bai, baina ez lege berean Norvegiako errege arrotzaren erasoa, guztiz modu konprenigarrian jokatzen du. Ez dut deus esan beharrik ihardespenari darion hitz-trebetasunaz: erresumaren heren bat eman, sei oin lur eman [1].

Gauza bakar bat dago errege saxoiaren erantzun miragarri hori baino miragarriagorik: islandiar bat izatea, hain zuzen, garaituen odoleko gizon bat, hura sekulako idatziz eman zuena. Alegia, Reguloren ekintza ospetsuaren oroitza kartagoar batek jaso bailuen hurrengo gizaldiotarako. Ondo arrazoi onez idatzi zuen Saxus Gramaticus-ek bere Gesta Danorum hartan: «Thuleko (Islandiako) gizonei hainbat laket zaie herri guztien kondaira ikas eta izkributan ematea eta ez daukate loriabide tipiagokotzat inoren laudorioak argitaratzea berenak baino».

Ez saxoiak bere hitz haiek esan zituenekoa, baizik eta arerio batek sekulakotu zitueneko beste hura, egun seinalea dugu historian. Egun gogoangarria, oraindik etorkizun den zerbaiten iragarpena dakarrena: odolen eta nazioen ahanztura, giza generoaren solidaritatea. Eskaintzak aberriaren ideiari zor dio bere indarra; Snorrik, bere izkribuetan jasotzearen poderioz, gainditu eta traszenditu egiten du hura.

Arerio bati egindako beste ohore-aitorpen bat gogoratzen zait Lawrence-ren Seven Pillars of Wisdom obraren amaierako kapituluetatik; Lawrence-k alemanen aitzinoste baten adorea laudatu eta honela dio: «Orduan, gudaldi hartan aurreneko aldiz, harro sentitu nintzen anaiak hil zizkidaten gizonez». Eta aurrerago: «They were glorious».

Buenos Aires, 1946ko abenduaren 23an

[1] Carlyle-k (Early Kings of Norway, XI) alferrik galtzen du, zoritxarreko gehikin batez, ekonomia bikain hori. Sei oin ingeles lur horiei, «for a grave» («hilobitzat») eransten die.

"Jorge Luis Borges - Ipuin hautatuak" orrialde nagusia