Herioren hegala
Herri martiririk bada (Gernika, 1937)
Sinbologia aldetik baina, gerora Txekiako Lidice legez, Gernika izango da “hiribildu martiria”. Gernika esatea heriotza esatea da, sua eta kea, hegazkin militarren hegalpean hauts bihurtu nahi den jendea. Noiz eta, Arrifen legez, azoka egun batez ostera ere. Gernikan, Durangon bezala, esneketaria da biktima, tipula erosten den etxekoandrea, zapatariaren haur jaio berria… Bonbak erruten dituzten hegazkinak herri xehearen zeru gainean. Ordutik, Gernikaren izena haizea bezain arin zabalduko da munduko idazle antifaxisten artean. Durangori bezalaxe, goitik beherako poema eskainiko dio César Vallejok Gernikari ere. Gerora Nobel saria izango den Miguel Angel Asturias guatemalarrak, Gernika akorduan, olerki hunkigarria eskainiko zien 1937an Asturiasko meatzariei, Pasako gara:
Gernika suntsitzetik zetozenak geure haragi-mamitan birrindua, geure mamitan geure mamitan; Inperioa gasez deuseztatzetik zetozenek gure bularrak aurkitu zituzten
Poeta amerikarrak hona begira kantuz! Bi ditu izan ere ikurrak Gernikak sufrimenduaren sinbolo izaten lagundu diotenak. Bata, aurreko mendean William Wordsworth ingeles poeta erromantikoa liluratu zuen arbola santua (“Gernikako Arbola”, 1810). Bestea, Picassoren Guernica koadroa, 1937ko Parisko Erakustazokan Espainiako Errepublikaren pabiloian aurkeztu zena. Hala, arbolaren bueltan bildutako herriari kantatuko dio nostalgiaz Gabriela Mistralek “Berriz izango da berde eta zabala/ haritza, gure haritza/ metrailak horzkatua…”; arnas emale Miguel Hernandezek: “Euzkadin jausi dira nik dakit ba zenbat lehoi/ eta hiri bat, inbasioak suntsituak./ Haren isil-hatsak indartzen gaitu”; lekukotzaren indarrez Gabriel Celayak: “Hain erraza zirudien bakeak! Ez ziren han aditzen/ ez gezurra ez herra”… Picassoren koadroa min honen guztiaren lagungarri dator. Zezenak, zaldiak, gudariak, emakumeak, haurrak, txoriak... liluratuko ditu Rafael Alberti, Jose Angel Valente, Fernando Lamberg, Blas de Otero edota Carlos de Oliveira... New Yorken, “Gernikako aingeruen” gorpuek ez diote Norman Rosten-i lotan uzten. Poema xaloari Peter Schickele-k erantsiko dio musika. Eta Joan Baez-ek ahotsa 1968an:
GERNIKAN
Gernikan espaloi gainetan txukun soinez soin haur hilak euren soineko zuri almidonatuekin euren soinekotxo errukarriekin. Bular eta bekokian zulotxoak bertatik sartuta herio trumoi bat bezala, uda-jolasetan olgetan zebiltzala. Ez egin negarrik haiengatik, ama, betirako joan dira santuen zerura Jainkoak beteko dizkie bala-zuloak goxokiz.
Frantzian, urteak dira Gernika suntsituaren irudiek poetaren barrenak inarrosi zituela. Paul Éluard-ek 1937an bertan eman zuen argitara Gernikaren garaipena poema, Cahier d’art aldizkarian, Georges Auric-en partitura zuela lagun. Handik urte batzuetara, Alain Resnais-ek eta Robert Hessens-ek hitzotan oinarritutako hamahiru minutuko filma obratu zuten, Guernica (1950). Maria Casarès-ek ezarri zion ahotsa Éluardi.
GERNIKAREN GARAIPENA
I Mundu ederra etxolak gaua eta soroak
II Aurpegi onak sutarako aurpegi onak finean Errefusentzat gauarentzat iraintzeko kolpatzeko
III Aurpegi orotarako on Hara hutsa duzue so Etsenplu izanen da zuen heriotza
IV Heriotza bihotz-ikara
V Ordainarazi dizuete ogia Ortzia lurra ura loa Eta zuen bizitzaren Miseria
VI Elkarkidetza desio zutela zioten Indartsuekin zeken eroak epaitzen zituzten Eskeko zebiltzan sos bat bitan banatuz Gorpuak gurtzen zituzten Gizalegearen zamapean
VII Tematzen dira neurriz kanpo ari dira ez dira mundu honetako
VIII Emazteek haurrek altxor berdina dute Bedatseko hosto berdekoa eta esne garbikoa Eta iraupenekoa Beren begi gardenetan
IX Emazteek haurrek altxor berdina dute Begietan Gizonek ahal bezala defendatzen dutena
X Emazteek haurrek larrosa gorri berdinak dituzte Begietan Odol ikur bana
XI Beldurra eta ausardia bizitzeko eta hiltzeko Heriotza hain zaila eta hain erraza
XII Gizonontzat altxor kantatua Gizonentzat altxor alferrikaldua
XIII Gizon zinezkoak zeinentzat desesperantzak Esperantzaren su ireskorra elikatzen duen Zabal dezagun elkarrekin etorkizunaren azken kimua
XIV Pariak herio lurra eta higuina Gure etsaiena dute kolore Bakarra gure gauarena Gurea izanen da garaipena
(Itzulpena: MIKEL ANTZA, Lyon-Corbas, 2011)
Uztaritzeko apaizgaitegian, Ganix Dihartzek kantu aireko poema idatzi du Hegoaldetik datorkion erre-usainak amorrarazia. Hamazortzi urte ditu. Amaitu duenean, lehenbiziko aldiz sinatu du lana handik atzera utziko ez duen izenez, Iratzeder.
GERNIKA! Zure kantu sarkorra Entzun dut gau huntan: Aditu izan nuen Jadanik askotan: Bozkarioz bihotza Gainditzen zitzaitan. Gaur egin dut gogotik Nigar ilunbetan... GERNIKA!
GERNIKA! Ikusten zaitut hilen herria iduri; Etxe aurtikitz baizik ez zare igeri... Udaberria irriz dago munduari: Harri beltzetan lore guti zait ageri. GERNIKA!
GERNIKA! Orai datza ohiko Kartago bezala, Paret beltz handi batzu baizik ez dauzkala. Jazko Euskaldun-iri haren gorputz hila Nigarrik egin gabe nola ikus, nola? GERNIKA!
GERNIKA! Xoratzen iluntzen daut hitz horrek bihotza. Mendek jakinen dute haren zorigaitza... Numanze ta Kartagoz ez gaitezke mintza, Goraki erran gabe Euskadin, han, datza: GERNIKA!
1937ko apirilaren 26az geroztik Gernika dioenak apokalipsia dio. Gerora mundu zabalean lurrarekin berdindutako edozein hiri da, Santi Onandiak ez zukeen bestela idatziko Hiroshiman:
Zabor, arri, zirpil, ondarrez kalea, Aizetan eriotz dabil arramaka... ta, umea besoan, zelako irudia!, garrasi bizitan, nora oa, neska? Euskal uriaren miñaz oarturik, negar zotin-eunez estaltzen dau goitik.
Izango da aire eraso gehiago, Bilbon-eta. Oskar Kokoschka-ren Lagundu euskal haurrei (1937) urgentziazko akuarelari begira, txekiar margolariak Onaindiaren berbak bildu nahi izan zituela dirudi. Hondar artean, animalia lehertuak atzean, ama bat ageri da, ume bat besoetan, handixeago bat duela eskutik. Ezkerreko ertzean, hegazkin bat, su eta herio zerutik. Euskal imajinariotik aldenduko ez diren herioren hegalak dira:
—Ama, eztot gaur ikusten geure ikurriña goiz gustitan bezela mendi ganian. ¿Zer jaso ete da?
—Ene seme egazkiñak atzo ixan dira ainbeste bai, ain sarritan! SORNE UNZUETA
AA, Susa-20, 1987. ATXAGA, Bernardo, Markak, Gernika 1937, Pamiela, 2007. IRATZEDER, “Gernika”, Pindar eta lanho, Ezkila, 1947. IRIARTE, Jose, Bikila, “Picassoren Gernika” (Imanol&Klabelin Komik, IZ, Sentimentuen auspoz), 1979. MANCIET, Bernard, Lo didier de Guernica, Maiatz, 2005. MONZON, Telesforo, Gudarien egiñak, Graf. Moderne, 1947. ONAINDIA, “Euria ta uria”, Goiznabar, Karmel Idaztiak, 1971. TAPIA, Joseba, Agur Intxorta maite, Gaztelupeko hotsak, 2001 (CDa eta liburuxka) UNZUETA, Sorne, “Artxanda”, Euzko Gogoa, 1952.
Herioren hegala |