HAMABIGARREN KAPITULUA

Aita Arnoux eta Aita Dourisboure elgarrekin.— Bainan laster badoa Aita Arnoux eriturik. — Badoazi ere Aita Fontaine eta Aita Desgouts, jaun aphezpikuaren manua izanik.

 

       Frantzia barnekoa zen Aita Arnoux, Besancon deithu hiri handikoa. Diosesa hortarik hainitz misionest bada. Nere Jaun Cuenoten herritarra eta ahaidea zelakotz igorria zuten salbaietarat. Eskola berezi batzu eginaraziak ziozkaten, arras hartze ona zuelakotz, egun batez hemengo berriak jakintsuneri Frantziarat igor zetzan. Jada ukhana izan ez halu misionest joaiteko zeruko deia, Frantzian berean bide ederra eginen zuen. Hameka eskaintza lorios eginak ziozkaten mundutarrek!

       Adixkide handiak ginen. Eta aspaldiko adixkideak. Sotana hartzekoa ginuen edo doidoia hartua, Pariserat joan ginelarik 1846-an. Han hirur urthe egon ginen elgarrekin. Horra nere lagun berria. Zer zoriona neretzat biharamunean harekin Kontrangeko bideari lotzea!

       Aita Arnoux hortzez eta haginez berehala hasi zen mintzairaren ikasten. Nere laguntzarekin, laster ikasi zuen. Lamen etxe handian egoten ginen, eta mihise berean egiten ginuen lo. Elgarrekin haraxe hunaxe gure othoitzak irakur oihanean, atsegin eta bihotzmin guziak erdizka, oi zer bizia gineraman!

       Neronek nazkien guziak irakusten niozkan, zoin landare zen jateko ona, zoin pozoina. Haragikiarekin ez da landarekin bezalako pozoinatzeko irriskurik. Behin salbaia bati, zer gerta ere, galdetu nion zoin diren jateko on diren abere, alimale eta mamuak. Badakizue zer ihardetsi zautan? «Lasterrago izenda netzazke jateko on ez direnak! Hemen jaten ditugu, salbu lau!» Eta lau horiek izendatu zauzkidan. «Horietaz kanpo, lurrean eta uretan higitzen den guzia jan dezakezu!» Horrek ez du oraino erran nahi jaterat zoazin abere, alimale eta manuak tiroz edo ukaldika hila izan behar duela: ez. Bera hila, usteltzen eta usaintzen hasia izanik ere, bardin on zaiote salbaieri. Behin oihanean nindoan: Dakrotingeko gizon bat oihuka hasten zaut eia nahi dudan haren bazkariaren erdia. Badakizue zer zuen bazkaltzeko? Orkatz usteldu bat, harrak polliki khendurik suan errea!

       Salbaiek jaten dutena, misionestek ere jaten dute… denborarekin. Hek hilarazten ez dituenak, zertako hilaraziko gaitu? Eta zenbeit aldiz, nahi dena ez delarik… ahal dena jan behar! Gosea bezalakorik ez da begien muthur xurieneri hetsarazteko. Zenbat zakhur, arratoin, sagu, ximino, suge eta apho ez dugu, bertzerik ez ginuelakotz, irrisarekin nahasirik jan! — «Zer? Aphoak ere ba?»— «Ba… eta beharri xilorat erranen dautzuet, ahotik ezin utziak direla! Arroltzeak khen zotzue arthoski; pozoina baitute, larru zatzue ongi… eta trankilki jan!» — «Bainan, Aita gaixoa, ez othe zare basa-jende horiekin, guti edo aski zeroni basatzen hasia?» — «Baditake: baditake, bainan ez neri erran aphoak ez direla jateko onak!»

       Bainan ez dut etxeko-andereentzat hasia bakharrik liburu hau: sukhaldeko lanetan ez othe naiz beraz sobera trikatu

       Goazen orai kanporat.

       Aita Arnoux arras azkarra zen, itxuraz bederen. Bigak abiatzen ginelarik, ni bezen aise helduko zen norat-nahi. Eta hitz dautzuet, orduan neri jarraikiko zena zerbeit bazela! Bai, azkarra zen Aita Arnoux! Bainan hango jatekoa nihundik etzezaken har, are gutiago atxik. Laster apetitu guzia joan zitzaion beraz eta arras ahuldu zen. Horra nun lotzen zaizkon barneko minak hainbertzenarekin. Krok egin zen zenbeit egunik barnean eta haria bezala mehatu. Eta haren bihotza halere! — «Nik ez dut denbora handirik bizitzeko, zautan gozoki erraiten, eta beldurtzeko da hemen gaindiko misionestetan bat ez dela zahartuko, bat ez dela hamabortz urthe iraunen duenik! Denik ere, zuk, zure osasun paregabearekin. Bai, sinhetsazu bertze guziak laster joanen garela!»

       Gaixo Aita Arnoux! Egia zuen segurki etzuela hainitz iraunen: aspaldi hila da: hilak ere Aita Combes eta Aita Desgouts: hilak oraino geroztik salbaietarat ethorri bospasei misionest gazte: Aita Fontaine, eriz, eskualde hautarik urrundua. Hamabortz urtheak joan dire… eta, guzietarik ni bizi bakharrik! Ni ere flakatuxea haatik! Beldurtzeko da ez dutala gehiago hainitz iraunen orai! Bainan, Jainkoak nahi duen bezala, guzien buruan!

       Aita Arnoux etzuen lehen eritasunak ereman. Altxatu zen, behinere ongi azkartu gabe haatik, eta Kontrangen, ez eri ba eri, urthe bat iragan zuen oraino. Azkenekotz hala flakatu zen nun nahi-ta ez salbaietarik urrundu behar izan baitzuen. Etzen haatik aise erori hortarat. Annamerat joaiterat ezin deliberatuz, zenbeit denbora egon zen oraino Koxamen. Bainan gaitza sobera sartua zuen. Joan zen. Ez dugu guk ikusi geroztik. Laster hil zen.

       Aita Combesekin bazen Bao izena zuen aphezgei bat, haste-haste hartan ethorria. Hari fidatu ginion Aita Arnoux Cochinchinarat joaiteko. Hiruzpalau lagun bazituzten, zer gerta ere. Bao apheztu da geroztik eta nerekin egon luzez. Zenbatetan ez diozkat erran-arazi itzuli hortako berriak, hunkigarriaren hunkigarriz! Ez ditake lotsagarriagorik deus amets! Aita Arnoux bizkarrean ibili zuten, minarekin orroaz. Annameko lurretan sartu ondoan etzitazken gehiago egunaz ibil. Gau batez, ur hegirat hurbiltzean handik untziz joaiteko, elefant tropa batek inguratu zituen. Beharrik nunbeitik hasi atabal batzuek lotsatu bait zituzten elefantak, eta eri gaixoa untzirat ereman zuten, hats bahi. Bizirik heldu zen halere aphezpikutegiraino. Ondikotz, han egin ziozkaten guziek etzuten sendatu: pedaxatu bakharrik. Hamar bat urthe umexurtxtegi. batean egonik, Hong-Kongen hil zen.

       Aita Arnoux eriz joan orduko, Aita Fontaine ere galdu behar ginuen. Jada ukhana zuen jaun aphezpikuaren hitz bat bi misionest Anamitek hasi elizadi batetarat joaiteko, buruzagi bezala. Elizadi hortan ikaragarrizko beroak egiten ditu eta Aita Fontaine jada ahuldua zen. Etzuen ihardoki beroeri: eritu zen berehala eta Frantziarat igorri zuten sendatzerat. Bigarren egonaldi bat egin du geroztik hemen gaindi Aita Fontainek, bainan berritz eriturik Frantziarat sartu behar izan zuen. Laval deithu hirian hila da 1871 garrenean, urthea hasi eta laster.

       Do Annamerat joanez geroztik, Aita Desgouts erran ditake bakharrik zela Rohaien. Hura ere khendu zaukun jaun aphezpikuak. Ikastegi bat bazuen Rohaien Aita Desgoutsek, bainan liburuetan baino denbora gehiago iragaiten zuten hango haur gaixoek sendagailu hartzen. Rohaieko aroa etzen hoberenetarik osasunarentzat. Bere meneko ikasle guziekin, Nere Jaun Cuenotek Aita Desgouts joanarazi zuen beraz Bonongarren herrirat. Ondikotz, Aita Desgouts zahartuegia zen, erro berriak bertze nunbeit egiteko, eta sukhar eta hertzetako minek hartu zuten. Frantzian hila da.

       Salbaiekin biga ginen beraz bakharrik orai: Aita Combes eta ni. Bainan hain urrun elgarretarik! Kontrangetarrak urrikaldu zauzkitan, nere bakhartasuna ikusirik, eta etxe bat egin zautaten. Bederen egun guziez meza sainduaren errateko zoriona banuen ordutik! Ni bezala galduak egon direnek badakite zer erran nahi duen horrek! Meza sainduaren ematea! Jainkoa bihotzean kokatzea!

       Aita Combes ere urrikaldu zitzautan, eta Luk deithu muthil bat igorri zautan nere jatekoaren moldatzeko eta bertze lan ttipi batzuen egiteko. Erran ditake gehiago ez nintzela arras bakharrik. Lam gaizoaren etxeko biziaz bertzerik zen etxe berri hartakoa. Lamen etxean oihu eta izkirituek burua hausten zautedan: etxe berrian Jainkoa baizik etzen mintzo bere misionest gaixoarekin…

 

 

HAMAHIRUGARREN KAPITULUA

Ngui eta Pat katiximaren ikasten abiatzen zauzkit neri, eta Hemur Aita Combesi

 

       Kontrangeko mintzaira aski polliki ikasten hasia nuen. Banharrez jada baitzuen Aita Combesek othoitz eta egia beharrenekin katixima ttipitto bat egina, gure mintzairarat itzuli nuen. Bethi Jainko Onari othoitzean ari nintzen salbaiak argi zetzan. Entzun ninduen azkenean.

       Bi haur maiteri ideki ziozkaten lehenik begiak eta bihotza. Batek hamabi urthe zituen eta Ngui izena. Lamen seme gazteena. Jada ez othe dut errana haur hori, othoitzean hasi orduko, ondoan nuela, beha eta beha? Berenaz aski bortitza zen. Arras bihotz onekoa haatik. Lamen etxetik nere etxerat joan nintzanean, haurrak ez ninduen segurki ahantzi: noiz-nahi ikusterat ethorria nuen. Arras adixkidetu ginen beraz. Hola ikusterat heldu zitzautanetan, denbora ez nuen galtzen eta egia onik erraten nion beharri xilorat. Ifernuak arras lotsatzen zuela oharturik, harat ez joaitekotz othoitzak ikasi behar zituela baitezpada, buruan sar-arazi nion. Gogotik ikasi zituen eta lorietan egun guziez erraten hasi. Bi ilhabeteren buruko sinhestea bazuen eta irri egiten zioten bere herritarren ximinokeria batzueri.

       Holakatua ikusi nuelarik, behin galde hau egin nion: «Haurra, sinhesten duk orai Jainko bat badela, eta ez dela bat baizik; sinhesten hil-eta phiztuko haizela; sinhesten onak zerurat joaiten direla eta ifernurat gaixtoak! Bainan zerk sinhetsarazi daizkik egia horiek?» — «Aita, hastean zure erranak ez nituen sinhesten: emeki emeki sinhetsi ditut. Zerk sinhetsarazi dauzkidan nahi duzu jakin? Ez dakit neronek… bainan sinhesten ditut!»

       Nguiren katiximako lagunak Pat zuen izena eta bederatzi urthe zituen. Badakigu Jainkoak urririk ematen dituela bere dohainak: ez haatik zer xede duen! Beha. Koxametik aski hurbil zagozin haur hunen burhasoak, Konxokou deithu herrian. Bada, Hojoltarrekin hasarre ziren Konxokouarrak. Hek hauier, uste gabetan, gainerat ethorri zitzaizkoten eguerdi batez eta oro preso ereman zituzten, urrun lanean zirenak salbu. Hain xuxen etziren lanean Paten burhaso eta haurrideak. Etsaiari jarraiki behar izan zuten beraz, ixil-ixila, amak eta haurrek, aita, jazarri zelakotz, Hojoltarrek han berean hilik. Pat handituxe arte hazi zuten eta, zerbeit balio zuela iduritu zitzaiotenean, Kontrangen saldu. Nik erosi nuen. Horra Nguirekin batean nor zabilkidan beraz katiximaren ikasten. Elgar arras maite zuten bi haurrek, eta uste dut nere erranak baino gogotikago sinhesten zituen Nguirenak Patek. Beharrik ez baitzion deus onik baizik erraiten! Behin huna zer entzun nion: «Pat, ez duk erran behar! Jainkoak zoin maite hauen haatik! Esklabo hiltzeko sortua hintzen eta ez haiz esklabo! Hire etxean egon bahintz, Jainkoa ez huen ezagutuko, eta orai ezagutzen duk! Etxean egonez ez huen ifernuan erretzea baizik igurikatzen ahal! Oi, zoin maite eta zoin maite hauen Jainkoak!»

       Bertze aldi batez ere Ngui entzun nuen hola-hola: «Pat, gau guziez lokhartzerat noalarik, beldur tzar batek hartzen naik gau hartan hil behar dutala! Oi, bathaiatua banintz bederen zerurat joaiteko!»

       Ikasiago eta hobeago zoan Ngui. Hain bortitza lehen, orai aingeru bat bezen eztia! Aita bera harritua zen. Lehen mihi zikhina bezen garbia orai! Min ttipi bat egin orduko, lehen zalapartaka eta arneguka hasiko zen: orai, gehiago min harturik ere, begiak zerurat altxatuko zituen berehala eta bere mina Jainkoari eskainiko. Patek jite ona baitzuen eta ez baitzen oraino galdua, aise asmatzen duzue zer ongia egiten zion Ngui bezalako lagun batek…

       Bere aldetik Aita Combes lanean ari zen, eta geroa gero eta ederrago ikusten zuen harek ere. Aspaldi errana baitzuen Banharretan segur Hemur hasiko zela lehenik katiximaren ikasten, hala-hala gertatu zen. Arras gizon zuzena zen Hemur: gezurra hastio zuen: nor-nahiri zerbitzu eginen zion. Eta san Tomasek dionaz, holako gizona bathaiorik gabe utziko duen baino lehenago Jainkoak bathaiatzale bat igorriko dio zerutik edo nunbeitik! Hemen ere atxeman ditake segurki bat edo bat zuzentasuna maite duenik, bainan Hemur bezen garbirik mihiz eta orotaz nihun guti atxematen da. Badakizue behin zer erran zion Aita Combesi, hau seigarren manamenduaz mintzatzen hasi-eta? «Aita, ez du balio mintza zazkidan manamendu hortaz. Aspaldi badakit zer egin dezakedan eta ez, zer gogoan erabil dezakedan eta ez. Gaztean neskatxa batekin buruz-buru egiten banuen bidean, berehala, debrua nitan ez sartzeko, bertze alderat itzultzen nituen begiak!» Horra nor eta zer zen Hemur. Nor harri beraz bertze guziak baino lehenago hautatu badu Jainkoak? Eta bizkitartean etzuen berehala amor eman Hemurrek! Beharriak aski luzez hetsi zituen Jainkoaren deiari! Funtsean, bere alderdi onen itzalak bazituen: han sortua, han handitua, arras eta arras hango xorokeria eta sinheste ergel guzieri atxikia zen! Aita Combesek erraiten ziozkanak sinhesten zituen segurki, bainan nola egunetik bertzerat utz odolean zituen guziak? Bertzalde han gaindi ez othe zuten orok erraten, haurrean ikasieri ukho egiten bazuen, hilen zela? Horiek guziak bazakizkan Aita Combesek, eta othoitz eginarazten zion: «Argia galde zok Jainkoari: emanen daik». Goizean, arratsean, noiz-nahi, bakhartasunean edo nornahiren aintzinean, othoitzean ari zen beraz Hemur, ahalgerik gabe. Eta kopeta gorarik mintzo zen bere herritarreri Jainkoaz, jujamenduaz, ifernuaz. Erori zen halere azkenean eta bathaioa galdetu. Ez dut finkatuko geroztik ere behin edo bertze ez dela herriko xorokeria hetarat lerratu: hala ez denaren finkatzea litake naski, bainan egunetik egunerat azkarrago zen halere. Beha. Bathaiatu zen urthean, uztak huts eginik, Koxamen eta inguruetan gosetea sartu zen. Euriteak hastean arthoak egitea bezalakorik etzen, jateko zerbeit ukhaiteko, irrisa ethorri artean. Bainan hemen gaindi ez da noiz-nahi erain behar; jainkoek badituzte beren egunak. Artean goseak hilen bada ere, laborariak jainkoen ilhargitzearen beha egon behar du. Bada, Aita Combesek erranik, Hemurrek bere arthoa egin zuen, ilhargitzeari behatu gabe. Zer-nahi erran zion jendeki guziak: «Arthoa ilhabete huntan egiten duzu, dohakabea? Etzautzu ethorriko… eta baldin ethortzen bada, ez duzu baliatuko: jainkoek lehenago eremanen zaituzte! Etzatzu kanpotar horiek sinhets: heriotzea aski goiz ethorriko zautzu segurki eta halere!»

       Guzien gatik, arthoa sortu zen, handitu, eta onthu! Eta jada errana errepikatu dezagun, goseak ez baitu legerik, doidoiako erasia egile horiek zioten lehenik bere arthoa erosi Hemurri. Eta nihor etzen hil halere! Ederki trufatu zituen haatik gure gizonak: «Ha! ha! Beldur zineten hilen nintzela, orduan arthoak eginez! Eta egin ez banitu, ez othe zineten zuek hilen?»

       Berri hori laster hedatu zen inguruetan, eta Koxamen bereziki prediku hoberenak bezenbat ongi egin zuen. Haatik Jainkoak nahi izan balu urthe hartan hil zadin Hemur, ez dakit Aita Combes hainitz sinhetsiko zuten handik goiti salbaiek. Beldurtzeko da ezetz. Aita Combesek othoitz ederrik egin zuen bethi herritik gertakari txar guzien urruntzeko. Ogi eraiten hasi zen egunean Hemurrek minharturik, gutik egin zuen bazterrak ez baitziren arras nahasi eta hain ongi hasi lana betbetan gelditu! Bainan, zorionez odola abiatu bezen laster gelditu zitzaion dohakabeari eta Jainkoak, gaitz handienen mirikuak, laster sendatu zuen…

 

 

HAMALAUGARREN KAPITULUA

Ngui, Pat eta Hemurren bathaioak

1853-garren urthean

 

       Aspaldiskoan iduritzen zitzautan Ngui aise bathaia zitakeela: Girixtino hoberen-hoberenak bezen ongi bizi zen jada: bere elhetan etzuen iduri pagano herrietan sortua eta altxatua zela. Jainkoaren beldurrarekin Jainkoaren amodioa bazuen. Eta halere bathaiatzerat ezin menturatuz nindagon!

       Haur hotza oraino, hoinbertze paganoen erdian bakharrik, beldur nintzen etzezaten lotsa etxeko trufa, irri gaixto, elhe tzar eta mehatxuek. Othoizka ari zitzautan bizkitartean bathaia nezan eta bathaia nezan. Zenbatetan etzautan errepikatzen behin bere adixkideari erraten aditu nion solas bera: «Lotsa naiz etzaterat joaiteko! Hiltzerat heldu banintz lotarik, ez nindaiteke bathaiatua!»

       Nere beldurrak zabal-zabala erran niozkan, bada, hola mintzatu zitzautan batez. Badakizue zer ihardetsi zautan? «Oi Aita, zer uste duzu, etxeko guziek, herritar guziek, Sedangetar guziek ifernurat joan nahi badute, hala nahi dutala nik ere? Egin dezatela nahi dutena, hek: nik badakit nere eginbidea zer den eta bethe nahi dut!» Bi musu gozo eman niozkan berehala…

       Nola gogor egin oraino? Hitzeman nion laster bathaiatuko nuela. «Bainan, haurra, etzak ahantz zer erran dautakan!» Bai, holakoetan misionestak ahanzten ditu nekhe, buru-hauste, bihotzmin eta gainerateko guziak…

       Ordutik bere bathaioko eguneraino erran dezaket Ngui aingeru bat izatu dela. Bere bihotzeko gaindia Pat bere lagunaren bihotzerat ixurtzen zuen. Hau haurtxago baitzen, etzituen oro Nguik bezala pisatzen segurki, bainan horrengatik aski eta aski bazakien segurki.

       Aita Combes egun handiaren beha zagon bethi. Aspaldiskoan errana zautan baitezpada Nguien bathaioan kausitu nahiko zuela. Bezperan ethorri zen, Hemurrekin. Kaperako athean bathaioko othoitzak hastean Nguiri galdetu niolarik eia sinhesten zuen Jainkoa baitan eta ukho egin nahi zuen debruari, aditu bazinute haur gaixoak nola ihardetsi zautan! Erran nion ihardets zezan, liburuak erraten duen bezala «Sinhesten dut» eta «Ukho egiten dut». Etzitzaion aski iduri hola ihardestea, eta su bat begietan erran zautan: «Bai, bai, ukho egiten dut segurki debruari, bihotzaren erdi erditik, tzarra baita!»

       Aita Combes loriatua zagon eta bathaiotik lekora galdetu zautan: «Eta orai ahanzten ahal othe ditugu Kolang eta bertzetako bihotzmin eta lotsak?» — «Uste nuke!»

       Ngui eta Pat, horra beraz Jainko maiteari eman diozkadan lehen bi Salbaiak. Horra eskualde hautan ukhan dutan lehen zorionezko eguna. Ngui, deithu nuen Josep; bertzea, Jean. Urrunago erranen dautzuet nola galdu nuen Josep hamasei urthetan eta zoin ongi atxiki zituen hil arte bathaioko agintza guziak. Jean bizi da oraino egungo egunean: hogoita bi urthe ditu eta ez da hemen gaindi girixtino hoberik. Joan-den urthean emaztegai bat atxeman nion arras behar den bezalakoa: bainan, ondikotz pikotak ereman dio. Uste dut jada zeruan dela neskatxa gaixoa. Muthiko gazteak nigar ederrik egin du bere lagun-beharra galdu duelarik, bainan Jainkoaren nahirat arras eroria da orai.

       Josep eta Jean bathaiatu nituen egunean, bazkaritto bat eman nuen, nere zorionaren ongi agertzeko alde batetik, Aita Combes eta Hemurren ohoretan bertzetik. Orduantxe Ngam, Josepen anaia zaharrena, athean ikusirik, Aita Combes hurbildu zitzautan: «Nor da muthiko gazte hori?»— «Josepen anaia» — «Behinere Jainkoaz mintzatu zitzaizkio?» — «Bai, bainan ez du iduri hainitz sinhetsi nahi nauela». — «Zaude ixilik! Etzaituela sinhesten? Eta nik erraten dautzut berritz, muthiko gazte horrek girixtino on bat eginen duela oraino! Begietan irakurtzen diot. Etzazula nik errana ahantz!» Liburu huntan berritz ere Ngam hortaz mintzatu beharko nitzaitzue: merezituko du egiazki.

       Frogak emanak zituen Hemurrek ere bere aldetik. Ordu zuen beraz Jainkoaren arthaldean sar zadin. Noizetik noizerat paganoen xorokeria batzuetarat erortzen edo lerratzen bazen oraino, berehala urrikitzen zitzaion, eta gero-ta gehiago misionestaren erakaspenari zagon. Guzien buruan bathaioak etzuela azkartuko baizik, Aita Combesek eguna hautatu zuen eta joan nintzen ni ere, Josep eta Jean lagun harturik. Bathaioko bezperan heldu ginen Koxamerat. Aspaldi bazakien Hemurrek bathaiatu baino lehen bere «domong» edo jainko faltso gerizatzaileak han-harat igorri beharko zituela: Aitak aski errana zion.

       Harriz edo zurez eginak dire «domong» horiek. Molde guzietakoak badire. Ez da hemen gaindi etxerik jainko geritzatzaile horietarik ez duenik: batzu irrisa uztaren gerizatzeko dituzte, bertzeak sal-erospenak ongi eginarazteko, zenbeit osagarriaren atxikitzeko, gaineratekoak nork daki zertako. Gehien-gehienik atxikitzen dioten jainko gerizatzailea irrisarena dute. Irrisa egiten dutenean, irrisa handitzen ari denean, irrisa ondu denean, zer-nahi eskaini behar diote gerizatzaile horri, edo xerri, edo ahuntz edo basa-idi. Hola eskaini dutenaren odolean jainko hori ongi mainhatu behar da. Eta bertze holako mila xorokeria… aiphatzea ere merezi ez dutenak. Zaku berezi batean atxikitzen dituzte hemengo salbaiek delako jainkoak.

       Koxamerat heldu gineneko, Hemur ikusi ginuen zaku bat eskuan. Bere jainkoak zituen hartan eta Aitari zeramazkion. Aphezetxerat orduko, puska tzar batzu bezala oro lurrean hedatu zituen. Hain xuxen salbaia zenbeit baziren han: ikaragarrizko izialdura batek hartu zituen. Nihork ahorik etzuen idekitzen gehiago. Josep hurbildu zen, lurretik bi jainko hartu zituen eta koskaka porroskatu, trufa baino musika handiago egiteko hitz hauk erranez: «Oi, zoin indar guti duten jainko hauk! Eia bertze horiek gehixago baduten?» Eta martilu batekin mila eta mila pusketan ezarri zituen: «Aita, su harririk batere ez baitut gehiago, uste duzu puska horietarik bat har dezakedala?» — «Segurki hartzen ahal baituk, Josep!» Hango salbaien begikaldi harrituak ikusi bazintuzte?

       Biharamuneko phesta ederra! Egun ederragorik ez du ikusi Hemurrek. Ez eta guk. Haren begitarteko atsegina bathaioko denbora guzian! Josep eman ginion hari ere izena. Bathaiatu orduko, bere sinhestearen orori ongi baino hobeki ezagutarazteko, lasterka berak ekarri jainko heyen phorrosketarat joan zen eta oro bildurik besainka errekak behera igorri zituen. Lan horren egiten gogotik lagunduko zuen Josep ttipiak ere; etzuen utzi, ezen berea bazuen buruan. Han harat igorri-eta, ondotik oihu egiten zioten bere jainkoeri: «Zoazte! Zoazte! Eta hitz dautzuet sekulako agur erraten ahal diozuela orai nere xerri, ardi, oilo eta gainerakoeri! Ez duzue hemendik goiti hainitz milikatuko!»

       Hemurren arreba bera harritua zagon urruntxagotik: lotsaren lotsaz nigar ere egin zuen… ezen Jainkoaren deia etzuen oraino entzuna! Geroxago ethorri zitzaion haatik eta anaiak bezalako girixtino on eta kartsu bat egin du…

 

 

HAMABORTZGARREN KAPITULUA

Aita Do Rohaien

Luk nere zerbitzariaren heriotzea

Aita Verdier gurekin

 

       Nere Jaun Cuenotekin urthe bat egon-eta apheztu zen Do: Rohaierat igorri zuen jaun aphezpikuak, 1853garren urthearen erditsutan bezala. Nahiz herri hortako jendea etzen arras Tobauekoa bezen tzar eta ohoina, etzuen hain fama ona ere. Rohaieko jende guzia nunbeitik ethorria zen, orotan zorrak eginik, joka arizanik… edo bertze holako zerbeiten gatik. Laster oharturik lan on guti eginen zuela holako lurrean, Aita Dok bere buruan iragan zuen herrixka berri bat egin behar zuela eta bizpahirur etxe bere langileeri eginarazi ziozkaten Rohaieko inguruetan nunbeit. Uretik edo zubitik irrisaren biltzeko bai-eta kanpo lanen egiteko, zenbeit esklabo merkatu batean erosi zituen berehala eta jozak eta emak lothu lanari. Artean errateko, esklabo horiek bathaiatuko ditu lehenik. Ez da hori baino molde hoberik herri eta herrixka girixtinoen hemen gaindi sor-arazteko. Bada bertze misionestik ere frogatu duenik. Laosetik hunat esklabo merkatu handiak egiten dire. Ahal dugunean esklabo horietarik zenbeit erosten dugu eta laborantzari lotarazten. Oihanak errotik atheratu ondoan, landak egiten dituzte berentzat. Bathaiatu ditugularik, horra herri girixtino bat gure-gurea!

       Bertze esklabo batzu badire, oraino gehiago bilhatzen ditugunak eta arras sos eskasa behar dugu horien ez erosteko: umaxurtx eta haur utziak. Erosi-eta, handitu arte geronek laguntzen ditugu, ezkontzaraino.

       Aita Dok egin etxeek laster ukhan zuten galdetzaile eta beraz herrixka berri bat sortu zen Rohaieko alde-aldean. Ondikotz, inguruan etzuen lur ibilirik, ez-eta ibil errexik, eta lan handiagoeri lotzeko, sosa eskas! Etxetik urrun hasi zen beraz lanean Aita Do. Bainan langileeri bidea luzeegi zitzaioten goiz-arrats guziez egiteko. Zer egin beraz? Oihanaren erdian etxola batzuetan egiten zuten lo orok, lantegitik hurbil, larunbat arratsaldea ethorri arte, orduan etxerat itzultzeko eta igande eguna Aita Dorekin iragaiteko. Oihan hartan arras lur onak zirela aditurik, zenbeit Salbaia urrundik ethorri zitzaizkon Aita Dori, toki galdez, eta Aita Dok gogotik onhartu zioten galdea. Eta horra nola sortu zen Dakham derizan herria. Herri hortan egungo egunean berrehun girixtinoz goiti badugu, 1865garren urthean pikotak ereman zauzkun hiruetan hogoien gatik. Aita Do etzen behinere lokhartzen eta bide bat eginarazi zioten bere langileeri Koxametik Dakhamerat, eta orai hura da bi herrietako erretor.

       Bainan ez gaiten urrunegi joan… eta itzul gaiten Kontrangerat. Nere Josep maiteak etzautan atseginik baizik emaiten, bainan debruak etzuen nik bezala maitatzeko arrazoinik. Frogatu dauku.

       Behin baino gehiagotan erran dautzuet Lam Josepen aitak jendeki handia bazuela eta berrogoi bizitzalez goiti bazela haren etxean. Hautan, frango muthil eta neska Josepen eite handirik etzutenak! Ahoan bilorik gabe, beren bortz egiak erraten ziozkaten Josepek. Begitan hartu zuten beraz, eta, oro hitzarturik, trufaz hasi zitzaioten. Othoitzean hasten zeneko, etzen heyen irrien parerik! Halere etzen lotsatzen haurra, eta herritarrak beren jainko gerizatzaileekin delako xorokerietan ikusten zituelarik, asto xuriarenak eta beltxarenak erraten ziozkaten… bainan handiagoak bertzeek! Amor behinere emanarazi gabe haatik! Lam, ixil-ixila, zoko batetik beharriak luzaturik egoten zitzaioten holakoetan. Hain maite zuen bere Josep eta batere etzitzaion itsusi aphez bat bezen ederki mintzatzen aditzea! Bertzalde etxean nihork ez baitzion Josepek bezen ongi obeditzen, bertzelakatze hori gure gain ematen zuen eta gogotik uzten zaukun etxerat. Egun batez oharturik sobera eta sobera trufa egiten ziotela bere etxean haur gaixoari, aitari galdetu nion alderat utz zezan aphezetxean. Lorietan baietz ihardetsi zautan Lamek, eta geroztik Josepek urthe bat iragan du gutartean.

       Adin hortan lagunak nahi dire eta laster Kontrangetar gazte andana bat etxerat bildu zaukun Josepek. Egia erran, hori neronek galdetu nion. Behin baino gehiagotan othoitz eginarazten nion lagun horien xedetarat. Holako haur baten othoitzak zer indarra ez du! Beraz Josepen lagunak hastean aski lotsatzen bazituen nere bizar handiak, laster hartu ninduten eta maitatu, eta hasi nitzaioten Jainkoaz mintzatzen. Othoitzak irakutsi giniozkaten lehenik: gero, katixima. Josepek laguntzen ninduen ederki. Zenbeit ilhabeteren buruko sinhestea bazuten. Erran ditake Josep zutela ordutik bere nausi bakhar eta gidaria: adin berekoak izanagatik, oro hari zagozkion orotan. Halere haur horietan hirur baziren, den gutieneko dudarik gabe, bertze guziek baino gei hobea zutenak. Frogatu zautedan laster. Behin fama hedatu zen Kontrangen, herri huni hauzo-herri batek gerla egin gogo ziola. Holakoak aintzinetik jakiten direnean, emazte eta haurrak geriza zenbeitetan gordetzen dire, etsaiak ibili behar duen bidetarik urrun. Gerlako eguna ethorri zelarik, gizon guziak elgarretaratu ziren eta herritik kanpo joan. Delako hirur haurrak etziren ameri jarraiki, heyekin nunbeit gordetzeko eta aphezetxerat ethorri zitzauzkun. Josepek galdetu zioten zertako etzoazin ihesi. «Ni hemen egotea zuzen duk, erran baititake Aita Dourisbouren haurra naizela. Bainan zuek? Zertan zitazkete etsaiek hemen atxematen bazaituzte?» — «Hi bathaiatua haiz! Hiltzen bahintz, zerurat joan hintake! Gu aldiz? Ez diagu beraz urrundu nahi hemendik, hil behar badugu, hil gaiten bederen Aitak berehala bathaiaturik!» Eta aphezetxean egon ziren. Etzen halere etsaia agertu… eta haurrak ez nituen oraino bathaiatu.

       Anamita bat banuen etxean: urthe hartan hil zitzautan: Luk zuen izena eta Cochinchinako hiri-nausiaren ingurutakoa zen. Hogoita bortz urthetako muthil azkar bat, maitagarri bezen langilea. Etzakien neretzat zer egin. Gau gehien gehienez arraintzarat joaiten zen arrain bat edo bertze neri janarazi beharrez. Baditake bizi airetto bat bazuen, minberaskoa ere othe zen, bainan gizagaizoak etzuen bertze itzalik ez erratekorik. Ezagutu ez nion gaitz batek ereman zaukun bi egunik barnean. Lau baizik ez ginen etxean: Josep, Jean, Luk eta ni. Beilatzaile nintzen hil zen gauean. Lo zauden Josep eta Jean. Beharrez ni kanporaino joan-eta, haurreri oihu egin zioten eriak. Geroxago jakindu nuen zertako. Zer-nahi ikusten zuen, bainan errenkurarik gabe, artetan Jainkoari othoitzean. Memento batez mina eztiturik, lokhartzerat bezala egin zuen. Lehertua nintzen neroni eta loak hartu ninduen. Eta horra nun nere lotik kaskako batzu aditzen ditudan. Atzarri nintzen berehala… eta harritu! Nere eria, harri handi bat eskuan, harekin bere buruari kaskaka ari zen…

       —«Dohakabea, zer ari haiz hola?»

       —«Aita, ez naiz bekatoros handi bat baizik eta beldur naiz nere bekatuez ez dutan urriki aski: horra zertako ari naizen hola nere buruari joka!»

       Berehala gogoratu zitzautan harria haurreri galdetu ziotela, nik ez niolakoan emanen. Eta hala zen. Argia gabe hila ginuen. Neronek garbitu nuen burutik zangoetaraino: soineko berri batzu eman niozkan eta hogoita lau orenen buruan ehortzi. Haurrek etzuten ikusi hiltzen.

       1854 garren urthean sartuak ginen. Ez ditake asma Binh-Dinheko orduko gobernadorea baino gizon tzar eta errebesagorik, Bere buruzagieri deusik galdetu gabe, girixtinozn kontra hasi zen gerlan. Girixtinoen etxeak behar ziren ere eta heyen lurrak orori partitu. Aphezak, nihundik ahal bazen, preso ereman behar ziren, eta aphezekin atherbea ematen zioten guziak. Hain xuxen hirur etxe bagintuen delako eskualdean: bat Tramgonen, bertzea Ansonen, eta hirurgarrena Ben deithu herrixkan, Tramgonetik egun erdi baten bidean.

       Nere Jaun Cuenot, Aita Arnoux eta Aita Verdier (hau misionest berria) irrisku handitan ziren beraz. Han berean egonez, etzuten etsaiari eskapatzerik. Aita Verdier gure eskualdetarat igorri zuten beraz berehala, Bao aphezgeia lagun emanik bideko. Behar zen bihotz orduan bideari lotzeko; bainan bihotzak ez dio behinere huts egiten sinhestea hedatu nahi duenari… eta abiatu ziren, jaun aphezpikuaren manua ukhan zuten bezen laster.

       Montaubaneko diosesakoa zen Aita Verdier sortzez. Arras gazterik galdetu zuen Pariseko misionesten ikastegian sartzea. Gazteegi zela, etzuten onhartu nahi izan oraino. Lazarixtetan sartu zen beraz, lehenbailehen Jainkoaren deiari ihardesteko. Bainan Lazarixtak ez dire oro salbaietarat joaiten, eta menturaz etzutela hura ere hetarat igorriko, Aita Verdier berritz Pariseko gure ikastegirat helaka hasi zen. Aldi huntan hartu zuten. Nik Cochinchinarateko bidea hartu baino lehentxago ethorri zen Pariserat. Ezagutzen nuen beraz jada eta aise asmatuko duzue zer atsegina ukhan nuen Aita Combesek erran zautalarik laguntzat emanen zauntala.

       Bethi zer berak ez errepikatzeko, ez dautzuet erranen nun eta nola ibili zen Aita Verdier Kontrangerat heltzeko. Bigarren gauean Benen ziren Aita hori eta Bao. Eguna han iragaiteko xedea zuten. Norbeitek salaturik Beneko etxea egun hartan berean erre beharra zutela etsaiek, berehala ur hegiko sasi handi batzuetan gorde ziren. Tramgorat heldu zirelarik ere sasietan egon ziren egunaz, hango gure etxea jada errea baitzen! Hirur egun luzez bi bidekarien bideko lagun bakharra, gosea izatu zen. Irrisarik etzuten eta etzitazken mentura norbeiti erosterat. Nekhe, lotsa eta ororen gatik Koxamerat bizirik heldu ziren halere azkenean…

 

 

HAMASEIGARREN KAPITULUA

Gure mandatari bat preso.— Hunek handizki laguntzen

gaitu Anamiten kontra

 

       Berri tzar horiek ez ginakizkan Aita Combesek eta nik. Beraz, bethi bezala, bi mandatari igorri giniozkan Nere Jaun Cuenoti. Boluko ondoan bi mandatariek buruz buru egin zuten Aita Verdier eta Baorekin. Oro erran ziozkaten segurki hauk, bainan berantegi zen gibelat itzultzeko. Kon-gorat heldu zireneko, Dakek behin han gaindi iragaitean zerbeit egin ziotelako estakuruan, hango salbaiek bi mandatarietarik bat estekatu zuten, hamarrek gainerat jauzi eginik. Bertze mandatariak ezpata bat baitzuen eskuan, nihor etzitzaion hurbildu… eta lasterka gibelat itzuli zen. Nghia zuen izena. Anamitetan nik ez dut ezagutu holako bihotzekorik. Hogoi aldiz bere bizia irriskatu du guretzat eta bizi da oraino… nahiz behin baino gehiagotan presondegiko ogi beltzetik jastatu duen! Kongotar horieri eskapatu eta laster egin zuen Aita Verdier eta Baoren ondotik, bainan etzituen Koxamen baizik atxeman. Dak etsaien eskuetan, irrisku handian ginen oro, ezen sekulan Anamiteri erematen bazioten, baginakien hauk zer-nahi eta zer-nahi eginen ziotela gure berrien erranaraz-teko. Kongotarreri gure gizona lehenbailehen erosi behar ginioten beraz. Berritz ere Bao gaizoa bideari lotharazi ginuen. Lehenik joan zen Boluko adixkide batzuenganat: etzituen bildu eta Bahamen ganat igorri zuten. Baham ohoin famatu hura ez duzue ahantzia naski? Bada, horra norenganat joan zen Bao. Ondikotz, etzuen berehala atxeman, eta atxeman zuenean berantegi zen. Baham Kongorat joan zelarik Daken erosteko diruarekin, jada Anamiteri saldua zuten eta hauk Bongsoneko suprefetari eremana. Dohakabea! Bongsonen panpatu zuten… eta oro salatu zituen.

       Bainan ongia gaizkitik beretik heldu da zenbeitetan. Uste zuen baino gehiago ikastearekin, lotsatu zen suprefeta. Bazakien nun ginen, bainan gu nola atxeman nihor hoin urrun eta hoinbertze adixkideren artean? Eta ez bagintuen atxematen, ez othe zuten hura gaztigatuko bere aintzindariek? Egiaren gordetzeko, orori sinhetsarazi zioten Dak airerat mintzo zela, erhoa zelakotz, eta, ostiko bat gibelaldean emanik, presondegitik utzi zuen, zoala nahi zuen lekhurat.

       Anhartean Bao etxerat itzulia zitzaukun, deus etzuela egiten ahal izan. Dak zer egin othe zen ginauden, orok ikara sartua. Eta futxo ez gintazken Annamerat abia berrien jakiteko! Etsaiek zauzkaten bide guziak! Mandatari bat igorri ginion halere Nere Jaun Cuenoti, bainan itzuli handi bat eginaraziz: oraino, Bao. Bi ilhabeteren buruan, Jainkoak bidean zaindurik, aphezpikutegian sartu zen gure mandatari gaizoa. Etzuen deusik galdu. Bide luze hortako nekhe eta irriskuak onharturik, Jaun aphezpikuak berehala eginarazi baitziozkan apheztasuneko lehen urhatsak. Sari ederra segurki! Handik hirur urtheren buruan apheztu zen Bao.

       Aspaldi bidean zen aphezgei hori, Kiemek bere eta Cochinchinako berriak nolazpeit helarazi zauzkularik eta harek ikasi zaukun nola Dakek oro salatu zituen, bainan ere nola Dakek eman xehetasunek arras lotsatu zuten suprefeta. Halere begiak ongi eta ongi idekitzeko erraten zaukun, harek bortz egin ahalak gure alde eginik ere; «Egun hautarik batez Ansoneko buruzagi bat etxerat ethortzekoa dut. Badakit galdetuko dautala zuetaraino gida dezadan. Ez dezoket erran ezetz. Bainan mila behargabeko itzuli oihanean eginaraziko baitiozkat, harritzeko litake ez balu etsitzen horraraino heldu gabe. Horrengatik hutsazue etxea eta zoazte Koxamerat, zer, gerta ere. Harat ez da helduko, ni bizi naizeno».

       Delako buruzagia ondoko egun batez Hiemi egiazki ethorri zitzaion etxerat, bainan, hunek oihanez oihan ibilarazirik, lehertua, soldado gehienak sukharrek harturik, lotsatu zen… eta Ansonerat itzuli aintzinean baino astoago.

       Aita Combes zen irriskurik handienean. Ez baitzakien guzien buruan zer gerta zakikeon, Hemur aphez-etxearen zain utzirik eta Koxamarreri bere phuska guziak fidaturik, Kontrangerat ethorri zitzaukun ilhuntze batez. Ilhabete bat iragan zuen gurekin. Bertze ordu batez, zer atsegina izanen zen guretzat hirur misionestak etxe berean kausitzea! Bainan Kiemek igorri elhe on guzien gatik, beldur ginen. Beldur eta lotsa. Oro garhaitu ondoan, gure lanaren bururatzeko bezperan behaztopatzeak jada min egiten zaukun!

       Botu bat egin ginuen Andredena Mariari, San Josepi eta San Frantses-Xabierekoari hedoiak barraia ziten. Othoitz frango ere egin ginuen, eta nola ez baita beharra bezalakorik othoitz ongi egiteko, uste dut gure othoitzek indar bazutela! Ahantzia dut segurki zer othoitz egiten ginuen, ahantzia ere botuak zenbat denbora iraun behar zuen: huntaz orhoit naiz bakharrik: Egunean ez ginezakela bakhotxak hirur pipa baino gehiago erre! Eta ez othoi erran deusik ez dela hori edo deus guti dela bederen! Salbaietan dagonak barnean badu pipatzeko errabia eta behar bat. Ez ditake hemen egon pipatu gabe. Dena dela, piparen bethetzeko mementoa heldu zaukularik, nola hasten ginitzaion saka eta saka, saka oraino eta saka oraino, gehixago iraunarazteko! Zenbat aldiz ez dauku Aita Combes-ek erran… zuzen kontra ari ginela!

       Ansoneko buruzagi gaixto haren mandatariak geroztik ere abiatu dire guri buruz. Baitezpada nahi gintuzten atxeman. Behin Konjoriko herriraino heldu ziren. Handik Koxamerat egun bat askiko zuten… bidea jakitearekin. Konjoritarrak arras adixkideak baigintuen, nihork etzituen gidatu nahi izan. Zer diren haatik Jainkoaren xedeak! Urthe bat lehenago, baten orde berrogoi gidari atxemanen zituzten han gaindi gure kontra eta galduak gintazken lana hasi gabe. Jainkoak bildotxari ilearen araberako haizea igortzen dio egundainotik, eta guri ere aise jasaiten ahal ginuen gurutzerik baizik ez dauku igorri hastean! Azkartxagotu-eta pisuagoak igorri dauzku. Bainan zer frogatzen du horrek? Debruak ez duela beraz nahi duena egiten…

       Tramgoko, Ansoneko eta Beneko gure etxeak lurrean ziren: ez ginuen beraz Annamen gehiago egoitzarik. Salbaietarat heltzeko edo salbaietarik Cochinchinarat joaiteko, etzen gehiago egun argiz ibiltzerik. Kiem gaizoak ongi lagundu gaitu orduantxe! Annamitek etzioten hurbilegitik behatzen bere elefantekin zabilzkan kargeri… beharrik guretzat!

       Geroxago, oro antolatu ziren haatik. Ansonen gure mandatariak ezagutzen zituzten segurki… bainan zer balio zuen hek preso altxatzea, gu ezin atxemanak baginen oraino? Begiak hesten zituzten beraz aintzindari etsaiek. Etzuten bertze egitekorik…

 

 

HAMAZAZPIGARREN KAPITULUA

Girixtino berriak Koxamen

Egun gaixtoak

 

       Bathaioko egunean Hemurrek bere jainko faltsoak ukatu zituenean, herritarrek uste izan zuten harenak egin zuela. Oro etziren gehiago mintzo haren heriotzeaz baizik. Bainan egunak, asteak eta ilhabeteak bazoazin eta Hemurrek behinere baino osasun ederragoa zuen. Gehiago dena, girixtino berriak paganoeri egiten etzioten trufarik etzen beren jainko faltsoekin zabilzkaten ximinokerientzat, eta horrengatik haren irrisa zen eskualde guziko ederrena.

       Egunetik egunerat harrituago ziren Koxamarrak jainkoek Hemur nola etzuten hilarazten, eta emeki-emeki beren baitan egin zuten zenbeitek menturaz jainko horiek etzirela hainbertzek uste zuten bezen botheretsu eta azkarrak. Azkenekotz begiak arras ideki zituzten bakhar batzuek. Hemurri jarraiki zitzaizkon lehen bortzen izenak, huna: Jieng, Hemon, Tot, Poi eta Heloi.

       Hemurren emaztea zen Jieng. Bada Jieng hau «bo-jaou» zen, erran nahi baita «sorgintsa». Ez da hemen gaindi sorgintsek baino traba handiagorik sinhestearen hedatzaileentzat, ezen salbaiek sinheste gogorra dute sorgintsetan. Alabainan uste dute sorgintsek badakitela bertzeek ez dakiten zernahi. Sorgintsak geroa ezagutzen du; sorgintsak erraten ahal du zenbat denbora biziko den norbeit, nola hilen den. Eta holako zer-nahi! Norbeit eri dadiela, sorgintsak erranen dio nundik heldu zaion gaitza, zer egin behar duen sendatzeko. Ezen sorgintsa bakhotxak badu bere «grou» edo debrua, eta hunek diozka oro erraten edo gogoratzen.

       Ez da sorgintsa horiek egiten ez duten gaizkirik. Hil dadiela norbeit, berehala sorgintsaren ganat doazi nork hilarazi duen jakiteko, eta bi begiak hetsirik bere jainko faltsoekin mila xorokeria egin ondoan, durduzatu gabe sorgintsak hilarazlea hautatuko du gustu duen tokian. Behinere ez du haatik aberats eta botheretsuetan hautatuko, bainan bai deus egin ez dezoketenetan, ahaiderik ez duten alharguntsa edo neskatxa gaixo batzuetan. Eta nola harek hautatu alharguntsa edo neskatxa azkenean Anamiteri salduko baita, pollitenetarik hartuko du, egin dezan diru. Neskatxa bat goizean jeikiko da irria begitartean eta hobenaren itzalik gabe, arratsean etzanen nunbeitko presondegian, esklabo joaiteko biharamunean. Sorgintsak hala nahi du! Eta ez da hori noizean behin gertatzen dena bakharrik, bainan egun guzi-guziez! Bertzerik ere egiten dute sorgintsek, bainan ez detzazket oro erran hemen denbora faltaz.

       Aise sinhetsiko duzue orai Jainkoa urrun eta urrun joan zela beraz Hemurren emaztearen bilha eta segurki grazia handia egin ziola sorgintsa dohakabe horri. Arras ukho egin zion, bada, sorgingoari: debrua bihotzaren errotik arnegaturik, lephotik dilindan zabilkan sorgin-seinale harrizkoa besainka han-harat igorri zuen. Gehiago dena, salbaieri aithortu zioten zabal zabala deusik etzakiela hek baino gehiago eta ederki zakuan sartu zituela bere ximinokeriekin. Maria eman ginion izena bathaioan eta izen eder horri ohore egiten dio geroztik.

       Egun berean bathaiatu ginuen Hemon Hemurren arreba. Egiazki eta egiazki erran ditake anaiaren arreba zela segurki; hura bezen ona, hura bezen zuzena, hura bezen maitagarria. Hura baino eztiago haatik. Sorginen sinhestea hezurretan barna sartua zuen, eta Hemurrek bere bathaioko egunean harrizko jainko gerizatzaile hek guziak urerat igorri zituelarik, nigar egin zuen goxoki arrebak. Bathaio ondoan misionestek ez dute ukhan adixkide hoberik Hemon baino. Alharguntsa zen, aski gaztea eta, hemengoa izateko, aski polita. Ezkontzer zen bathaiatu aintzintxean. Bertze begi batez ikusten zituen oro, bathaiatu-eta. Madalenak bezala, zerbeit hobeagorik gutiziatu zuen eta botu egin etzela berritz ezkonduko. Anna eman ginion izena bathaioan. Aita Combes arras elhaire baitzuen, huna zer erran zion behin: «Aita ez dakit bertzeak ni bezala diren, bainan girixtinotuz geroztik, nun-nahi izan nadien, Jainkoa bethi gogoan dut eta ez dut zorionik Hura gogoan baizik!» Hamar urthe baino gehiagoz nihork ez diote gure girixtino berrieri etsenplu ederragorik eman eta sainduek bezen heriotze ederra egin zuen gero. Uste dut bathaioko egunean bezen garbi joan dela Jainkoaren aintzinerat.

       Seme bat bazuen, Tot. Amarekin batean bathaiatu ginuen. Hamazazpi urthe zituen. Ezkondua da geroztik eta hirur haur baditu. Arras girixtino ona da.

       Poi bathaioan Lin deithu ginuen. Hemen aiphatzea merezi du. Nor ez da orhoit gau batez Koxamarrek hilen gintuztela, Hemurrek salbatu ez bagintu? Bada, Poi zen orduan gure etsaien buru. Jainkoak otso hori ere bildostu zuen azkenean eta orai orduko etsaia da gure adixkiderik hoberena. Poi bezalako gizonek deusik ez dute erdizka egiten; arras tzarrak dire edo arras onak. Bathaiatu aintzinean jan nahi gintuen Poiek, gero etzen guretzat baizik ari lanean. Bere itzulietan zenbat haur ez du bathaiatu berak, hiltzerat zoazila ikus-eta! Haren kharra handiago zen oraino, handiak hiltzeko menean ikusten zituelarik. Behin neronek ikusi dut hiltzerat zoakion ahaide baten ondoan. Lehen ere hainitz eta hainitz othoitz egina zion. Bainan debaldetan. Dohakabea bathaiorik gabe joan behar zela beldurturik apheza bezala mintzatu zitzaion. Bildu zuen azkenean eta lasterka ethorri zitzautan bilha. Jarraiki nitzaion berehala.

       Ondikotz, eriak elhea galdu zuen artean! Poi gaizoaren marraskak! Etxea jendez bethea zen: oihuka hasi zitzaioten orori: «Hori dohakabea! Ez nau sinhetsi, galtzerat zoala erran diotalarik! Orai zertan da? Ifernurat erortzeko eta han erretzeko bezperan! Zuek bederen, holako zorigaitza begien aintzinean ikusi-eta, ez othe nauzue sinhetsiko? Ez othe zaizte egiazko Jainkoaren ganat itzuliko? Ezen zorigaitz zueri ere begiak hesten baditutzue!»

       Hain saminki mintzo zen Poi, nun oro lotsatuak baitzauden hari eta eriari beha. Berebaitaratu zen halere eria eta emeki-emeki sendatu. Bere haurrekin katiximan ibilirik, bathaiatua da geroztik.

       Poi (edo Lin), nahi duzuen bezala, gazterik hil zen eta galtze handia izan da guretzat haren heriotzea. Bainan zerukotz ondua zen! Jainkoa izan bedi benedikatua…

       Girixtino berrietan bortzgarrenak Heloi zuen izena. Hogoi urthetarat zoan. Adinarentzat ahul eta mendrexkoa zen muthil gazte bat! Maiz eri bazen, ordainez izpiritu eta bihotzeko dohain gehienak bazituen, Aita Combesek, guk baino hobeki ezagutzen zuelakotz, itsutuki maite zuen. Nola etzuen beraz bereziki artatuko holako landarea! Hala egin zuen. Bai-eta landarea ederki plegatu! Girixtino guti ikusten da Heloi bezen laster aintzinatzen. Neronek frogatu dut. Arratseko othoitza gora-gora egiten zuen Heloiek. Behin hurbildu nitzaion, hura batere ohartu gabe. Harritu nintzen muthiko gazteak, othoitza bururatu-eta, Jainkoari erran ziozkan bere bihotzetikako elhe ederrak aditzean: «Oi Jainko Ona, zoin miresgarria zaren zure sainduetan! Ez deus batzuetarik egiten ditutzu oro! Neronek zerbeit balinbadakit, neronek orai zerbeit balio balinbadut, zuk egin nauzula, zuk holakatu nauzula aithortu behar dut! Abere bat bezala biziko nintzena, zuk argitu nauzu, zuk zerutitako argi eta jakitateaz gainditu, zuk hango atseginaz bethe! Loria eta ohore, Jauna, menderen mendetan!»

       Heloi etzen aski azkarra kanpo-lanetako. Bertzalde haren burhasoek esku-gain puxka bat bazuten. Aita Combesekin egoterat ethorri zen beraz, bathaiatu-eta. Misionesta ederki laguntzen zuen, katixima egiten eta gainerakoetan, bainan erran ditake haren elheek baino ongi gehiago egiten zutela etsenpluek. Zenbeit urthe iraun zuen bere osasun txarraren gatik. Min gaixto batek zer-nahi ikusarazi zion azkenerat. Nik lagundu nuen azken egunetan. Ez ditake erran zer heriotze ederra egin zuen. Aita Combes ere jada hila baitzen, haren aldean ehortzarazi nuen, holako bi adixkide heriotzeak berak etzituela berexi behar iduriturik.

       Urthe hartan eta ondokoan hogoi bat lagun ibili ziren katiximaren ikasten. Gutiz gehienak Poi eta Heloien adixkideak ziren. Bathaiatu gintuen oro, bainan hemen bakotxaren aiphatzeko tokirik ez astirik ez dut, ondikotz!

       Erran gabe doa girixtino berri horiek bazutela irri-egile eta trufatzaile. Tzarkeria frango ere egiten zioten segurki paganoek. Egia hau da haatik: Banharrak ez direla bere jitez gaixtakeriari emanak, eta hola ari baziren debruak zabilzkala. Munduan ez da eskualderik bakotxak nahi duena aiseago egin dezakenik, nihork behinere eta behinere deusik erran gabe. Behin edo bertze hango oitura guzien kontra doanari norbeitek menturaz erranen dio ez othe doan errebelatzerat, bainan bertzerik ez. Bakotxak nahi duena egin dezala, nihori kalterik egiten ez dion ber!

       Horra zertako, burhasoek eta jendekiak gaixtakeriak egiten ziozkatenean, etziren guti harritzen gure girixtino berriak, eta huna zer erraten zaukuten: «Zer da hau? Bertze guziak bezala lanean ari kanpoetan, nihori den gutieneko gaizkirik ez egiten, orori begitarte ona egiten, eta trufaka ari zauzku? Gaixtakeriak egiten dauzkute? Othoitz berri batzu egiten baditugu, lehengo ximinokeria zozoak utzi baditugu, nork zer behar du?»

       Gure girixtinoak zinez kexatu ziren azkenean eta, oro utzirik, herri berri baten egiterat joanen zirela norapeit gogoan iragan zuten, bakea ez bazioten uzten!

       Aita Combesi bere baimena galdetu zioten haatik. Irri egin zer zioten Aitak: «Dohakabe horiek hemen bakharrik utzi nahi ditutzue? Horien ondotik nabila, ni; ez othoi ahantz! Guzien buruan ezin jasanik egin othe dautzue oraino? Hobe da beraz hemen berean egon zaitezten, zuen bihotz onak orori zabalduz. Emeki emeki gogorrenak ukhituko ditutzue hola eta nere ganat ekharriko. Eta aldiz hemendik urrunduz zer ongi eginen dautazue? Nork bilduko dauzkit? Gal litazke eta Jainkoaren arthaldea sekulan ez litake emenda…»

       Etzuten segurki aise sinhetsi Aita Combes: geroztik ere kopeta zimurtu zioten frangotan: azkenean erori ziren haatik haren erranerat eta urruntzea burutik utzi. Dolutu othe zaiote geroztik? Ez, ezen bethi emendatuz joan dire girixtinoak. Orduko trufatzaileetarik frango bada bathaiaturik egungo egunean.