BIGARREN KAPITULUA
Aita Combes eta Aita Fontaine
«Bahnar» deithu salbaietan egiazko sinhestearen hedatzerat abiatu ziren lehen-lehen bi misionestek Combes eta Fontaine zituzten izenak.
Albi-ko diosesakoa zen sortzez Aita Combes. Gazterik oraino Pariseko misionestegian apheztua, 1849garren urthean Cochinchinan hasi zituen misionest lanak: salbaietarat joaiteko hautatua zen haatik jada. Gazte izanagatik, edozoin zaharrek bezenbat zuhurtzia bazuen. Etzen bethi ametsetan bizi diren hetarik eta deusik etzuen ongi eta ongi pisaturik baizik egiten. Esku-lanetako ere arras artexa, zerbeit hasten zuenean, iduri zuen etzuela egundaino bertzerik egin. Kartsuenetarik bertzalde. Eta nola alegrantzia othoitzaren amodioak lagun baitu, bethi irria ezpainetan zuen, harekin bizi zirenak kutsatzeko heineraino. Oro ilhun eta beltz zirelarik, hura irriz ari zen oraino, bethi oihu hau ezpainen puntan: «Alegera gaitezen… halere!» Bainan zertako behar dut gehiago mintzatu Aita on eta lagun maite horren alde: ikusiko duzue nola mintzatuko zauzkitzuen horren egintza eta urhats guziak…
Debruak etzuen begi onez ikusten Aita Combes eta salbaietaraino heltzerat ez uzteko hameka traba eman zion bidean. Beha. Singapour derizan hiri handian atxemanik Aita Fontaine, hau ere salbaietarat zoana, untzian sartu zen Aita Combes lagun horrekin. Ondikotz, untziaz bidean jabetu ziren Chinako itsas-ohoin batzu! Angles bat iduri zuen Aita Combesek bere ile zuriskarekin eta Chinatarrek ez dituzte Anglesak begiko zikhina baino gehiago ikusi nahi. Ohoinetarik batek ezpatakaldi bat berehala eman zion beraz Aita dohakabeari, eta hil arte joko zuen, Aitak ez balio erran Frantsesa zela. Bizirik utzi zuen orduan, bainan soinekoetaraino zituen guziak ebatsi. Eta hitz dautzuet geroxago, Nere Jaun Cuenoten aintzinean agertu zirelarik, etzutela erasia handirik aditu bi Aitek soineko ederregiak zituztela! Erdi biluz ziren!! Horra nola hasi zuten beren bizi berria gaixoek…
Doidoia zenbeit ilhabete zuen Cochinchinan zirela Aita Combes eta Aita Fontaine, lehen kapituluan aiphatu ibilaldi hartarik itzuli zelarik Do. Badakizue nola hunen erranetarik ipharraldetako bidea errexago iduritu zitzaion jaun aphezpikuari, hango harroka, leze eta basa-abere mota guzien gatik. Dok zion bezala: «Misionestentzat hobeak dire munduko basa-gathu eta elefant guziak… gizonak baino!»
Annam-eko azken herrixka Tramgo da. Ez da mugatik hain urrun. Herrixka hortan baitezpada etxe bat behar ginuela orok baginakien, bethi gordeka ibili beharko baiginuen salbaietarat joaitean. Etxe bat erosi ginuen beraz eta han ezarri adixkide leial batzu. Alabainan Tramgon etzen paganorik baizik eta ez gintazken bat bakharrari fida: laster salduko gintuzten.
Delako etxerat jaun aphezpikuak igorri zituen lehen adixkideetan sendagile bat bazen arras jakintsun eta trebea. Sendagile horren jakitate eta bihotz onak herri guzia laster adixkidetu zaukuten, eta geroztik Tramgoko etxe horri gerla egin badiote zenbeitetan paganoek, Tramgotarrek behinere ez diote pagano horieri eskurik eman!
Denbora hortan Do etzagon lo: Bahnarretarako bidean ziren herri eta herrixka guzietan bere sal-erospenen egiteko baimenaren ondotik zabilan. Zerbeit gisaz eskuratu zuen azkenean.
Oro prest ziren beraz lanari lotzeko. Nere Jaun Cuenotek manatu zioten Aita Combes eta Do diakreari abia ziten berehala. Aita Fontaine berekin atxiki zuen behin, zer gerta ere. Gothi derizan herrixkan zuen bere egoitza Nere Jaun Cuenotek. Handik Tramgi-rat bi egunen bidea da. Nahi-eta ez gauaz ibili behar zuten Aita Combes eta Dok, han gaindiko jendea laster harrituko baitzen arrotz bat, guziz xuria, ikusi-eta.
Nahi izanik ere lehen itzuli hortaz ez dezaket xehetasun andirik eman. Alde-batetik etzuen ondorio handirik ukhan, eta bertzetik guti mintzatu zauzkit hortaz Aita Combes eta bertzeak. Hau erran dezaket bakhar bakharrik beldurtien itzulia deitzen zuela itzuli hori gero eta gero Aita Combesek. Ilhunaren ilhunak ez omen zituen gau batez utzi zenbeit elefanten ikusterat, bainan elefantek ikusi zituzten gizonak eta batek muthil gazteetarik bati muthur ukaldi batez sabel hezur bat hautsi zion. Aita Combesek ez omen zuen xapela baizik galdu. Horrengatik aintzinago joanen ziren segurki, bainan denbora tzarra sartu zitzaioten, errekak loditu ziren, eta nola nihun ez baitzen oraino zubirik, gibelat itzultzea zuten hoberena: hala egiten zuten.
Egia hau omen da: batzuek eta bertzeek etzutela espantu handirik, jaun aphezpikuari horiek kondatzean, eta, izan balute, laster sartuko zitzaizkoten haren kopeta zimurtzen ikusi-eta. —«Jaunak, jada ez ba linbadakizue nahi dut hemen ikas dezazuen munduan ez dela trabarik misionest bat bere bidean gelditu behar duenik! Bainan aro tzarra denaz geroz oraino, eta zuek aro tzarrak lotsatzen baitzaituzte, hamabortz egun ematen dauzkitzuet pausatzeko. Bainan bigarren aldian ez duzue hola ukho egin beharko!» Eta hortaz segurago izaiteko, Aita Fontaine ere heyekin igorriko zuela aldi huntan hitzeman zioten.
Hamabortz egunen buruan bide berari lothu ziren beraz Aita Combes, Aita Fontaine, Do eta zenbeit gazte. Dok gauak ez duela deus onik adiarazirik, egunaz ibiliko zirela egin zuten guziek; bainan bi Aiten larru xuriari paganoak ohart etziten, zerbeitekin belztu zituzten, xapel berezi batzuekin buruak gorde ziozkaten eta eskezale batzu bezala jauntzarazi. Gisa hortan bide gaixtoena egin zuten nihor ohartu gabe. Elefantik ere etzitzaioten agertu. Nekhe eta gaineratekoak ez dire konda holakoetan. Misionestak badaki askoren berri.
Lehen geldialdia Baham delako baten herrian egin zuten. Eremu hetako nausi bakharra zen Baham hori. Herritar eta Annamitak, oro lotsatzen zituen. Ohoin hutsa, biphildu eta larrutuak zaduzkan oro. Bizpahirur emazteekin josia bizi zen bertzalde. Erran gabe dola misionest gaixoek mila aldiz nahiagoko zutela holako xori baten menean gelditu gabe aintzinago joan: bainan Bahamen herria bide-bidean zen eta nihundik etzitaken huts egin. Halere gaitz guziek badute beren ona: Bahamen beldurrak Annamitak handik urrun atxikitzen zituen eta horrek etzuen guti balio Misionestentzat.
Aita Combes eta Aita Fontainek batere etzuten bururik galdu ohoin baten gatik. Bertzerik ezin eginez, harekin adixkidetzea bilhatu zuten. Ilhabete bat oso-osoa iragan zuten haren etxean… eta etziozkaten Bahamek oro ebatsi. Ordu arte etzuen Annamitik baizik ikusi han gaindi: bi Aita misionesten larru zuri eta bizar handiek lotsatu zuten guti edo aski eta etzuen heyekin espantu handirik. Ikusten ziotenetarik zerbeiten gutizia zuenean, etzioten ebasten, bainan polliki galdetzen. Beraz, ilhabete baten buruan handik joan zirelarik, Bahamek etzituen bertzeak bezala larrutuak! Hainitz aldiz Bahamen eremuetan iragan dire misionestak edo misionesten laguntzaileak geroztik… eta ohoinak ez ditu bethi hoin guti khendurik aintzinat utzi. Zenbat aldiz ez ditu gure saski guziak azpikoz gora itzuli, barnean zer zen ikusteko… eta hetarik gustuko zituen guziak hartzeko!
Baham dagon herritik Bo-Lu deithu herrirat egun baten bidea da. Bigarren geldialdia han egin-zuten gure bidekariek eta han ere ilhabete bat egon ziren. Bainan Bahamen herritarrak Baham idurikoak balinbaziren, gutiz gehienak, Bo-Luko jendea arras eztia da, begitarte onekoa eta maitagarria. Urtheak eta urtheak baditu misionestik ez dela gehiago Bo-Lutik iragaiten, bainan ez naiteke orai ere egon zoin onak izatu diren guretzat erran eta errepikatu gabe! Gaixo jendeak! Jainkoak lagunt detzala segurki.
Ez dut uste aiphatzea merezi duenik bidekarieri Bo-Lun gertatu zitzaioten: egia erran, ni ez nintzen han gogoan hartzeko. Dena dela handik bi egunez joan ziren Konpharrerat. Etzen Annamitik urrunago joaiten. Beraz hatsa aisexago har zezaketen. Akhabo kasik nekhe eta buru-hausteak! Alabainan erran zitaken bururatuak zirela eta bihotzak jauzika ari zitzaizkoten, laster sinhestearen hedatzen hasten ahalko zirela! Ondikotz, zerbeit gertatu zitzaioten orduantxe ederki lotsatu zituena. Bai, uste izan zuten heyenak egin zuela aldi hartan!
HIRUGARREN KAPITULUA
Kiem buruz-buru egiten dute bidekariek
Misionesteri bidean gerta zaizkioketen guziez jakintsun zen Nere Jaun Cuenot eta errana zioten, nihundik ahal bazen, huts egin zezatela Kiem zelako bat. Fama handiko bahnar bat zen Kiem hori. Norat-nahi zoan, etzen agurrik baizik harentzat. Egia erran, etzen nor-nahi: Annam-eko mintzaira errotik bazakien eta inguru hetan etzen tratulari handiagorik. Bertzalde bahnar eta annamitek beren tratuetan makhurrik balinbazuten, Kiem deithuko zuten bethi auziaren trenkatzeko. Annam-eko buruzagixkek berek holako gizon baten beharra egun batez ez bada bertzean ukhan baitzezaketen, beren erregeari paper bat eginarazia zioten bahnar guzien nausitzat ezagutzeko. Bihotza arras atxemana zuten beraz Kiemi Annamitek. Horra zertako mila aldiz Kiem huts egitea hobe zuten misionestek, eta, jaun aphezpikuak ipharraldeko bidea manatu ziotelarik misionesteri, bazakien zer ari zen! Jainkoaren nahia! Ko-Lun sartu orduko nor atxematen dute? Kiem. Bainan hainbertze kalte egin zezoketen gizonak, ez diote ongirik baizik eginen misionesteri eta misionesten laguneri. Ez baita froga hoberik Jainkoak ongi eta ongi nahi zuela eskualde hetan sinhestea hedatzea!
Kiemek esklaboak bazituen eta zenbeit egun lehentxago ihesi joana zitzaion bat Bo-Lurat. Haren bilha ethorria zen beraz herri hortarat hirur egun bide eginik. Bainan bertze orduz Kis, bere aitaren astagnen ondotik zabilalarik, profetaren aintzinerat ereman zuen Jainko berak ekharri zuen Kiem misionesten aintzinerat, heyen gidatzeko eta laguntzeko. Nola lotsatu ziren haatik bi Aitak buruz-buru agertu zitzaiotelarik! Lehentxago jakin balute han zela!
Behinere Kiemek etzuen holako gizonik ikusi. Holako bideetan ibiltzeko etzirela segurki nor-nahi egin zuen bere baitan. Bainan nor othe ziren? Beren herritik ihesi zoazin gizon handi eta botheretsu batzu menturaz! Misionesten begitarteak halako bat egin zion barnean eta galdeka hasi zitzaioten nor ziren, norat zoazin: «Ez duzue nor-nahi iduri! Dudarik gabe urrundik, arras urrundik heldu zaizte? Ez dut behinere zuek bezen gizon xuririk ikusi! Zerbeit egiten daut holako herrialde itsusi eta galduan zuen ikusteak! Mintza zakizkitet lañoki; jada maite zaituztet, eta hitzemaiten dautzuet Bahnarren artean ongi ikusiak izanen zaiztela. Hemen errege bezala naiz: Annamitek berek ez dautzuete deusik eginen, ni alde nauzueno…»
Misionestek etzezaketen orai gibelat egin. Zenbat aldiz ez dire heldu direnak heldu diren bezala hartu behar! Bi Aitek etzuten beraz Kiemi ihes egiterik buruan iragan: othoitzean hasi ziren.
—«Hameka egin-ahalak egin ditugu Kiem nihun ez ikusteko», zioen aphezpikuari igorri guthun batean Aita Combesek, «bainan, iheska ginabiltzalarik, xori batzu bezala ederki eskuetarat erori gitzaio. Nork daki haatik ez daukun Jainkoak berak biderat igorri?»
Berriak ederki lotsatu zuen Nere Jaun Cuenot eta odol gaixto frango egin zuen zenbeit egunez. Hain xuxen ni haren ondoan nintzen orduan. Guthuna irakurtu orduko, nola zuritu zen! Bainan Jainkoaren ganat itzuli zen berehala: «Guzien buruan, Jainkoak bere egitekoa du eta nahi badu, deus ez da galdurik! Nik halako gutizia nuen haatik nere Misionestak Banharren erdian ikusteko, nun hil arte lothuko nauen botu bat xede hortarat egina baitut…»
Horiek hola, itzul gaiten gure bi Aiten ganat. Kiemen laster ohartu zen lan handitan emanak zituela eta batere etzuen hori bilhatzen. Onez onean mintzatu zitzaioten. Berritz itzuli zitzaioten: «Ez duzue zeren lotsa: ni zuen zerbitzuko naiz: galdetuko dauzkidatzuen guziak eginen ditut gogo onez… eta uste izan ez dezazuen gezurrez mintzo naizela, adixkidantzak egun berean nahi ditut egin zuenkin…»
Bada, toki hautan huna zer den adixkidantzen egitea: hitzematea ez dela elgarri gerlarik eginen ez-eta deusetan kalterik ekharriko. Hitz hori emanez geroz jatea, zorigaitzaren ondotik ibiltzea da. Bi adixkideek egiazko kontratu bat egiten dute. Huna nola.
Adixkidetzeko solasetan direneri ararteko batzu joaiten zaizkote beren etxetarat, ez behin, bainan gehiagotan, eian egiazki bihotzetik mintzo diren eta ez ezpainen puntatik bakharrik. Baietz ihardesten badute, bakhotxari galdetzen zaio, oilo batekin, untzi handi baten bethe arno. Oilo horietarik bat erretzen da berehala eta bi adixkide beharreri partitzen. Ez ditake jan, edan gabe. Bi seska muthur arnoan pulunpatzen dire, bi adixkideek batean edateko. Bainan lehen xorta ahoratu duten baino lehenago, arartekoetarik bat predikuan hasten zaiote: «Bethi orhoitu beharko duzue egundik goiti adixkide zaiztela. Baten adixkideak ere bertzearen adixkide izan ditela: baten jendeak, bertzearen jende. Eta egun batez bigetarik batek hitza jaten badu, ortziak erre dezala… edo esklabo ereman dezatela nunbeitko tzarrek! Behar gorrian leher egin dezala eta haren gorphutza jan dezatela urean arrainek edo oihanean beleek!…» Bertze ahopaldi frango ere atheratzen dute holakoetan: predikaria nolakoa den! Orduan hasten dire edaten bi adixkide berriak. Bainan hau ere ez dut ahantzi behar: bigarren oiloa eta bertze arno untzia… arartekoentzat dire…
Badire oraino handizkiago adixkidetzen direnak: hauk basurde baten hortz handiak, burdinazko bi ezpata eta zenbeit saeta pulunpatzen dituzte arnoan, paretan dilindan ezarririk pozoinki zerbeit, sokak eta… suge buru bat. Eta orduan… oro predikari, ederrik atheratzen dute !
Behin edo bertze hau ere egiten dute adixkidantzaren hobeki finkatzeko: adixkidegei bati besotik zenbeit odol xorta khentzen diozkate arnoarekin nahasteko. Horrek erran nahi du bi adixkideak haurridetu direla osoki eta deusek, deusek eta deusek ez dezakela hauts adixkidantza hori.
Kiemi sobera ohore handia zitzaion bi Aitekin adixkidantzak egitea. Dorekin adixkidetzea galdetu zuen: «Bi aitatxi horiek nere aitak izanen dire; Do eta ni adixkideak».
Aitek jakin balute adixkidantza horrek zer ondorio onak ekharri behar zituen, etzuten hainitz dudatuko. Duda guzien gatik, Do eta Kiemek egin zuten beren kontratua. Eta hau erran behar da: Kiem bethi leial egon dela, egundaino deusetan ez duela hitza jan. Kenka gaixtoetan nihork ez gaitu hobeki lagundu. Erran dezakegu harek utzarazi daukula ipharraldeko bidea, harek atheratu gaituela beraz Bahamen aztaparretarik. Hura izan dugu bethi bitartekorik hoberena Annamerat zerbeit eremateko ginuelarik edo Cochinchinatik zerbeit ekartzeko.
Zenbeit denboren buruan Annamitek nunbeitik ikasi baitzuten gure berri, nihundik nahiko gintuzten bildu eta Kiemi zer-nahi eskaini zioten gure saltzeko. Debaldetan: Kiemek ez gintuen saldu!
Geroztik, ahalak joantxerik, Kiem herri hautarik urrundua da. Ez du guretzat deus egiten ahal den lekuan: gure bihotzetan xokho bot atxikitzen diogu halere, sekulan ez baitugu aski erranen zer diogun zor.
Zer diren haatik Jainkoaren xedeak! Nola artha hartzen duen sinhestearen hedatzen dabiltzanez! Horra beraz gizon bat ikusi nahi ere ez ginuena: uste gabean biderat agertzen zauku. Adixkidantzak egiten ditugu, adixkidantza horren behar gorri-gorrienean ginelarik! Hura bere beharrak bertze norapeit erematen duelarik, jada ez dugu gehiago haren behar handirik, Annamen ez baitiote gerla handirik egiten orai sinhestearen hedatzaileeri eta nihor gabe edozoin bidetan ibil baigintazke!!!
Ez da dudarik Jainkoak berak igorria zuela Kiem misionesten biderat. Hura gabe nihundik eta nihundik etziren urrunago joaiten ahalko, bertze nihork ez baitzituen gidatu nahiko. Misionestekin ziren muthil gazteen begitarteak jada han gaindiko salbaia guziak harritzen bazituen, erran ditake misionestenak arrunt eta arrunt lotsatzen zituela! Liburu huntan behin baino gehiagotan ikusiko duzue debruak zer amarrua duen eta nola baliatu den gure larru zuriaz gutarik salbaiak urruntzeko.
Annamitetarik hurbilegi zirela oraino han iduriturik, Doren adixkide berriari galdetu zioten eia urrunago gidatuko zituen eta gizagaizoak, berak asti hainitz etzuelakotz, Kolangeko bere adixkide bati fidatu zituen harek nahi zuten tokiraino bidea erakuts zezoten…
Kiemen adixkide horrek Bliou zuen izena. Nola hoinbertze lagun ez baitzezazken aise gorde bere etxean, oihan batetarat joanarazi zituen, bertze egoitza bat urrunago atxeman arte. Etzitazken kanpoan bizi bi Aitak eta bertzeak: lanean hasi ziren beraz berehala eta arratsaldeko bazuten, ez segurki jauregi bat ez eta ere etxe bat, bainan… zerbeit. Zerbeit, eskuaraz etxola erraiten zaiona. Ur eder bat kantuz bazoan etxolaren aintzinean. Eskuin eta ezker, aintzinean eta gibelean, oihan beltzaren beltz ederra. Urrunean mendiak. Horra nun bizi ziren Aita Combes, Aita Fontaine, Do eta bertze lagunak, goiz batez tapa-tapa Aita Desgouts eta ni bizkarrerat erori ginitzaizkiotelarik.