Debrua sinhestearen hedatzaileen kontra

 

       Hemur Kolangen ikusi ginuelarik nungoa zen erran zaukun berak, eta guk berehala galdetu ginion, Koxamerat joaiten baginen egoterat egun batez, zer begitarte eginen zaukun hango jendeak. Etzakiela ihardetsi zaukun, bainan, bere herritarrak mintzaturik, hek errana helaraziko zaukula: «Nola nahi, Koxamerat Bliourekin itzuli bat egin nahi baduzue, atherbea eta jana lorietan emanen dauzkitzuet, nik». Etzen gaizki, eta berehala hitzeman ginion ondoko egun batez joanen ginetzaiola ikusterat.

       Hemurren herritarrek behinere etzuten kanpotarrik ikusi. Behar gabe ez lotsatzeko Koxamarrak Aita Fontaine eta Aita Desgouts gure etxolan utzi gintuen lagunzaile gehientsuekin, eta Aita Combes, Do, ni eta bi erakasle lothu bakharrik bideari.

       Kolangetik Koxamerat egun baten bidea da, zazpi zortzi herrixketan barna. Herrixka horietan gu ez ginen sartu. Bainan horietan ez sartzeko, gure bidea sasiz-sasi egin behar ginuen. Zer izerdiak igorri gintuen! Bainan ilhuntzeko Koxametik oren erdi baten bidean ginen, Bonang deithu bertze herrixka baten alde-aldean. Hain xuxen phestak zituzten Ponangen eta herriko jende guzia, plazarat bildua, asean eta bethean zagon. Norbeitek ikusi gintuen halere eta bertzeak ohart-arazi. Ustez etsaiak ginen, orroaz hasi ziren oro. Bainan ez giniotela behatzen ere eta aintzinat ginoazila ikusirik, ixildu ziren eta… dudarik gabe, berritz phestari lothu.

       Gau ilhuna zen Koxameko lehen etxetarat heldu ginelarik. Bliou hasi zen Hemurri oihuka. Bainan hunek ez gintuen herritarren baimenik gabe sar-arazi nahi. Bildu zituen barne batetarat, erran zioten nor ginen eta nola haren etxerat ginoazin. Hemur herriko gizon handiskoenetarik baitzen, nihork etzion deusik ihardetsi, eta Hemurrek lerro-lerro ereman gintuen bere etxerat. Han egin ginuen lo gau hartan.

       Koxamerat sartu gabe bada ibai bat jada aski maiz aiphatu duguna: Bla deitzen da. Ipharraldetik heldu da, bainan Koxamen betbetan mendeal alderat hartzen du. Aski zabala da, eta guziz oldar handian doa. Udan ur guti dabilka haatik.

       Nere Jaun Cuenotek nunbeitik bazakien Bahnarren eskualdetan ibai handisko bat bazela, Laoseko ibai handirat bere urak zeramazkana: Bla hori da delako ibaia. Aita Combes Bahnarrekin egotekoa zen: Aita Desgouts ere ba, geroxago aphezgeitegi bat idekitzeko. Bainan Aita Fontaine eta ni, ibai hori atxeman orduko, horri segi urrunago joaitekoak ginen. Aphezpikuak hala manatua zaukun eta liburu bat emana hango mintzairari ohartzeko.

       Bainan xedeak ez dire bethi bururatzen. Behinik behin, hori ez dugu behinere bururatu. Eritasunak sobera langile janen ziola ikusirik, jaun aphezpikuak jakinarazi zaukun etzuela balio urrunegi joaitea: «Ibaia atxemanen duzuelarik, urrunago joan gabe, koka zaizte aldeko herrietarik batean, eta han berean loth lanari…»

       Lantegirat helduxeak ginen beraz. Denik ere beheraxago jautsi behar othe ginuen, eskualde aranago baten bilha? Dena dela, ez ginuen gehiago buru-hauste handi handirik…

       Biharamunean gure begitarte xuriak Koxameko salbaieri agertu giniozkatelarik, nola eman zauzkun beha! Zorigaitzez bat bakharra etzaukun ondorat menturatu eta inguru herriez ez ginuen xehetasun bat ere ukhan. Funtsean bat ethorri balitzauku ere alderat, nola adituko ginuen elgar? Heyen mintzaira ez ginakien, salbu Dok zenbeit hitz, eta erran gabe doa berena baizik etzakitela. Ez ginioten beraz urruntxago joaiteko laguntzarik galdetzen ahal izan.

       Ibaiaren ezkerretik da Koxam. Ezkerrean mendi handi bat oro gordetzen zauzkuna. Beharra eragile handi: puntaraino joan nintzen ahuntz bat bezen zalhu, Aita Combes beherean utzirik, nunbeit zerbeit ikusiko othe zen handik. Puntaren puntan zuhaitz bat bazen hain xuxen. Urrunago ikusteko, hartarat igan nintzen aztaparka. Bainan igan banintzen igan, gutik egin zuen ez banuen hantxe bizkar hezurra hautsi. Alabainan izerdi uretan nintzen. Zuhaitz haren puntan hotzak berehala hartu ninduen eta indar guziak betbetan joan zauzkitan. Ezagutza ere ba naski. Arras nere baitaratu nintzelarik, zuhaitzari bi besoz lothua nindagon, hortzak karraskan. Nola eskerrak bihurtu niozkan berehala Jainko Onari!

       Hala lehertu, halako irriskuan izan… eta deusik ikusi gabe abiatu nintzen beheiti, ezen nere mendiaren aintzinean bertze mendi batzuek oro gordetzen zituzten. Aita Combes nere beha zagon. Ondikotz, ez nion berri onik emateko!

       Horrengatik Koxameko itzuli hori ez ginuen arras debaldetan egin: Hemur etzela nor-nahi baginakien orai, bai-eta ondoko egunetan haren gainean kondatzen ahalko ginuela. Koxamen lehen bai lehen etxe baten egiteko xedea hartu ginuen beraz, etxolan utziak gintuen bi lagunekin hortaz mintzatu-eta.

       Oihaneko etxola hortan maiz eta maiz gure ikusten ibilia baginuen gizon bat: Diong-Dia zuen izena. Lan eginarekin adixkide, bi besoak gurutzaturik noiz-nahi orenak egonen zen gurekin. Mandatu batzu eginarazten giniozkan noizetik noizerat, eta hortan truk ogi phuska bat edo bertze ematen. Etzuen bizitzeko bertze irabazpiderik.

       Koxamerat joaiteko xedea ginuela aditu zuelarik, lotsatu zen, eta badakizue, zer egin zuen gure gibelatzeko? Herriz herri berria hedatu, ginabiltzan toki guzietan emazteak ebasten gintuela, eta nahi gintuen guzien hilarazteko mila eta mila sorginkeria bagintuela! Eta ondikotz, salbu Hemur gure adixkideak, orok gezur horiek sinhetsi ziozkaten! Hemurrek, ba, gure alderdia hartu zuen goraki, eta oihuka ari zen nahi zuten guzieri: «Diong-Dia ez da gezurti handi bat baizik. Gizon xuriak, harek dion bezalakoak balire, etziren Bliou famatuarekin adixkidetuko!» Bainan gezurrak laster egiten ditu erroak eta handik goiti aski begi gaixtoa egiten zaukuten salbaiek.

       Hamar urthe joan dire gutienetik guk gezur horiek hedatu zirela ikasi arte. Ordukotz ezagutuak ginen han gaindi ere. Bainan ez baginakien gezurrik gure kontra hedatu zutela, aise ohartzen ginen bederen jendeak arras ihes egiten zaukula, legena ukhan baginu bezala. Gizon edo emazte, nor-nahi kausi zadiela gure bidean, hiru debruek hausteko lasterka abiatuko zen gu ikus orduko, oihanak oihanari. Herri edo herrixka batetarat hurbiltzen baginen, laster athe eta leiho guziak hetsiko ziren. Norbeiti barnerat oihu egin ginezola, dieng zela ihardetsiko zaukun. Dieng horrek «ezin hurbildua» erran nahi du, eta «dieng» izan ditake edo eriz edo bertze zerbeiten gatik. Ez da hemen gaindi haizu «dieng» denari mintzatzea ere. Eta hola herri osoak «dieng» gintuen!

       Ez baiginakien Diong-Diak gutaz deusik erran zuela, Do Koxamerat igorri ginuen etxe baten han egiterat. Zenbeit lagun ereman zituen berekin. Hemurrek begitarte ona egin zioten, bainan laster ohartu ziren bertze salbaiek etzituztela begi beraz ikusiko. Gure Annamiten jauntziak ikusi zituzteneko, herriko emazte guziak gorde ziren, eta gizonek etzuten onhartu Do has zadien herri hartan etxe baten egiten, Hemurren bortz egin-ahalen gatik. Hunek erran zion Dori zer xedetan ziren salbaiak, bainan etzadin Kolangerat deus egin gabe itzul, xokho bat erakutsi zion oren erdi baten bidean, Bla ibaiari hurbil: «Hau nere-nerea da: zuretzat ematen dautzut. Etxe bat egiten baduzu eta hortarat heldu badire xuriak, errozute nik zainduko ditudala». Beha Hemur zoin atxikia zen guri, eta halere egundaino ez dauku Diong-Dia gure kontra mintzatua zela salatu! Zer den haatik!

       Delako etxea xutitu orduko hartan egoterat joan ginen Aita Combes eta ni. Mementoan etziren nihorat higitzeko on Aita Fontaine eta Aita Desgouts. Ondoko egun batez ethorri zitzaukun Aita Desgouts. Bidean norbeitek lagundu ez balu, ez omen zen haatik sekulan Koxamerat helduko! Aita Fontainek etzuen hain aise deliberatu bere etxola txarretik atheratzea, bainan bakharrik unhatu zen… eta egun batez makhil batean finkatuz ethorri zitzaukun hura ere. Zer atsegina egoitza berrian egun hartan!

 

 

ZAZPIGARREN KAPITULUA

Koxamarrekin.— Sua.— Hil nahi gaituzte

 

       Huna lau Aitak egoitza berrian. Oro ikus, zoin urrikaltzekoak diren haatik! Sinhestea hedatuz, debruari eta haren mandatari guzieri gerla egiteko hunat ethorriak, geroni debruaren mandataritzat hartu nahi gaituzte orai! Gaizkiaren erakasterat heldu gitzaiotela derasate bazter guzietan! Oi, zer zimikoa gure bihotzetan gizon bat, emazte bat gu ikus orduko ihesari ematen zaukularik! «Gaixoa, bahaki Jainkoaren dohaina! Bahaki edaterat emateko erraten daukana nor den! Bahaki, hik galde hezoke ur bizia!» Horra zer gogoratzen zitzautan, norbeit ihesi abiatzen zautalarik, eta gibeletik oihu egiten nion bihotzaren barne barnenetik: «Norat hoa, dohakabea? Oi, ez dakik, ez dakik zoin maite hautan! Ez dakik hire gatik zer egin nezaken! Itsasoak iraganik, mila irrisku garhaiturik, sort-herria utzirik, ama gaixo bati bethikotz adio erranik, hunat ethorri nauk hire gatik… eta hi, ihesi hoa? Neretzat lotsa haiz? Bada, ez duk munduan ni baino adixkide hoberik!»

       Bainan bihotzeko zimiko guzien gatik, ez ginen ukho egiteko heinean. Sinhestea duena ez da lotsatzen: ez du ukho egiten. Bertzerik ikusi zuen Jesu-Krixtok! Eta, guzien buruan, salbaiek holako begitartea egiteak zer erran nahi zuen? Jainkoak benedikatzen gintuela! Alabainan, Aita Combesek erraiten zaukun bezala: «Egundainokoa da, eta orotakoa: sinhestearen hedatzen hasi diren guziek trabak kausitu dituzte beren bidean. Debrua oihuka ari bada, zalapartaka ibilki bada, froga lotsa dela oro ez doazkiola nahi luken bezala! Bainan ez da debrurik ez bertzerik, Jainkoari fidatzen dena bururaino heltzerat gibelatuko duenik! Ez, ez da! Guk ere beraz, gure bekatu guzien gatik, heldu behar dugu bururaino!»

       Koxamen nihor etzen haste hartan gutarik hurbildu ere nahi zuenik, salbu Hemur. Hura arrats guziez heldu zitzaukun ikusterat eta berrien galdetzerat, eta gaua ere noiz-nahi gure etxean iragaiten zuen. Lehen gaua gurekin iragan zuenean, ederki lotsatu zen haatik, ilhun ondoan gure laguntzaile guziak, kantuz bezala, gora-gora othoitzean hasirik! Zainetako ikhara lothu zitzaion, zer othe ziren oihu horiek, eta ihes joaitekotan zen othoitza bururatu zelarik. Orduan aditu zituen elhe eta irriek ez omen zioten segurki karga txarra khendu bizkarretik!

       Hemur izan dugu zenbeit ilhabetez jateko guziaren eskuratzaile. Irrisa gutisko bildurik urthe hartan herriko landetan, Koxamarrek nihundik etzaukuten gure doia saltzen ahalko. Urrunago bilhatu behar ginuen beraz. Eta frangotan aski urrun. Alabainan hogoi bat lagunen hazteko ez da guti behar. Bainan Hemur gaizoa norat-nahi joaiten zitzaukun lorietan! Artetan bertze zerbeit ere ekhartzen zuen, edo oilo batzu, edo zenbeit sagu gazitu, edo holako zer-nahi goxokeria! Deus handirik etzuen berak… eta halere egundaino ez du bilhatu gure bizkarrean aberastea! Saririk ez du behinere galdetu egin dauzkun mandatuentzat, eta zerbeit eskaini diogunean, bethi sobera zitzaion!

       Arreba alharguntsa bat bazuen Hemurrek, bera bezen ona: harek lehertzen zuen guretzat anaiak ekharri irrisa: harek ditu azkenean gure ganat herriko emazte beldurtiak bildu. Anaiak arreba itsutuki maite zuen, eta nola berak ez baitzuen haurrik, arrebarena bere gain hartua zuen. Laur ziren beraz orotarat Hemurren etxean: Hemur bera, emaztea, arreba eta hunen haurra. Jieng zuen emazteak izena, Hemon arrebak eta Teot haurrak. Horra, bada, gure bathaioko liburu handian irakur ditazken lehen-lehen bahnar izenak. Jada horiek ziren gure adixkiderik hoberenak, bathaiatu aintzinean: hameka othoitz Jainkoari egiten ginion lehenbailehen argi eta bil zetzan bere arthalde handirat.

       Han gaindi ez ginuela bethi irrisarik atxemanen naski, geroni hasi ginen etxe ondoan eraiten eta ez ginen segurki debaldetan izertu: Jainkoak ederki lagundu gintuen eta lehen urthean berean sei ilhabeteren irrisa selhauruan sartu ginuen. Bainan uzta aiphatu baino lehen ez othe nuen erran beharko oihanaren errotik atheratzen hasi ginelarik zer gertatu zitzaukun? Ba, ezen aski lotsatu ginen. Zenbeit zuhaitz bagintuen jada bospasei egun hartan lurrean etzanak. Su eman ginioten. Bainan sua eman eta gelditzen jakin behar da, eta guk ez ginakien. Sua nausitu zitzaukun beraz: gureak eta gure etxearenak egin zuen, Koxameko jende guzia laguntzerat ethorri ez balitzauku eta kontra-su bat eginik gure sua gelditu ez balu…

       Ni bederen egundaino ez naiz hala izitu! Jainkoak egun hartan Koxamen sua lotzerat utzi balu, hilen gintuzten salbaiek xori batzu bezala. Bertzalde ere Aita Combes eta ni ederrenetarik eskapatu ginen. Landaren erdian ginen, sua nausitu zelarik, harrituak, eta ez ginen ohartzen gero eta hurbilago heldu zaukula. Noizbeit begiak ideki zituen, beharrik, nere lagunak. —«Bainan bidea hetsia dugu, Aita Dourisboure! Ibaierat jauzi egin dezagun!» Eta hala egin ginuen, lasterka joanik. Oi, Jainkoak ez balauku hori gogoratu! Ez dut uste egundaino Te Deum orduan bezen gogotik kantatu dutan!

       Erran gabe doa debrua etzela lo egon bere aldetik: gaizki-egile batzu baizik ez ginela mar-mar-mar orotarat hedatu zuen.

       Berenaz ez da Bahnarrak baino jende ezti eta baketiarragorik. Bada, aldi huntan orok hitzartu zuten gure etxolan kalitu behar gintuztela! Bai, debruak zabilzkan. Alabainan bere eremuetan nundik onhetsiko zituen misionestak, Jesu-Krixto beraren mandatariak!

       Huna xehe-xeheki gertakari guzia. Egun batez auzo-herritar batzuekin edaten ari ziren Koxamarrak. Hemurrek emana zuen arnoa. Hunen kariaz, han ginen Aita Combes eta ni ere phesta hortan. Jada zalhutzen hasiak ziren mihiak eta berotzen buruak. Gau hartan kalitzekoak gintuzten salbaiek. Bazakien nunbeitik hori gure adixkideak. Berea gogoan joanaraziak gintuen beraz bere phestarat. Azkarra zen alde batetik, oihulari gaitza bertzetik: ez da beraz harritzeko zerbeit balinbazen Hemur bere herrian. Xutitu zen beraz betbetan eta orroaz hasi lau bazterretarat: «Herritarrak, ongi adi nezazue: norbeitek erran dautanaz, gaizki atxematen omen duzue ni Annamitekin adixkide izatea! Zenbeitek ez omen dute ongi hartu egun nik horiek hunat ekhar-araztea! Zertako nahi diote zenbeitek Annamita horieri? Zer gaizki egin dute hemen gaindi? Zuen irrisa jan dutenean, ez othe dautzue ederki ordaindu? Eta funtsean, saldu badiozue, ez othe diozue zuen nahitarat egin? Ba othe da hemen nihor, handi ala ttipi, behar ez den zerbeit aditu diotela finka dezakenik? Xuti hortik, ixilkariak! Eia zer ihardesten ahal duzuen nere solaseri? Ni, ez naiz lotsa goraki eta goraki aithortzeko. Ba, maite ditut kanpotar horiek, onak eta onak baitire! Zorigaitzez ez da bertzerik hemen hori aithortu nahi duenik!»

       Eta orduan, jauzian joanik, sutik itxindi bat hartu zuen Hemurrek, zintzurreraino sartu, eta berritz, gure etsaien buruzagiari begietarat so, egundaino baino orro handiagotan hasi: «Hik uste baduk ni bezenbat bahaizela, ausikian itxindi hau harturik erradak, bai erradak higuintzen naukala nik higuintzen hautan bezenbat!»

       Bai, bazterrak ixilsko zaudela barne hartan orduantxe! Nihor etzen atrebitzen ahoaren idekitzerat. Gure etsaia bera ikharan zagon bere xokhoan! Geroxago barkamendu galdetu zion Hemurri, hura bere uliekin uztea hobeki zuela iduriturik.

       Hango mintzaira ez baiginakien oraino hitzik ez ginuen Hemurrek erranetarik aditu. Bizpahirur urtheren buruan ikasi gintuen beraz horiek, gure kontra zirenen buruzagia… bathaiatu ginuen goizean. Belhauniko Aita Combesen aintzinean, nigarrez eman zauzkun xehetasun guziak: «Zer dohakabea, ni! Gutik egina du ez baitzaituztek gau hartan hilarazi! Hemendik goiti ez duzue haatik ni baino laguntzaile handiagorik nihun ukhanen! Lorietan hil nintake zuentzat!»

 

 

ZORTZIGARREN KAPITULUA

Aita Desgouts eta Aita Fontaine ithotzer.

Mintzairaren ikasten

Koxametik Kolangerat, Motongen barna

 

       Ondoko egun batez Aita Desgouts eta Aita Fontaine ez baigintuen galdu! Aita Desgoutsek nunbeit ezkabia atxemana zaukun eta sukharrarekin etzezaken lo xortarik egin. Mainhoek baizik etzioten on egiten. Hain xuxen Aita Fontainek ere mainhoak behar zituen bere zauriarentzat. Goiz batez bigak joan zitzauzkun beraz eta urruntxago baitzen ur handisko bat, han errekan sartu. Ez batek eta ez bertzeak etzakiten iherika. Untziska bat hartua zuten urez bertzalderat joaiteko, han ondoa hobeki unkituko zutela, noiz-eta-ere geiak hartu baitzituen eta, Aita Fontainen mariñel jakitate guziaren gatik, harroka batzuetarat firrindan eremanik han pausatu… bizkar hezurrak hautsi gabe! Jainkoak lagundu zituen halere, eta harritik harrirat, kuskako batzuen gatik, urak berak ereman zituen leihorrerat: Aita Desgouts ezkerreko alderat, Aita Fontaine eskuinekorat. Hau atxeman ginuen lehenik, eta zer gertatu zitzaioten oraino ikharan erraiten ari zaukularik, guk jada ithoa uste ginuen Aita Desgouts bertzaldetik oihuka hasi zaukun: «Ethorri gogo duzue ala ez xaharraren bilha?» Zer eskerrak bihurtu gintuen orduan ere Jainkoari!

       Hartzen ari gintuzten anhartean Koxamarrek. Ez gintuen gehiago hainbertze lotsatzen eta dudatzen hasiak ziren gure kontra erran ziozkaten gezurrez. Zerbeit saltzeko zutelarik, bakhar batzu baziren jada gure egoitzaraino menturatuko zirenak. Beraz hetarik gehixago hurbiltzeko eguna ethorria zitakeela eginik, Hemurri galdetu ginion bere etxean bizpahirur hartuko gintuen, mintzaira ez ginuela han baizik ikasten ahal. Gure galdea gogotik onhartu zuen gaizo gizonak.

       Deusik ez da munduan hain gaitz nola mintzaira baten libururik gabe ikastea… guziz salbaiak balinbaditutzu bakharrik haren irakasle. Ba, salbaia batek nor-nahik bezen ongi erranen dautzu begien aintzinean duen zerbeiten izena, bainan bertze deusik!

       Zuhaurek behar duzu azkenean mintzaira guzia moldatu. Eta prediku bat nunbeitko mintzairan egin behar duenak, hango mintzaira behar du lehenik errotik ikasi! Badakit: predikari bat ahal den bezala mintzaturik ere, Jainkoak egia sar-araz dezake aditzailearen bihotzean: bainan ez da holakorik ikusten egundainotik: alabainan Jainkoak baditu bere xedeak. Misionestari dago beraz ongi bermatzea eta izertzea mintzairaren lehenbailehen ikasteko…

       Aita Fontaine, Aita Combes eta ni joan ginen Hemurren etxerat. Koxam guzia lotsatuko ginuen, oro batean joan bagine! Ilhuntze guziez herri guzia etxe batetarat biltzen baitzen, guk ere agerraldi bat egiten ginuen eta han, lapitza eskuan, zer adituko ginioten beharriak luzatuak egonen ginen batzu eta bertzeeri. Hemurri ere hainitz galde egiten ginion. Gauaz ikasiak biharamunean berritz gogoan ibiliz, hitz lerro pollit bat laster buruan kokatu ginuen. Bainan, ondikotz, prediku bati lotzeko beharren-beharrenak diren hitzak ez ginetzazken hola ikas!

       Ez bide duzue ahantzia Kolangetik joaitean zenbeit lagun han utzi gintuela hango egoitzaren zaintzeko. Gure berriketari eta mandatarien pausa-lekhua han zen, bertzalde. Noizetik noizerat geronek ere agerraldi bat egiten ginuen haradino. Holako batez Aita Combes eta neroniri gertatu zitzaukunak gain-gainetik ohore egiten baitio Ama BirJinari, ez nagoke hemen erran gabe. Bigak ginen bakhar-bakharrik aldi hartan. Gurekin eremanak gintuen gure othoitzeko liburuak eta bazkaltzeko irrisa.

       Ez da ostaturik han gaindi: bidekari bat ez da beraz behinere bere bidetik baztertuko eta herri batean sartuko aphairuen tenoretan, nun-eta ez duen bertze egiteko zerbeit herri hartan. Erreka txar bat atxematen denean, aldean jar eta jan. Horra hango moldea! Eta gero aho onarentzat, pipatto bat edo biga erre…

       Koxametik Kolangerat bada bide bat baino gehiago: ez ginuen bethiko bera hartua, Motongen baiginuen zerbeit egiteko. Ur hegi batean bazkaldurik eta gure othoitz guziak erranik, eguerdi ondoxean bideari lothuak ginen berritz. Horra nun artholanda batean bidea galtzen dugun. Jo eskuin, jo ezker, nihun xendrarik ez gehiago! Urruntxago zenbeit neskatxa ikusten ditugu. Bidea badakiketela, hurbiltzen gitzaiote, ondotik jarraikitzeko xedearekin. Aditu bazintuzte gaixoen izkiritu eta karrasiak! Larrutu nahi izan bagintu, elgarri besarka lothuak etzuten oihu eta orro gehiago eginen! Lastersko hetarik urrundu ginen beraz, zer gerta ere, eta, gehiago galtzeko irriskuaren gatik, bertze alderat itzuli!

       Zorigaitzez, handik laster hotzak hartu ninduen burutik zango puntetaraino, eta urrun ginen oraino. Gogor egin nion minari hastean, bainan laster nausitu zitzautan: «Aita Combes, ez da haratik ez hunatik, hotza sartua dut!» — «Nun nahi duzu bada atxeman atherberik, hortxet heldu zaukun horren kontra?»

       Galerna bat heldu zitzaukun gainerat, burrunban. Jada zerua belzten ari zen alde guzietarik. Ortziak hasi ziren laster. Eta ni ez ninduten gehiago xutik atxiki nahi nere zangoek! Zabal zabala erori nintzen bide bazterrean! Urruntxago irrisa landa batean etxola bat ikusirik, Aita Combesek oihu egin zautan harat joaiteko: «Egizu oraino indar bat: sukhar horrekin etzaitezke bustian etzanik egon! Menturaz etxola hortan geriza bat badukezu…» Abiatu nintzen hortzak tinkaturik, bainan hirur urhats egin gabe berritz erori: «Jainkoaren nahia egin bedi, nik ez dezaket urhatsik egin gehiago, Aita Combes!» Jauts-ahala euria hasia ginuen arte hortan… Orduan hauxe ethorri zitzautan gogorat: ba-eta zeruko Ama Onari ez niola bere laguntza galdetu! Oihuka hasi nintzaion bihotzaren erditik, berehala: «Ama, ez naiz dohakabe eta eskergabe bat baizik, ni! Hainbertze eta hainbertzetan lagundu nauzu jada eta ahantzi dut! Barka, Ama! Bainan ez dute zure bothere neurrigabeak eta zure bihotz guziz onak nere eskergabetasunari behatuko: orai ere lagunduko nauzu, eta gaitz hunen aztaparretarik atheraturik, emanen dautazu berritz bideari lotzeko indarra!» Othoitza bururatu orduko, xutik nintzen sendo baino sendoago. Eskerrak nola bihurtu nituen orduantxe! Nere lagunak ederrik ikusi zuen neri ezin jarraikiz, handik harat. Euria ere gelditu zen hainbertzenarekin eta zeru gaina egundaino bezala edertu. Larruraino bustiak ginen haatik, eta sukharra berritz ez lotzeko, soinekoak hantxet berean bi eskuz bihurtu gintuen, idortzeko. Alabainan bertze soinekorik ez ginuen eremanik! Zoin aise ibili nintzen haatik gero, othoitzean eta kantuz!

       Mokongen ginen ilhuneko. Han ere ederretarik eskapatu ginen haatik! Bezperan hango gizonak auzo herrikoen kontra gerlan arizanik, herritar bat garbitua zioten. Hango gerletan ez da maiz holakorik gertatzen, artean errateko. Mokongeko gerlariak doidoia itzuliak ziren herrirat, etsaia ondotik jarraikiko zitzaioketelakoan herriaren inguru guzian dakizuen punta zorrotzak landaturik. Punta horieri oharturik eta horietan kolpa beldurrez, oihuka hasi ginitzaioten. Jada oro herriko-etxerat bilduak ziren, gerlako Jainkoari ohiko eskaintzen egiteko, eta arnoak berotzen hasiak zituen buru gehientsuak. Beraz gure oihuak aditu zituztelarik, uste izan zuten etsaiak gainean zituztela eta guri buruz lasterka ethorri ziren beren ezpata eta saetak harturik. Belhar handi batzuetan gorde ginen berehala, eta handik behinere baino garrazkiago oihuka abiatu, gure izenak eta oro erranez. Jada ezagutzen gintuzten!

       Gero haatik, zer gau goxoa iragan ginuen Mokongen! Biharamunean bakharrik joan zen Kolangerat Aita Combes: ni sukharrarekin nintzen berritz eta zortzi egun luze iraun zautan. Ez naiz orhoit bertze behin ere holako sukhar bortitzik ukhanik! Nahasia nintzen eta etxe guzia nere ikharak dardaratzen omen zuen! Dena dela, nere lagunak arras eta arras lotsatzen hasiak ziren, zurpail eta mehatua, ilhuntze batez Koxamerat itzuli nitzaioteiarik. — «Eia Kolangeko erreka hura orai jauzi batez iragan zinezaken, aita Dourisboure?» — «Beldurtzeko da ezetz, Aita Combes: lagun txarra da egiazki sukharra!» — «Alegera gaiten horrengatik, adixkidea! Hil arte bizitzen dire oro… eta orduan ez da sukhar ez bertzerik! Oro sendatzen ditu heriotzeak!» — «Halabiz, Aita».

 

 

BEDERATZIGARREN KAPITULUA

Bongao

Misionestak bakhotxa bere alde

 

       Zenbeit ilhabete bazuen jada Koxamen ginela. Ez ginakien batere inguruen berri. Bizkitartean jaun aphezpikuak baitezpada jakin nahia zuen gure menditartetan zelhai handi bat edo bertze ez othe zen. Behin errana dugun bezala, Hemur hainitz ibilia zen, bereziki guretzat irrisaren erosteko, eskuin eta ezker. Bada, bizpahirur aldiz Hemur beren herrian ikusi-eta, Robangeko gizon batzu atrebitu zitzaizkon ondotik, beren irrisa berek hobeki salduko zaukutelakoan, eta huna zer erran zaukuten: mendiz bertzaldean, Bla ibaiaren bi bazterretan, zelhai bat bazela guziz eder eta luzea. Ez da harritzeko Hemurrek ez bazaukun holakorik erran: salatzea debekatua zioten bertzenaz kalituko zutela! Zer atsegina egin zaukun horren ikasteak, nahiz ez ginuen oraino ongi ikusten nola helduko ginen harat! Ordutik, ez ginuen haatik bertzerik kaskoan, joan behar ginuela eta joan behar ginuela baizik. Koxametarreri ez ginioten bakerik uzten gidatu behar gintuztela.

       Azkenean batek hitzeman zaukun baietz eta eguna hautatu ginuen. Bainan zer-nahi erranik herritarrek, hitza jan zaukun. Gehiago dena, ederki zakuan sartu gintuen bertzalde! Bereak entzun beldurrez, bi urthe handiz etzaunkun begietarat agertu. Geroztik jakina dugu beraz zer-nahi mehatxu aditurik jan zaukula hitza…

       Balio othe du aiphatzea hautatu egun hartan delako gizonak eginarazi zauzkidan urhats debaldetan nere gurutzefika galdu nuela? Hiruzpalau salbaiek atxeman zuten ur hegian. Etzakiten hunkitu behar zuten ala ez. Bainan sos zenbeiten irabazteko holako padara nola utz? Erhi puntez hartu zuten beraz, berehala abar batean dilindan eman, eta lasterka misionestegirat ethorri, nahi baginuen, erranen zaukutela nun zen gurutzefika. Gurutzefikarik etzitakeela ez sal ez eros guk erranik, arras lotsatu eta gogoetatu ziren zer othe zen beraz eta othoitzean hasi zauzkun, nihori makhurrik gertatu gabe, geronek altxa ginezan lehenbailehen!

       Berritz ethorri zauzkun bada, handik laster gure irrisa saltzaileak. Lehen aldian ez baitziren gaizki heldu gurekin, aldi huntan erdi-aise onhartu zaukutan heyen herrirainoko bat egin ginezan ondoko egunetan. Aita Combes eta Do joan zitzaizkoten eta ahoaren betheko espantuekin itzuli zauzkun etxerat.

       —«Oi eta ai! Bainan errazue jaun aphezpikuak uste duen zelhai hura atxeman duzuen?»

       —«Ez dugu arras finkatzen ahal baietz, bainan bide onean garela uste dugu haatik!»

       Ez da meneko xoria airatzerat utzi behar. Berehala etxe bat erosi ginuen beraz Rohai derizan herri tipito batean, Robangetik aski hurbil. Bortz libera galdetu zauzkun jabeak eta, bere dirua eskuratu orduko, lekhuak hustu zituen, etxe berri baten urrunago egiteko. Biharamunean berean Do Rohaierat igorria ginuen bertze zenbeitekin. Geroxago joan ginen geroni.

       Lehenbailehen bazterrak ezagutu nahi gintuen. Nahi eta behar. Abiatu ginen beraz ur hegiz ur hegi, norbeitek utzi nahi ez bagintuen, urez joanen ginela. Alabainan ura ez da nihorena, eta ororena da. Jatekoa harturik, Aita Combes, Do eta ni Rohaietik urrundu ginen, gordeka bezala. Horra nun gizon bat atxematen dugun oren bat gabe, ur hegian. Nor ginen erran ginion lañoki. Hura, alde herrixka batetako buruzagia zen. Bere etxean atherbe bat eskaini zaukun bihotz handiz. Tobau zuen herriak izena. Lauak abiatu ginen harat. Haratxago bidearen erdian basa-gathu bat bere umearekin agerturik, ez dakit gu lauetarik zoin lotsatu zen gehiena! Nik ez dut bethi ukatuko izerdi hotz bat abiatu zautala kopeta behera eta, zer gerta ere, zuhaitz handi bati hurbildu nintzela lastersko! Bainan basa-gathua bere bidean joan zen ixil-ixila eta prestu prestua…

       Basa-gathua sasian gorde zaukunean, bertze zerbeitek begiak zabalarazi zauzkun ederki: burdinazko gizon handi batek. Arras polliki moldatua zen eta zuhaitz lerro baten erdian ezarria. Etzaut iduritzen salbaiek egina dela. Ez othe da beraz hemen gaindi Banharrez bertzerik ibili?

       Gure gidariak Piunh zuela izena jada erran othe dautzuet? Dena dela, sekulako begitarte ona eta ongi-ethorri ederra egin zauzkun bere etxean. Biharamun arte nahi gintuen atxiki. Onhartu ginion gogo onez egotea. Poley-Krongeraino berak segitu gintuen, askal ondoan. Herri hau Bla eta Po-ko bi ibaiek elgar atxematen duten tokian egina da. Ur berdintsu da batean eta bertzean, bainan batetaratu ondoan iduri dute zerbeit badirela. Eremuak eta eremuak badituzte oraino iragaiteko Mekong derizan ibaia famatuan, eta guziz itsasoan, galdu arte. Bongaoko zelhaia ez doa Poley-Krong baino haratago.

       Urrunago joaiteko xedea ginuen. Hala joan ziren Aita Combes eta Do. Ez nitzaioten jarraiki, sukharrek berritz harturik. Piai, Piunhen anaiaren etxean gelditu nintzen.

       Huna bada zer gertatu zitzautan ondoko gauean. Nihork ez du ahantzi behar, are gutiago misionest batek, deus eta deus ez dela Jainkoaren laguntza gabe. Supazterrean nindagon, etzana, nere saskia aldean. Begiak hetsiak nauzkalakotz, aldeko jaunttoek uste izan zuten lo nindagola, eta nere saskia berehala iphurdiz gora eman zautaten. Bainan barnekoetarik deusik etzitzaioten gustatu eta ohoinetarik zaharrena ederki aditu nuen: «Ez du balio hoin gutirentzat kali dezagun! Bertzalde nork daki xuxen nor den eta zer bothere duen!» Hatsa aisexago hartu nuela handik goiti sinhetsiko othe duzue? Argia oihanetik agertu zenean, ez nuen hezur luzerik egin etxe hartan. Bidean deus etzitzautan gertatu. Geroztik gure gostuz ikasia dugu zer jende den To-Bauen: ahal dena! Lana baino maiteago du ohointza! Bertze orduz Romulus famatu haren herrirat bezala, orai To-Bauerat biltzen dire zazpi eskualdetako gizon nahasi, ezdeus eta ohoin guziak… Bainan, Jainkoak ez baitiote tzarreri bizia ematen eta uzten onen onarenzat baizik, aithortu behar dugu To-Baueko jendeak ongi frango egin daukula beraz. Egin daukula, eta egin daukula segurki, guziz oraino gurekin nihork gurutzatu nahi etzuen denbora hartan! Doidoia aiphatua dautzuegu Piunh: ez duzue beraz ahantzia nor den. Bada, Piunh eta Dok adixkidantzak egin zituzten egun batez, bertze batez Do eta Kiemek bezala. Ez gintuen segurki adixkidetzerat utziko, Piunh nor eta zer zen egiazki jakin baginu! Ez da gutiago egia adixkidantza hori ere ederki baliatu zaukula. Oi, zer beso luzeak dituen Jainkoak!

       Ni baino egun bat berantago itzuli zen Rohaierat Aita Combes, bainan zer-nahi ikusi eta ikasirik. Rongaon gaindi, laster itzuli ginen beraz lekhu beretarat, hango jendeak oraino hobeki ezagutzeko.

       «Bahnarrak» deitzen baditugu han gaindiko jende mota guziak, zuzen kontra egiten dugu: eskualdeka badute bertze izenik. Iphar aldekoak bederen «Sedangesak» deithu behar dire. Arruntean hauk larrixago dire Banharrak baino Hainitz ozarrago dire eta mila aldiz mihi zikhinagoa dute. Arras langileak dire haatik. Lugintzako lanez bertzalde zer-nahitako esku ona dute. Sedangesek egiten diozkate bertze salbaieri beren laneko tresnak, bai-eta ihizi eta gerlakoak. Burdin lanak, oihalak eta gatza, horra eskualde hautako hirur bizipideak.

       Sedangesak burdinean ari dire: Rongaotarrak oihaletan: Bahnarrak gatz tratuan, Annarneko aldekoak bereziki. Denbora batez Jaraitarrak zirelako bertze salbai batzu baziren beheraxago: Hadrongarren beldurrez, norapeit joanak dire aspaldi.

       Berri eta xehetasun hauk guziak Nere Jaun Cuenoti helarazi giniozkalarik, bakhotxari gure xokoa eman zaukun. Aita Fontaine joan zitzaukun beraz Jaraitarrekin bizitzerat: Aita Combes Banharrekin gelditu zen. Sedangesak neretzat ziren. Jaun aphezpikuak bethi bazuen bere gibel-asmua apheztegi baten nunbeit egiteko. Horra zertakotz igorri zituen beraz Aita Desgouts eta Do Rogaotarren erdirat. Aphezpikuaren manuak Jainkoarenak dire aphezarentzat. Bakhotxak lorietan hartu zuen beraz bere bidea… edo hobeki, bide horren hartzeko xedea…

       Bainan Aita Fontaine eta ni nola hel gure tokietarat; eta guziz nun koka, harat heldu ondoan? Eta hainbertzenarekin horra nun atherat heldu zaukun Kontrangeko etxeko-jaun handienetarik bat. Kontrang herriska gothor bat da, Sedangesen eskualdean. Sedangesen mintzaira bera dute Kontrangen. Ez dautzuet haatik errana Sedangesek eta Jaraitarrek bi mintzaira dituztela, eta mintzaira horietarik batek eta bertzeak ez dutela banharrarekin Bezkoitzeko Eskuararekin baino ahaidetasun gehiago. Gure gizonak Banang zuen izena. Nola frangotan beren egitekoentzat Laostarrekin gurutzatzen baitire Kontrangekoak, gure begitarteak etzituela bertze salbaiak bezenbat harrituko eta lotsatuko eginik, Banangi tipust-tapast galdetu nion eia nahiko ninduen, saritan, bere herriraino segitu. Baietz segurki, eta bi egun nere beha egon zen. Katiximaren egiteko, Anamita bat nerekin hartu nuen. Aita Combes ere jarraiki zitzaukun, nun eta nola kokatzen ginen ikusteko, gure buruzagi bezala jaun aphezpikuari lehenbailehen berrien helarazteko. Biharamunean berean itzuli zen haatik bere etxera.

       Aita Fontainek etzuen zenbeit egunen buruan baizik Jaraieko bidea hartu. Poley-Chunen hautatu zuen here egoitza.

       Gisa hortan salbaietako elizadi berriak hedadura pollita bazuen: Koxametik Kontrangerat, Kontrangetik Poley-Churat, Rohai erdian. Aita Fontaine eta ni egun baten bidean ginen Rohaietik: Aita Combes gu baino hainitz hurbilago.

       Geroxago, indarrak itzuli ondoan, hameka eta hameka aldiz goizean abiatu naiz etxetik… eta lo egin Koxamen!

 

 

HAMARGARREN KAPITULUA

Lehen urthea Sedangesekin

 

       1852garren urthean joan nintzen Kontrangerat, eta erran dut nola jarraiki zautan haradino Aita Combes. Adixkide maite horrek bere etxeko bidea hartu zuelarik, ilhundura tzar bat eta ezin erranezko lotsa sartu zauzkidan gorphutz guzian. Alabainan salbaien erdian bakharrik gelditzea, heyen mintzairatik hitz bat jakin gabe, ez othe da lotsagarri? Banharren mintzaira ez nakien segurki errotik oraino, bainan bederen nere burua nolazpeit adiarazten ahal nuen. Kontrangen aldiz! Lana haste nuen egundaino bezala.

       Salbai baten etxean egin nuen nere egoitza. Ahal den egoitza, haatik. Jada berrogoita hamar bat bizitzale bazen etxe hartan, gizon, emazte eta haur. Erran gabe doa, oro nahas-mahas bizi zirela, gela jan-toki eta jan-tokia sukalde. Hango oihu eta kalapitekin, nere othoitzak ez netzazken egin. Nola bizi halako tokian? Egunez egun urthea zuen, Aita Desgouts onarekin bidean heldu ginelarik, zangoan minhartu zuela Dok. Orduan nere baitan egin nuen urthe baten ongi bururatzeko gaizki hasi behar zela. Bertze urthea ere gaizki hasten nuela erran ditake. Gurutze hau nola jasan bakharrik? Bainan, ez: ez nintzen bakharrik! Eta benedikatua izan bedi segurki, berak kalitza ondoraino hustu ondoan, kalitza eskaintzen dion dohakabeari hainbertze eztitasun aldean ematen duen Jainko guziz Ona!

       Nere xokoan etzana nindagon jada, gaua bezen ilhun, nere bihotzmin handia Jainkoari eskainirik, arrats hartan. Hainbertzenarekin horra nun salbaiak lerroan sartzen diren etxean. Bainan zer da hau? Sartu bezen laster, oro berritz kanporat joan ziren. Iduritu zitzautan nigarrez ari zirela. Banharrez emazte bati berehala galdetu nion zer zuten nigar egiteko. Guti edo aski bazakien banharra eta ihardetsi zautan eia ez nintzen ohartu oro xoko berean izatu zirela: xoko hartan bazela eri bat hiltzen ari zena. Xutitu nintzen, hori aditu orduko, eta ni ere xokorat hurbildu. Oraino bulharretako haur gaixo bat zoan hiltzerat. Ur xorta bat harturik pegarretik, berehala bathaiatu nuen Aitaren eta Semearen eta Izpiritu Sainduaren izenean. Haurrak etzuen naski bertzerik igurikatzen: bathaiatu orduko azken hatsa emanik hila zen! Oi, zoin gogotik egin nion aingeru ttipi hari oihu: «Hoa, hoa, laster zeru gorenerat, han neretzat othoitz egiteko!» Berritz nere xokorat itzuli nintzelarik, Aita Combes eta oro ahantziak nituen eta atseginezko nigarrak heldu zauzkidan begietarat, arima bat salbaturik. Latzgarri da ororen uztea: latzgarri aitatto eta amatto, anai-arrebak azken aldikotz besarkaturik desterrurat joaitea, bainan gero zer sariak ematen diozkan Jainkoak, horiek eginik, sinhestearen hedatzerat doazinari! Arima baten salbatzea!

       Irrisak huts egina zuen urthe hartan Kontrangen. Jendea lotsa litake Frantzian ogiak hola huts egin baleza. Ez da batere lotsatzen salbaia. Landak eman ez dion jatekoa oihanak emanen diola badaki. Oihaneko aihen eta landare ttipi zenbeiten erroak dena irin dire. Lur-sagarraren iduria balukete kasik. Hetarik biziko da beraz hemengo jendea, nahiz, egia errateko, delako erroak beren irin guziaren gatik ez diren ahotik ezin utziak eta ahulen azkartzeko eginak! Kontrangen etzen beraz irrisik. Haratxagoko herri batean, hala-hala, zer-nahi bazuten bildua: Hamongen. Harat joaiten nintzen nere doiaren erosterat. Jada ehoa hartzen nuen, gero harekin, jan truk, Kontrangeko atxo xahar bati nere bazkari-afarien eginarazteko. Gaixo atxoak etzuen bizitzekorik eta indarrak joantxeak zituen oihanean erroen ondotik abiatzeko. Ederki eroria zuen beraz. Bere semea bezala maitatu ninduen laster. Mintzaira ikasixe nueneko, hasi nitzaion, Jainkoaz mintzatzen eta geroxago girixtinotu nuen.

       Lehen urthean ez nuen errateko lan handi-handirik egin: mintzairaren ikasten arizan nintzen gehienik. Goiz eta arratsetan, ihiztariak xoria bezala, hitz batzu airerat atxematen baniozkaten salbaieri, egun guzia hitz horiekin zerbeit moldatu beharrez ariko nintzen. Banharren mintzairaz jada erran dautzuetana hemengoaz berritz erran dezaket: libururik gabe ez direla aise ikasten mintzairak, hau bertzeak bezala. Koxamen bederen hiruzpalau baginen eta elgar lagunt ginezaken, elgar susta. Hemen bakharrik ari behar. Egunak oihanean iragaiten nituen ardura, harat eta hunat, aski ilhun zenbeit aldiz. Ilhabetean behin edo bigetan lagunen ikusterat joaiten nintzen haatik. Oi, zoin laster iragaiten zauzkidan hango orenak! Alabainan gero deusik ez nuen Kontrangen, ez meza saindurik ez bertzerik! Nigar egin badut behin edo bertze, uste duzue Jainkoak ez dauzkidala nigar horiek barkatu? Egia erran behar dautzuet haatik: behinere nere nigarrek ez dutela sobera denbora iraun: handik edo hemendik bethi zerbeitek begiak xukatzen zauzkidan! Eta bertzalde banakien mina eta bihotzmina direla misionesten legeak! Azkenekotz nere othoitzetako liburua ez othe nuen bethi nerekin, pinpirin beltzen urruntzeko?

       Ni nindagon etxeko nausiak Lam zuen izena. Hemen gaindi gizon guti ikusi dut hoin buru onekorik. Bi seme bazituen: Ngam eta Ngui. Hemengo etxeetan ez da egoitza berezirik ezkonduentzat baizik. Lam alharguna zen. Gurekin egiten zuen beraz lo harek ere eta arratsak elgarren aldean iragaiten gintuen, su handi baten ondoan, jada adixkide handi, eta hura nuen hango mintzairaren irakasle hoberena. Behin baino gehiagotan, othoitzen erraten ari nintzelarik, beha eta beha zagola oharturik, Jainkoari nola galdetzen nion gizon gaixoa lehenbailehen argi zezan! Bi semeak ere, Ngui guziz, maiz eta maiz neri beha zauden. Mintzairan trebatzen hasi nintzelarik, Lamek egiten etzautan galderik ez da, Frantziaz, sor-herriaz, orotaz.

       —«Aita eta ama bizi ditutzu oraino?»

       —«Bai».

       —«Baditutzu anai-arrebak?»

       — «Bai».

       —«Zertako utzi ditutzu beraz?»

       —«Zueri egiaz mintzatzeko, zuen argitzeko, zuen ifernutik begiratzeko eta zeru ederrerat helarazteko».

       —«Eta berritz zure herrirat itzuli gogo duzu?»

       —«Orai bezala balinbanaiz bederen, ez: hemen hiltzeko xedearekin ethorria nauk».

       —«Bihotzik ez duzu beraz? Zure ama ez duzu maite?»

       —«Hik ez dituk oraino horiek aditzen ahal! Geroxago ikusiko duk, ongi mintzaira ikasi-eta Jainkoaz mintzatuko nitzauzuelarik. Bainan etzadak othoi erran nere ama ez dutala maite: min egiten dautak!»

       Ixiltzen zen orduan. Bainan duda bat gelditzen zitzaion halere: begietarik ageri zuen.

       Mintzairan askitsu trebatu-eta, ez nintzen gehiago guti baizik egoten etxean: salbaiak norat baitzoazin, eta harat joaiten nintzen hek bezala, guziz burdin lanetan ari ziren eskualdetarat zoazilarik.

       Kondatu behar dautzuet hemen Toproh deithu herri batetarat egin itzuli bat. Ixtorioak balio du. Lehenik erran behar dautzuet haatik hemen gaindi xori mota baten kantuan sekulako sinhestea badutela. Xoria bidean doanari aintzinetik hasten bazaio kantuz, irrisku zerbeit bada bidean: gibeletik hasten bada, irriskua ttipixago da. Eskuin eta ezkerreko kantuak ere zerbeit erran nahi du. Ahantzia dut zer. Dena dela, egun hartan Toprohrat zoazila ikasirik, salbaieri jarraiki nintzen. Delako xoriek etzaukuten makhurrik kantatu bidean eta arras ongi heldu ginen Toprohrat. Etzen arras ilhuna oraino. Bainan «dieng» zen herria eta ez gintuzten sartzerat utzi.

       —«Xoriek ez daukute deusik erran?»

       —«Baditake: bainan herri hau «dieng» da eta arras «dieng»: etzaituztegu sartzerat utziko, eta gehiago dena, ez dautzuegu irrisarik salduko!»

       Lagun guziak harrituak nituen! Gehixago behar zuten harritu, geroxago. Ez ginenaz geroz Toprohn sartzen ahal, joan ginen bertze herri bati buruz, denborarik galdu gabe. Hogang etzen urrun. Zorigaitzez, herri hau ere «dieng» zen! Eta euria hasten, futxo! Lehen herrirat oren baten bidea bazen; Kodem ere «dieng» atxeman ginuen! Larruraino bustiak ginen oro. Gau ilhunagorik ez da ikusten eta bideak odol-edalez estaliak! Zangoetarik, ixterretarik, gorphutz guzitik, dotzenaka lothuak gintuen noiz-nahi! Ez ginakien gehiago norat joka, ximista batek urruntxago etxola bat argitu zaukularik! Lasterka joanik, oro kokatu ginen nolazpeit. Lehertua nintzen. Odol-edaleek egin zauri guzien gatik berehala lokhartu nintzen halere. Denbora laburrentzat: hotzak iratzar-arazi ninduen, kaskaran. Lagun guziak su eder bat eginik, idortzen eta berotzen ari ziren goxoki, kuia biribil bat egosten ari zitzaioten denboran. Basa-gathu bat ikusi zutela erran zautedan, bainan suak lotsaturik ihesi joan zela. Goseak ez du legerik: kuiatik eskaini zautedanean poxi bat, gogotik hartu nioten eta jan! Eguna arras argitu gabe, berritz bidearen gainean ginen, bezperan bezen fresko eta alegera. Gutik egin zuen haatik ibaia handi batean ez baiginen oro itho, geiak eremanik! Hamar orenak bagintuen Kontrangen sartzean. Geroztik trufa ederrik egiten diotek salbaieri beren xorien kantuaz!

       Eri, eta eri handi oraino, egon nintzen hortarik lekora. Etsitu ninduten-eta lauzpabortz egunez! Lamen etxean berrogoita hamar bat lagun baitzen, ez nuen xokorik neretzat: ororen erdian behar nuen bizi. Egun batez, berrogoi bat itzuli gutienetik egin behar izatu nituen kanporat, eta azkenean, flakoaren flakoaz, zabal-zabala lurrerat erori nintzen nunbeit! Hantxe iragan nituen hogoita lau oren luze, sukharrarekin borroka, ur xortarik gabe! Etxerat itzuli nintzenean, orok hil bat heldu zitzaiotela uste izan zuten. Jaterat eman nahi zautedan, eta ez nuen jaten ahal. Lotsatu ziren. Hilak bizieri agertzen direla sinhestea baitute, nola etzitzaioten ni bezalako hil bat agertuko? Eta ni bezalako hil batek zer etzioten eginen? Zenbeit othoitz egin zautedan orduantxe gaixoek, othoi ez nadin gaixtoegi izan hil-eta! Hatsa doidoia hartzen, eta holako xorokeriak entzun behar! Bainan horiek baino gehiago orhoitzen ninduen orduantxe aphez baten laguntza gabe hiltzeak! Bihotza Jainkoari altxatu nion beraz, eta Haren nahi saindurat erori, arras erori! Bainan Jainkoa urrikaldu zitzautan…

       Misionest lagunek etzakiten eri nintzela. Bizkitartean, hola nere buruaz etsitu nuenean, horra nun arratsalde batez athean agertzen zautan Aita Combes. Aingeru begiraleak zabilkan. Ez duzue sinhesten ahal zer atsegina egin zautan haren bizar handiak athe hartan! Eta egungo egunean ere ez nezake finka ez ninduela atsegin horrek sendatu. Nigarrez hasi zen etzana ikusi ninduelarik. Bainan nere begitarteko atseginak nigarrak xukatu ziozkan berehala eta Jainkoaren ganat itzuli zituen bere begi ederrak: «Oi, zoin ona zaren haatik, Nausi maitea!» Bospasei egun hartan deus ez nuen janik: berehala untzi baten bethe ahi egin zautan eta jan-arazi. Biharamunean… xutik nintzen!

       Liburu hau ez litake burura, Jainko Jaunaren ongiegin guziak erran behar banitu. Zenbat eta zenbat aldiz ez nau hola-hola lagundu, salbatu eta kontsolatu! Oraino ixtorio bat, kapitulua bururatu gabe. Kontrangen edaten ginuen ura nundik heldu zitzaukun ikasirik, haradinoko bat egin behar nuela, goiz batez joan nintzen zanpa-zanpa. Ez nakien salbaiek arte batzu bazituztela hedatuak, uraren sortzean, edaterat heldu ziren orkatzen atxemateko. Ez du balio nolakoak diren arte horiek erratea. Sasi batzu baziren uraren inguruan han-hemenka atheka batzuekin. Atheka horietan alanbre mehe bat alde batetik bertzerat. Alanbrea hunkitu orduko, urruntxago zerbeitek kanabera punta zorrotz bat jauzarazten zuen eta tiroa bezala athekaren erdirat igortzen. Mirakuilu zen beraz alanbrea hunkitu zuen dohakabea ez bazen hil hotza erortzen. Deuseri ohartu gabe atheka batetik sartu nintzen, bada, urari beha egon eta gibelat itzuli. Hainbertzenarekin gizon bat lasterka heldu zaut.

       —«Aita, ura ikusi duzu?

       —«Bai, ikusi dut. Zertaz?»

       —«Ez dakizu zertarik eskapatua zaren, ori!»

       Eta kanabera punta bat jauzarazi zuen… urrundik, ikus nezan. Nere harritzea! Nola igan othe nintzen bi aldiz, ni, alanbrea hunkitu gabe? Nahi duenak nahi duena erranen du, bainan nik uste dut aldi hartan ere Jainkoa bere misionestaren ondoan zela! Berehala eskerrak bihurtu niozkan… eta bihurtuko diozkat, bizi naizeno.

 

 

HAMEKAGARREN KAPITULUA

Aita Combes Koxamen.— Egun eder bat

Aita Arnoux

 

       Lau misionest baginen Banharrekin: bigek baizik etzuten meza saindua ematen ahal egun guziez: Aita Combesek Koxamen eta Aita Degoutsek Rohaien. Salbaien etxetan bizi ginelakotz, Aita Fontainek eta nik ez ginuen holako ametsik behar. Ilhabetean behin ginuen bakharrik zorion hori… Rohai eta Koxamerat kofesatzerat joaiten ginelarik. Gutiz gehienetan Rohaien elgarretaratzen ginen lau misionestak. Ez dut gordeko hainitz aldiz ilhabetea luzea atxeman dutala. Egunak ere kondatu izan ditut behin edo bertze, haur batek bezala: «Oraino bortz egun,… oraino lau egun… oraino hirur egun, eta meza saindua ematen ahalko dut, aphez lagunak ikusiko ditut!» Elgarretaratzen ginelarik, aise asmatzen duzue elgarri zer erraten ahal ginuen: zer heinetan ginen gure herrietan, ondoko egunetako zer igurikitzen ahal ginuen. Eta holako. Elgar sustatzen ginuen, elgar azkartzen, eta etxerat itzultzen ginen bihotz berri batzuekin ilhabete berriari lotzeko. Ni Aita Combes maiteari hala atxikia nintzen nun Rohaien kausitzen ez nuenetan Koxameraino joaiten bainitzaion, etxerat itzuli baino lehen. Atsegin egiten zautedan hango berriek: erran gabe doa xeheki galdetzen nituela beraz.

       Aita Combes laster trebatu zen Banharren mintzairan. Salbaiak maiz joaiten zitzaizkon beraz ikusterat. Laster frogatu zioten Diong-Dia gezurti handi bat baizik etzela. Hastean higuin gintuzten bezenbat maitatu gintuzten beraz salbaiek eta Koxamarrek berek othoizturik atheratu zen Aita Combes dakizuen etxetik eta herriaren erdi-erdirat egoterat joan. Ikusi bazinute Hemurren atsegina egun hartan!

       Aita Combes etzen ahanzkorra. ltsasoan heldu zelarik bazuen itsas-ohoineri eskapatzeko botu bat egina: egun batez nunbeit elizadi bat egiten bazuen, Ama Birjinaren gerizan ezarriko zuela. Aphezpikuaren baimena bazuen hortako. Salbaiek etxe bat egin eta eskaini ziotelarik Koxamen, bere botuaren bethetzeko mementoa zuela egin zuen eta bere elizadiari erdarazko izen eder hau eman zion: Mission de Notre-Dame de la Delivrance. Etzen oraino girixtinorik han ere, bainan erran ditake izen horrekin herri guzia zeruztatua zela bederen. Ezen hori ez othe zen kasik Ama Birjinari eskua bortxatzea, Ama Birjinari erratea orai bere izenari zor ziola lehenbailehen begi batzuen idekaraztea, bihotz batzuen hunkitzea?

       1852-an ginen, urthearen erditsutan. Nere Jaun Cuenotek Do deithu zuen bere ganat, aphezteko eskolen bururatzeko. Urthe baten buruan eman zuen bere lehen meza gure laguntzaile on eta kartsuak, eta biharamunean berean hain maite zituen salbaieri buruz heldu zen berritz. Behin baino gehiagotan Aita Do aiphatuko dugu liburu huntan.

       Jada errana dautzuet egun baten bidea dela Kontrangetik Koxamerat, zango onak dituenarenzat. Hala nituen, Jainkoari esker. Bainan ez uste izan josteta zela oihan hetan ibiltzea, sasiz sasi kasik, nihun xendrarik gabe. Ez da zuhurtzia bakharrik abiatzea. Batetik, bidean minhar ditake eta gutitan heldu naiz bururaino guti edo aski minhartu gabe. Eta nola hemen kolpe ttipienak berehala gaixtatzen baitire! Bertzetik, hainbertze ixtripu gerta dakikezu! Behin bidez erditan zangoa bihurtu nuen. Bero hartan erdi aise ibili nintzen oraino. Gero haatik, ur hegi batean bazkaldu-eta berritz abiatu nahi izan nuelarik, zangoa ezin higi gehiago! Zer egin? Lan ederrean nintzen. Han geldi sendatu arte? Gaitzak zortzi egun irauten bazautan, nun jan? Bainan ez da beharra bezalakorik zerbeiten gogoratzeko. Urari muga bat egin nion beraz harriz eta egurrez, xingilika ibiliz, eta ura purrustan muga horren gainetik abiatu zelarik, nere zango eria azpian ezarri. Minaren gatik, bi oren handi hantxet egon nintzen, zainak beren tokian berritz eman arte.

       Ez ditut segurki hola gertatu zauzkidan guziak liburu huntan eman nahi: bethikoa banuke. Huna haatik bertze aldi batez gertatua. Hau, hil arte ez dut ahantziko.

       llhabete bat bazuen nere xokoan nindagola, nihorat mugitu gabe. Aphez lagunen ikusterat joaiteko mementoa nuen. Argiko xutik, bideari lotzerat nindoan. Oro lo zauden oraino etxean. Hoberena, lagunak atzarri arte egotea nuen eta gosal ondoan abiatzea. Bainan ni ez nindagoken. Untzi batean atxeman irrisa ondar bat harrapaka iretsirik, abiatu nintzen. Ez nuen dudarik bidean gosetuko nintzela, bainan ere segur nintzen Aita Desgouts onaren ikusteko atseginak nere gosea ahantzaraziko zautala! Mandoa baino azkarrago nintzen berritz, egia erran! Banindoan eta banindoan nere bidean, xoria bezen arin. Hamarrak alderat oihan batetarat heldu nintzen. Hango xendrak ezagutzen nituen ederki. Bainan salbaiek doidoia moztua zuten: zuhaitzak zabal zabala lurrean zauden. Eskuin eta ezker joan behar nuen hirien huts egiteko, eta azkenekotz bidea galdu nuen. Nun-nahiko oihanetan lotsagarri da bidearen galtzea: hemengoetan bereziki. Hameka urhats debalde eginik, ur hegi batetarat heldu nintzen azkenean. Han ezagutu nuen berritz nere burua eta… nere bidea. Barnea kurrinkaz hasia nuen haatik, eta nik jateko mikorik ez! Beharrik ez nuela gehiago bidearen laurdentsua baizik egiteko, tapa-tapa berritz abiatu nintzen… afari ontto bati buruz. Hainbertzenarekin bide gurutze bat. Norat har? Eskuin ala ezker? Hartzen dut eskuin, eta bide phuska bat egiten… makhur! Gibelat ez itzultzeko bide beretik trebeska mozten dut. Oi, behin baino gehiagotan urrikitu zitzautan! Bide laburrena, xuxena da alabainan… eta ezagutzen dena. Trebeska abiatu nintzen tokian, oihana etzen lodi ez zikhin. Laster zikhindu zen haatik. Hango laphar eta belhar ikaragarriak! Ahal nuen bezala ibili behar nuen hango sasietan, hemen xutik, han potikoka, gero herrestan. Eta horra nun, oraino gehiago lotsatzeko, eskuin eta ezker zer-nahi arte ikusten dutan basurdentzat hedaturik! Uste izan nuen nereak egin zuela eta othoitzean hasi nintzen: «Oi, Jainko Ona, urrikal zakizkit! Urrikal zakizkit othoi! Eta zu, nere Ama maitea, zato laster baino lasterrago nere laguntzerat! Edo galdua naiz!» Oren laurden batez ez nuen bertze othoitzik egin.

       Artean basa abere baten urhatsak aski lotsaturik, orentsu baten buruan bide ona atxeman nuen eta Robangerat heldu. Ordu zuen: lau orenak ziren jada. Ez nuen gehiago oren baten bidea baizik. Eguerditik ez nuen xortarik nihun atxeman ez edan. Etxe batean edaterat galdetu nioten: etzautedan eman. Horrek Jesus gogoraturik, loriatu nintzen, eta, edan gabe, berritz abiatu. Ondikotz, Rohangetik haratxago bidea egundaino bezala galdu nuen eta arrunt errebelatu nintzen. Iguzkia apalduxea zen jada, eta ni unhatzen hasia. Urez, lohiz eta izerdiz estalia, banindoan halere norapeit. Haitz baten puntarat iganik, eskuin eta ezker behatuko nuela nun zer ageri zen, aztaparka lothu nitzaion. Indarrek ez ninduten lagundu. Gau beltzak han atxeman ninduen, goizeko espantuak barna baino barnago. Zuhaitz handi bat bazen lurrean luze-luzea: aldean jarri nintzen, nere buruarekin elheketa: «Banu bederen su ttipi bat idortzeko, izerdi-sartu bat hemen atxeman gabe! Su ttipi bat banu!»

       Saskian nituen nere othoitzeko liburu, pipa eta su phiztekoak. Su phizten ez nintzen trebe… eta ez nuen phizten ahal izan! Etsitu nuen beraz gaua han eta hola-hola iragan beharko nuela; othoitzak egin nituen eta lurrean etzan. Argia gabe iratzarria nintzela aise sinhetsiko duzue? Gau hartan amets frango egin nuela ere, ba? Lau zango-besoak harria bezala gogortuak nituen. Emeki-emeki odola denetan abiatu zitzautan haatik. Eta beha Jainkoa zoin ona den! Goseak ez hiltzeko, kuia bat atxeman nuen hamar urhatsetan, jada basa-abereek hasia… eta lorietan iretsi! Gosari on horren gatik, ez nintzen bezperan bezen gogotik lothu bideari. Ez nakien zoin alde har, hasteko! Andredena Mariari gomendaturik, abiatu nintzen itsurat, ezen itzul nadin eskuin, itzul nadin ezker, nihun etzen biderik ageri. Oren baten buruan nere zuhaitz eroriaren ondoan nintzen egundaino bezala. Berritz, zuhaitz baten puntarat joan behar nuela eginik, aztaparka lothu nitzaion lehenari, hortzak tinkatuz… eta puntaraino heldu. Zeren ikusteko? Behar baino urrunago nintzela! Urruntxago bidexka bat atxemanik, begiak zabalik jarraiki nitzaion eta ur hegi batetarat heldu. Bi gizon arraintzan ari ziren. Rohaieraino gidatu ninduten gogotik. Bederatziak ziren. Hila nintzen!

       Bainan Jainkoa zoin ona den! Badakizue zertako ziren nekhe, buru-hauste eta izialdura horiek guziak? Hobeki goza nezan Rohaien igurikitzen ninduen zorion handi eta handia!

       Misionestegirat lehertua heldu nintzelarik, Aita Desgouts etzen han: igandea baitzen, mezaren kantatzen ari zen. Orobat elizan ziren Aitaren laguntzaile gehienak. Etzaterat joan nintzen berehala, muthileri tarrapatan nere ixtorioa kondaturik. Bainan horra nun begien hesten hasi orduko, kantu bat bezala iduritzen zautan aldeko ganbaratik. Xutiturik, banoa ikusterat nor den. Eta nor ikusten dut? Misionest berri bat: Aita Arnoux, bezperan Annametik ethorria, nere lagun beharra! Aspaldiko ezaguna nuen, bertzalde. Ez dakit egundaino nihor gogotikago besarkatu dutan! Zer atsegina! Zer zoriona! Rai, laster ahantzi nituela nekheak eta bertzeak! Parisen elgar utzi ginuenean hitz hauk erranak niozkan: «Ikus arte… salbaien herrian!» Eta orai salbaien herrian ginuen elgar ikusten!

       —«Zure atzoko eta goiz huntako ixtorio guzia bururen-buru entzuna dut. Egiazki bideak ez balinbaditutzu hobeki ezagutzen, ez dakit noiz ikusiko dutan Kontrang?»

       Zer eguna iragan nuen Rohain!…