Izan ere, begiak biltzen zitzaizkiola zihoan Selifan aspalditik, eta, erdi lo, noizean behin soilik eragiten zien uhalei, zaldi orobat logaletuen saihetsak leunki joz; Petrushkak, berriz, aspaldi galdu zuen txanoa, oharkabean haizeak eramanik, eta, atzerantz etzanda, Txitxikoven belaunen gainean jarri zuen burua, halako moldez, ezen kaskarreko bat eman behar izan baitzion nagusi jaunak. Selifanek, zuzperturik, zartako batzuk eman zizkion bizkarrean zaldi izpildunari, eta, trosta bizkortu zuenean, zigorra dantzatu zuen guztien gainean, ahots-doinu samurrez esanez: «Ez izan beldur!». Zaldiek, ernaturik, lumazkoa balitz bezala eraman zuten aurrerantz britxka arina. Selifanek etengabe eragiten zion zigorrari, behin eta berriro oihukatuz: «Axa, axa, axa!». Jauzika zihoan gida-aulkian, noiz gora eta noiz behera, troika bideko muinoetara zalu igo edo muinoetatik agudo jaisteaz batera, zeren bide nagusia muinoz josirik zegoen, nahiz eta, antzematen ez bazitzaion ere, aldapa behera zen dena. Txitxikov, lastertasuna atsegin zitzaionez, irribarretsu zihoan, larruzko bigungarriaren gainean jauzi leunak eginez. Ba al da errusiarrik lastertasuna atsegin ez zaionik? Izan ere, errusiarraren arimak joera bizia baitu zorabiatzeraino jira-biraka ibiltzeko eta neurririk gabe jostatzeko, eta batzuetan esaten du: «Doala dena pikutara!». Nolatan ez zaio, bada, lastertasuna gustatuko errusiarraren arimari? Nolatan ez zaio gustatuko, lastertasunaren baitan zerbait bitxia eta zoragarria sumatzen baita? Ematen du indar ezezagun batek bere hegoetan altxatzen zaituela, eta hegan zoaz zu zeu, eta hegan doa dena: hegan doaz verstak, hegan hurbiltzen zaizkizu merkatariak kibitketako gida-aulkietan eseririk, hegan doa basoa bidearen alde banatan, izei eta pinu ilara ilunekin, aizkoren danbatekoekin eta belabeltzen karrankekin, hegan doa bide osoa, nora ez dakizula, urruntasun azkengaberantz, eta zerbait ikaragarria ezkutatzen da laster joate horretan, gauzak ziplo desagertzen dira agertu orduko, zehazteko astirik izan gabe, eta soilik ageri dira geldirik zerua buru gainean, hodei arinak eta ilargia haien artean. Oi, troika!, troika txoria!, nork asmatu zaitu?, herri erne eta trebe batean bakarrik sortu ahal zinen, txantxetan aritzea gogoko ez duen lur honetan, munduaren erdia hartzen duen eremu lau eta berdin honetan. Troika, zenba itzazu verstak begiak lausotu arte! Eta guztiz bakuna dirudi zure egiturak, ibilgailu xume horrek, ez duzu burdinazko torlojurik batere, begien itxi-ireki batean eratu zaitu Jaroslav-eko mujik trebe batek, aizkora eta zizela beste lanabesik gabe. Gidaria ez da bota luzeko alemaniar horietako bat, baizik eta mujik bizardun bat, eskularruduna eta batek daki zeren gainean eseria; baina zutitzen bada, eta zigorra airean jaso, eta kanta bati ekin, lauoinka bizian hasten dira zaldiak, gurpiletako izpiak elkarrekin nahasten dira biribilki oroberdin batean, dar-dar egiten du bideak, eta beldurrezko oihuak jaulkitzen zaizkie bide bazterrean geldirik geratu diren oinezkoei, eta troika ziztu bizian doa aurrera, aurrera, aurrera!... Eta, konturatzerako, urrun begiztatzen da, hautsa harrotzen eta airea zulatzen doala.
Ez al zara zu ere horrelakoa, Rus? Ez al zara atzean uzterik ez dagoen troika lasterraren antzekoa? Kea dario bideari zure azpian, karraska egiten dute zubiek, dena desagertzen da, eta atzean geratzen. Jainkozko lilura batek zurturik geratzen da begiralea: ez al da hori zerutik jaurtiriko tximista bat?, zer esan nahi du mugimendu izugarri horrek?, eta zein indar ezezagun ezkutatzen da munduak sekula ikusi ez bezalako zaldi horien baitan? Oi, zaldiak, zaldiak, nolako zaldiak! Zirimolak al dituzue zurden artean? Belarri zoliak al dituzue zain guztietan? Kanta ezagun bat entzun duzue han goian, denak bat eginik tenkatu dira bular kobrezkoak, eta, apatxek lurra azaletik soilik ukitzen dutela, airean hegaz doan lerro luze baten tankera hartu duzue, eta lauoinka bizian zoazte Jainkoak goiargiturik!... Nora zoaz hain azkar, Rus? Erantzun, arren! Ez du erantzuten. Durundi egiten du kanpaitxoaren hots zoragarriak; aireak, txiki-txiki eginik, kurrixka egiten du eta haize bihurtzen da; hegan doa munduan den guztia, eta, zeharka begiraturik, baztertu eta igarotzen uzten dizute beste herri eta erresumek.
BIGARREN TOMOA
Lehen kapitulua
Zertarako erakutsi ororen aurrean gure bizitzaren miseria eta gure akats goibelak, jendea gure erresuma honetako bazter lekuetatik eta zokogune galduetatik ateraz? Baina zer egin autorea horrelakoa bada, eta bere akatsek gaizkiturik badago eta bere buruak ezinbestez agerrarazten badio gure bizitzaren miseria, jendea gure erresuma honetako bazter leku urrun eta galduetatik ateraz? Berriro gaude, beraz, bazter leku batean, berriro heldu gara zokogune galdu batera!
Baina oi zer-nolako bazter lekua, oi zer-nolako zokogune galdua!
Mila versta eta gehiagoko bidean bizkor igarotzen ziren mendilerro bihurriak, ordokien gainean zut, gotorleku azkengabe bateko harresi eskerga bailiran, hemen horma-moduko malkar horixkak osatuz, sakongune eta haitzartez josirik, hor biribil-formako konkor berdexkak eratuz, motzondoetan hazitako zuhamuxka gazteek estalirik, astrakan-larruz jantzirik baleude bezala, eta han, azkenik, aizkorak artean ukitu gabeko baso ilunez oparo horniturik. Erreka batek, bere ertz garaiei leialtasunez atxikirik, sigi-saga eta ikur-makurka zeharkatzen zuen inguru guztia; hor-hemen, atzean uzten zituen mendiarteak, eta, belardietan barna hainbat itzulinguru eginik, sua bezala dirdirka eguzkitan, atzera gordetzen zen urkidi, lertxundi eta haltzadietan, eta pixka bat aurrerago lasterka ateratzen zen handik, urak harro, zubi, errota eta presek lagundurik, bihurgune bakoitzean errekarekin bat egin eta berarekin batera joan nahi balute bezala.
Leku batean, mendi-hegal malkartsua ingurukoak baino gorago iristen zen, baso sarriaren hostaila joriak oinetik tontorreraino estalirik. Nahas-mahas zegoen dena hor: astigarrak, madariondoak, sahats txikiak, urki gazteak, izeiak, otsaihena otsalizarretan kiribildurik. Beste leku batean, berriz, tarteka atzematen ziren lurjabeen eraikuntzetako teilatu gorriak, zurezko zaldi-buru eta gangarrak izba ezkutuetako gailurretan zizelaturik, eta jauretxearen goiko aldea. Eliza zahar batek bere bost kupula distiratsuak agertzen zituen zuhaitz eta teilatu haien guztien gainetik. Kupulek urrezko gurutze bana zuten, urrezko katez lotuak, halako moldez, ezen urreak airean zintzilik eta ezeri lotu gabe balego bezala distiratzen baitzuen urrunetik. Zuhaitzak eta teilatuak goikoz behera islatzen ziren errekan, elizarekin batera. Sahats zaharrek, itxuragabe bezain xarmagarri, ur-ertzean batzuk eta uretan bertan beste batzuk, beherantz makurturik zeuzkaten adarrak eta hostoak, luzaroan bizi izanagatik beti lilura berberaz ikusiko zuten koadro hura berriz ere miretsi nahi balute bezala.
Ikuspegia oso ederra zen berez, baina are ederragoa zen goitik begiraturik, jauretxearen goiko aldetik ordokirantz eta ortzemugarantz. Ez zegoen gonbidaturik edo bisitaririk balkoian halako zirrara berezi bat sumatzen ez zuenik. Liluraturik, gauza bakarra esan ahal izaten zuten denek: «Ene Jainkoa, zeinen eremu zabala!». Eremu zabal hark ez baitzuen azkenik. Han urrun, oihantxoz eta ur-errotaz josiriko belardiez harantzago, berde eta urdin ageri ziren baso sarriak, itsasoaren edo lainoaren irudiko. Basoez haratago, hareatza horixkak begiztatzen ziren aire lanbrotsutik zehar. Hareatzez haraxeago, ortzemuga urruna urratzen zuten kretazko mendien tontorrek, zuritasun itsugarriz dirdirka noiznahi, baita egun euritsuetan ere, eguzkiak beti argituko balitu bezala. Hor-hemenka, hodei-antzeko ke-adar gris urdinxkak atzematen ziren mendi haien artean. Giza begiak ezin ikusizko herrixka urrunak ziren. Txinpart baten antzera ñirñirka, elizaren urrezko kupula nagusiak soilik adierazten zuen herri jendetsua eta handia zela hango hura. Isiltasun erabatekoak biltzen zuen hori guztia, airea betetzen zuten kantari hegalarien soinuek ere isiltasun guztizko hura hausten ez zutela, nekez iristen baitziren belarrietaraino. Hitz batean, ez zegoen gonbidaturik edo bisitaririk balkoian halako zirrara berezi bat sumatzen ez zuenik, eta bi orduz ikuskari hura miresten egon ondoren ere, aurreneko minutuko oihu berbera jaulkitzen zitzaien guztiei: «Ene Jainko zeruetakoa, zeinen eremu zabala!».
Nor bizi zen herri hartan, zeinera, gaztelu menderakaitza bailitzan, ez baitzegoen zuzenean iristerik, baizik eta itzulingurua eginez zelai eta galsoroetan barrena eta, azkenik, inguruko berdetasunean oso modu pintagarrian hedatzen zen artadi bakana zeharkatuz izbetaraino eta jauretxeraino bertaraino? Zein gizaki zoritsurena zen bazter leku hura? Nor zen herri hartako biztanlea, haren jauna eta jabea?
Bada, Andrei Ivanovitx Tentetnikov, hogeita hamahiru urteko jaun gaztea bera, Tremalakhanski barrutiko lurjabea, kolejio-idazkaria, ezkongabea.
Nolakoa zen gizon hura? Nolako izaera, ezaugarriak eta berezitasunak zituen Andrei Ivanovitx Tentetnikov lurjabeak?
Inondik ere, auzoei galdetzea dugu onena. Auzoetako batek, brulot-koronel familia bateko kidea bera, labur-labur azaltzen zuen nolakoa zen: «Astakirten hutsa!». Handik hamar verstara bizi zen jeneral batek, berriz, honela deskribatzen zuen: «Gizon gaztea, nahikoa buruargia, baina oso egoskorra. Nik mesede ugari egin niezazkioke, baditut-eta lagunak Petersburgen, eta baita...». Jeneralak ez zuen esaldia bukatzen. Barrutik hartako polizi kapitainak honakoa oharrarazten zuen: «Bulegari erdipurdikoa da, hutsaren hurrengoa. Bihar bertan joango naiz berarengana zorrak kobratzera». Haren herriko mujikek, nagusi jauna nolakoa zen galdetzen zietenean, ez zuten ezer erantzuten. Hitz batean, hari buruzko iritzi orokorra txarra zen ona bainoago.
Baina, egia esan, Andrei Ivanovitx ez zen ez ona ez gaiztoa; alfer zuria baizik ez zen. Mundu honetan hainbeste jende alferkerian bizi denez gero, zergatik ez zen, bada, Tentetnikov ere alferra izango? Dena dela, hona hemen haren bizitzako egun oso bat hitz gutxitan laburturik. Irakurleak berak atera dezala hortik nolakoa zen Tentetnikov!
Oso berandu esnatzen zen goizean, eta, agondu ondoren ere, luzaz egoten zen ohean eseririk, begiak igurtzitzen. Zoritxarrez-edo, txikiak zituen begiak, eta, horren ondorioz, denbora izugarri luzea ematen zuen igurtzitze-lan horretan. Bitarte horretan guztian, atean zutik egoten zen Mikhailo izeneko zerbitzari bat, konketa eta eskuoihala eskuan. Mikhailo errukarria ordu bat edo bi egoten zen han geldirik, sukaldera joaten zen gero, handik atzera itzuli, eta jauna artean ere begiak igurtzitzen aurkitzen zuen, ohean eseririk. Azkenean, ohetik jaiki, garbitu, etxeko mantala jantzi, eta egongelara joaten zen tea, kafea, kakaoa eta esne jetzi berria edatera. Zurrutadatxo bat egiten zion edari bakoitzari, gupidarik gabe papurtzen zuen ogia, eta inguru guztia zikintzen zuen piparen errautsaz, inolako eskrupulorik gabe. Bi ordu ematen zituen gosaltzen, eta, hori gutxi balitz bezala, katilua te hotzez bete eta patiora ematen zuen leihora hurbiltzen zen. Leihoaz bestaldean eszena berbera errepikatzen zen beti.
Aurrena, orro egiten zuen Grigorik, janaritegiaz arduratzen zen morroi bizartsuak, Perfilievna giltzainari honelakoak esanez:
— Andretxo zekena, ezdeusa halakoa! Isilik egon hadi, emakume zital hori, isilik egon hadi!
— Hire esanek bost axola niri, hordiputz amorratu hori! —erantzuten zion ezdeusak, edo Perfilievnak.
— Hirekin ez zegon ondo etortzerik, administratzailearekin berarekin ere liskartuko hintzateke huskeria batengatik, zikoitza alaena! —oihukatzen zion Grigorik.
— Lapurra galanta administratzailea, hi bezala! —erantzuten zion ezdeusak, hain ozenki, ezen herri osoan entzuten baitziren haren deiadarrak—. Mozkor pare ederra zuek biok, upel hondogabeok, hondamena ekarriko diozue nagusiari! Zer uste duk?, nagusi jaunak ez dakiela nolakoa haizen? Bada, hortxe zegok, hire hitz guztiak entzuten!
— Non dago, gero, nagusia?
— Hortxe, leiho alboan eserita; dena ikusten dik hortik.
Eta, izan ere, nagusi jauna leiho alboan eseririk zegoen eta dena ikusten zuen handik.
Zalaparta hura asko ez zela, neskame baten haurtxoa eztarria urratu beharrean garrasika ari zen, amak belarrondokoa eman zion eta; erbi-zakur bat, berriz, intzirika ari zen atzeko hanken gainean jarririk, sukaldariak sukaldeko leihotik bota zion ur irakinaren eraginez. Hitz batean, ezin jasanezko oihu eta garrasi zen dena. Nagusiak guztia ikusi eta entzuten zuen. Eta hango zarata ezer egin gabe egotea bera eragozteraino jasanezin bihurtzen zenean soilik bidaltzen zuen norbait zalaparta apur bat motel zezatela eskatzera.
Bazkaldu baino bi ordu lehenago, Andrei Ivanovitx bere langelara joaten zen, buru-belarri eta gogor lan egitera. Izan ere gogorra baitzen haren eginkizuna. Ikerketak egin nahi zituen, aspalditik buruan jira-biraka zebilkion obra mamitsu bat idazteko. Obra horrek Errusiaren berezitasun eta alderdi guztiak bildu behar zituen, sozialak, politikoak, erlijiozkoak zein filosofikoak; erantzuna eman behar zien denboraren joanean sorturiko arazo eta galdera korapilatsuei, eta, azkenik, argi eta garbi iragarri erresumaren etorkizun loriazkoa; hitz batean, izugarri lan zabala zen. Baina ikerketak ez ziren inoiz bukatzen; idazluma marraskatua izaten zen, marrazkiak agertzen ziren paperean, eta gero, hori guztia bazterrera utzirik, liburu bat itsasten zitzaion eskuan ikertzaileari, eta ez zitzaion askatzen bazkaltzeko ordua jo arte. Zoparekin, saltsarekin, jaki beroekin eta are bazkalburuko gozokiekin batera irakurria izaten zen liburu hura, halako moldez, ezen jaki batzuk hotz geratu eta beste batzuk dastatu ere egin gabe kentzen baitzizkioten irakurleari. Horren ondotik, katilu bete kafe edan eta pipa erretzen zuen, eta gero xake-jokoan aritzen zen bere buruarekin. Ordutik afarira bitarteko denborari dagokionez, egia esan, zaila da zer egiten zuen esatea ere. Nonbait, ez zuen ezer egiten.
Horrela igarotzen zuen denbora, bakar-bakarrik [mundu] osoan, hogeita hamabi urteko gizon gazte hark, egonean, etxeko mantala jantzirik, gorbatarik gabe. Ez zen paseatzen, ez zen inora joaten, sekula ez zen, herriaren inguruko ikuspegi zabala mireste aldera, etxearen goiko solairura igotzen, inoiz ez zuen, aire freskoa gelan sar zedin, leihoa zabaltzen, gogo-izpirik ere ez horretarako, eta bazirudien ederraren ederraz bisitari guztiak liluraturik uzten zituen ikuspegi hura existitu ere ez zela egiten etxeko nagusiarentzat.
Egun arrunt batean zer egiten zuen jakinik, irakurlea aise ohartuko da ezen Andrei Ivanovitx Tentetnikov Rusen hain ugariak diren eta, besteak beste, artaburuak, alferrontziak edo gibel-handiak esaten zaien gizon horietakoa zela.
Ez dago jakiterik ezaugarri hori jaiotzetik bertatik duten ala geroago sortzen zaien. Erantzun beharrean, uste dut hobe dela Andrei Ivanovitxen haurtzaroaren eta heziketaren nondik norakoa kontatzea.
Haurtzaroan mutiko azkar eta buruargia izan zen, ernea batzuetan eta gogoetatsua beste batzuetan. Zoritxarrez edo zorionez, ohi ez bezalako ikastetxe batera igorri zuten. Zuzendaria, zenbait apeta gorabehera, oso gizon berezia zen. Aleksandr Petrovitxek errusiarraren izaera aditzeko dohaina zuen, eta ondo menderatzen zuen berarekin erabili beharreko hizkera. Ez zegoen ikaslerik haren eskuetatik burumakur ateratzen zenik; aitzitik, are errietarik garratzenaren ondotik ere, guztiek sumatzen zuten halako adore berezi bat eta halako irrika bizi bat eginiko hutsak eta okerrak zuzentzeko. Haren ikasle-jendea hain zen itxuraz bihurria, ozarra eta urduria, ezen inolako ordenarik gabeko haur-saldo hezikaitz iritziko baitziokeen beste edonork. Baina irudipen okerra zen hori: pertsona bakar baten agintea aski zen haur-saldo hura onbideratzeko. Haurrik bihurrienek eta barrabanenek ere beren kabuz jotzen zuten irakaslearengana, eta bihurrikeria guztiak aitortzen zizkioten. Bururatzen zitzaizkien okerkeria guztien berri jakiten zuen. Ohi ez bezalako jokabidea erakusten zuen beti. Esan ohi zuenez, beste ezer baino lehenago handinahia piztu beharra dago gizabanakoarengan —gizakia aurrera bultzatzen duen indarrari deitzen zion berak handinahia—, hori gabe ez bailioke ezeri ekingo. Ez zituen erabat eragozten bihurrikeria eta gaiztakerietako asko: ezaugarri espiritualen garapenaren hasiera ikusten zuen aurreneko bihurrikerietan. Beharrezko zitzaizkion, zehatz-mehatz igartzeko zer gordetzen zen haur bakoitzaren baitan. Horrelaxe jokatzen du sendagile argiak ere: gorputzean azalduriko pikor eta orbanak behingoan desagerrarazi beharrean, patxadaz aztertzen ditu, ziurtasunez jakiteko zein gaitz ezkutatzen den gaixoaren barnean.
Ikastetxean irakasle gutxi zituenez, Aleksandr Petrovitxek berak ematen zituen ikasgai gehienak. Eta, hala baita egia, esan beharra dago ezen, irakasle gazteek hain gogoko dituzten hitz pedanteak, hizkera jasoa eta azalpen puztuak oro bazterturik, bazekiela zientziaren muina hitz gutxitan azaltzen, halako moldez, ezen haur txikiek ere argi eta garbi ikusten baitzuten zertarako behar zuten zientzia. Gizabanakoak, haren ustez, bizitzearen zientzia du guztietan premiazkoena, zeren eta, zientzia hori jakinez gero, berez jakingo baitu zein dituen eginbeharrik behinenak.
Ikastaro berezi batean irakasten zuen bizitzearen zientzia, eta ikaslerik onenak soilik onartzen zituen ikastaro horretan. Ikasteko gaitasun motela erakusten zutenak, aldiz, lanera bidaltzen zituen lehen ikasmaila amaitutakoan, uste baitzuen alferrik zela haiekin neke handirik hartzea: aski zuten jasankorrak eta langile finak izatera ohitzea eta harropuzkeriarik eta etorkizunerako asmo handirik ez izatea. «Luzaz jardun behar dut, ordea, buruargiekin, ikasteko dohainaz horniturik daudenekin», esan ohi zuen. Aleksandr Petrovitx zeharo bestelakoa agertzen zen ikastaro berezi horretan, eta lehen egunean bertan jakinarazten zien ikasleei adimen arrunta soilik eskatu ziela ordu arte, baina goi-mailako adimena eskatuko ziela aurrerantzean. Ez ergelari adarra jotzen eta haren lepotik barre egiten dakien eta, aldi berean, ergelaren irainak haserretu gabe eramateko eta barkatzeko gai den adimen hori. Gainerako guztiek haurrei eskatzen dietena eskatzen hasten zen orduan bera ere. Adimenaren goren maila deitzen zion horri. Gizabanakoak beti berekin behar duen lasaitasun goren hori atxikitzea nahigaberik saminenen erdian ere, horra zeri deitzen zion berak adimena! Bitzitzearen zientzia zertan zen bazekiela erakutsi zuen Aleksandr Petrovitxek ikastaro horretan. Jakingai guztien artean, ikasleengan sorterriarekiko atxikimendua sorraraz zezaketenak soilik hautatu zituen. Eskolak, oro har, hala Estatuaren zerbitzuko lanean nola norberaren jardunean arlo eta maila guztietan zain zeukatenari buruzko kontakizunak ziren. Inolako edergarririk gabe biltzen zituen ikasleen begien aurrean bidean kausituko zituzten atsekabe eta oztopo guztiak eta aurrean agertuko zitzaizkien tentaldi eta zirikaldi guztiak, bat bera ere ezkutatu gabe. Dena zekien, maila eta kargu guztietatik igaro balitz bezala. Hitz batean, marrazten zien etorkizuna ez zen batere atsegina. Eta, hala ere —bai harrigarria!—, zela handinahia indar handiz esnatua zelako jadanik ikasleen barnean, zela ezohiko irakaslearen begiek gaztearen adorez «Aurrera!» oihukatzen zutelako —hitz horrek eragin miragarria baitu errusiarrarengan—, zela horregatik edo zela beste arrazoiren batengatik, gazte haiek zailtasunak soilik bilatzen zituzten hasieratik bertatik, lan zailetan eta kemen handia erakutsi behar zen lekuetan soilik jarduteko irrikaz zeuden. Haien bizitzan bazen zerbait zentzuzkoa. Aleksandr Petrovitxek denetariko saioak eta probak egiten zituen haiekin, ahalik eta modurik mingarrienean iraintzen zituen —[noiz] berak zuzenean, noiz ikaskideen bitartez—, baina, hori guztia bereganaturik, are zuhurrago bilakatzen ziren. Gutxik burutu zuten ikastaro hura, baina gutxi haiek gazte irmoak ziren, zernahitarako jende kementsua. Zerbitzuan, tinko irauten zuten lekurik labainenetan ere, eta haiek baino askoz ere jakintsuagoak baina eraman gutxiagokoak ziren beste askok, aldiz, bertan behera uzten zuten zerbitzua eragozpenik ñimiñoena aurkitu bezain laster, bertan behera uzten zuten dena, edo, ezertaz arduratu gabe, alproja eta ustelen eskuetan erortzen ziren. Baina Aleksandr [Petrovitxek] hezitakoek, gizakiaren eta arimaren ezagutzak zentzudun bihurturik, aldarorik ez egiteaz gain, eragin moral handia izaten zuten funtzionariorik ustelengan eta makurrenengan ere.
Baina Andrei Ivanovitx dohakabeak ez zuen lortu ikasketa haiek dastatzea. Ikaslerik onenetako gisa goi-mailako ikastaroan onartua izateko ohorea izan bezain laster, ezbeharra gertatu zen: ustekabean hil zen onespenezko hitz bakoitzarekin halako zirrara gozo bat eragiten zion irakasle ohiz kanpoko hura. Dena aldatu zen ikastetxean: Fiodor Ivanovitx izeneko batek bete zuen Aleksandr Petrovitxen tokia; gizon ona eta saiatua zen, baina guztiz bestelakoa zuen gauza guztiei buruzko ikusmoldea. Lasaikeriatzat hartu zuen lehen mailako haurren askatasun trabarik gabea. Kanpoko arau batzuk sartzen hasi zen haien artean; une orotan isilik eta lasai egoteko eta gehienez ere binaka ibiltzeko eskatzen zion gazte-jendeari. Bikote batetik bestera uzten zuten tartea neurtzen ere hasi zen. Hobeto ikusteko, adimenaren arabera barik goibehearen arabera eserarazten zituen ikasleak mahaira, halako moldez, ezen adimen laburrekoei puskarik onenak egokitzen baitzitzaizkien, eta buruargiei, aldiz, hondarrak. Arrangura eragin zuen horrek guztiak, batez ere zuzendari berriak jakinarazi zuenean —bere aurrekoari kontra egin nahi balio bezala— adimenak eta ikasketetako emaitza onek ez zutela inolako garrantzirik berarentzat eta jokaera soilik hartzen zuela kontuan, eta, norbait txarto ikasi baina ondo gobernatzen bazen, nahiago zuela hura ikasle buruargia baino. Hala ere, Fiodor Ivanovitxek ez zituen bere helburuak erdietsi. Ikasleek, harrezkeroztik, ezkutuan egiten zituzten bihurrikeriak, eta, jakina denez, agerikoak baino okerragoak izaten dira horiek. Egunez zintzo-zintzo ibiltzen ziren denak, baina gauez sekulako parrandak antolatzen zituzten.
Ikasgaiak irakasteko moduari zegokionez, buru-buztanik gabeko nahastea ekarri zuen zuzendari berriak. Asmorik onenarekin, askotariko ikasgai berriak sartu zituen, desgaraian sartu ere. Irakasle berriak hartu zituen, ikuspuntu berriekin eta iritzi berriekin. Maisutasun handiz irakasten zuten, hitz eta termino berri ugari jaurtitzen zizkieten ikasleei. Nabariak zituzten arrazoibideen logika eta aurkikuntza berrien alderako mirespena, baina ai!, bizitasun guztia kentzen zioten zientziari. Ikasleak haien irakaspenak ulertzen hasi orduko, hilik agertzen zitzaien dena begien aurrean. Espero zenaz bestera gertatu zen dena. Baina txarrena izan zen ikasleek agintarien eta boterearen alderako begirunea galdu zutela: barre egiten hasi ziren irakasleen eta maisuen lepotik; Fedka, Bulkoi eta bestelako gaitzizenak jarri zizkioten zuzendariari; hain gauza larriak gertatu ziren, ezen ikasle asko egotzi behar izan baitzituzten ikastetxetik.
Andrei Ivanovitx baketsua zen. Ez zuen parte hartzen gaueko orgietan, zeinetara ikaskideek, zuzendariak zorrotz zaintzen bazituen ere, zortzi lagunentzako maitale bat eraman ohi baitzuten, ez eta bestelako okerkerietan ere, zeinetan sakrilejioraino iritsi eta iseka egiten baitzuten erlijioaz beraz ere, zergatik eta, soil-soilik, zuzendariak elizara sarritan joatera behartzen zituelako eta apaiz txarra suertatu zitzaielako. Baina bera kikildu egin zen. Handinahia indar handiz esnatua zen haren baitan, baina ez zuen non jardun, non hazi eta garatu. Hobe zukeen esnatu ez balitzaio! Eskolak ematean hain kartsuki mintzatzen ziren maisu berri haiei entzun, eta gogora etortzen zitzaion lehengo irakaslea, zeinak, batere berotu gabe, modu ulergarrian hitz egiten baitzekien. Kimika ikasi zuen, eta filosofia, eta zuzenbidea; politika-zientziei buruz irakasleek emaniko azalpen sakon eta zehatzak aditu zituen; gizadiaren historia unibertsala ere irakatsi zioten, hain ikuspegi zabalez, ezen irakasleak hiru urte behar izan baitzituen Alemaniako hiri batzuetako gizartearen garapenari buruzko atariko argibideak emateko. Baina zati itxuragabeak bailiran geratu zitzaion hori guztia buruan. Berezko buruargitasunari esker, susmatzen zuen ez zela horrela irakatsi behar, baina ez zekien zein zen irakasbide zuzena. Sarritan oroitzen zen Aleksandr Petrovitxez, eta hainbesteraino tristatzen zen, ezen ez baitzuen aurkitzen tristuraren zama arintzeko biderik.
Baina gazteek badute etorkizunik. Ikasketak amaitzeko garaia hurbiltzen zen neurrian, lastertu egiten zitzaizkion bihotz-taupadak. Bere artean esaten zuen: «Hau ez duk bizitza, hau bizitzarako prestakuntza besterik ez duk: zerbitzuan zegok benetako bizitza. Hortxe emango ditiat neure onenak». Eta, gonbidatu-bisitari guztiak liluraturik uzten zituen bazter zoragarriari begiratu ere egin gabe, gurasoen gorpuzkiei agurrik egin gabe, Petersburgera joan zen, handinahi guztiek ohi duten bezala, zeren, jakina denez, hara jotzen dute gure gazte sutsuek Ruseko bazter guztietatik, hara oldartzen dira, Estatuaren zerbitzuan lan egitera, gizartean nabarmentzera, baten edo besteren mesedeak lortzera edo, besterik gabe, han ikasten den itxurazko gizalege engainagarri, kolorge eta izotza baino hotzagoaren puska batzuk eskuratzera. Hala ere, Andrei Ivanovitxen asmo askonahikoak hasieratik bertatik zapuztu zituen osabak, Onufrii Ivanovitx estatu-kontseilariak. Oharrarazi zion kaligrafia zela garrantzitsuena, ez besterik, eta hori gabe ez zegoela ministro edo estatu-kontseilari izatera iristerik, eta Tentetnikovek gutun bat idatzi zien guztiei, zeinari buruz esan baitzuten: «Piztia baten atzaparrak idatzi du hau, ez gizakibaten eskuak».
Neke handiz eta osabaren laguntzari esker, bi hilabete kaligrafia ikasten aritu ondoren, lana aurkitu zuen azkenean Estatuaren bulego batean, kopiatzaile gisa. Lehen egunean, gela argitsu batera eraman zuten, nonahi ikusi zituen han eskribauak, idazmahai bernizatuen aurrean eseririk, idazlumekin zarata ateratzen eta burua alde batera okerturik; bera ere eserarazirik, bertantxe eskatu zioten idazki bat kopia zezala, eta sentimendu bitxi eta berezi bat sumatu zuen orduan bere baitan. Une batez iruditu zitzaion haur txikientzako eskola batean zegoela, alfabetoa berriz ikasteko, eta, okerren bat egin zuelako-edo, goiko maila batetik beheko batera aldatu zutela. Ikasleen antza hartu zien inguruan eseririk zeuzkan gizon haiei. Haietako batzuk eleberriak irakurtzen ari ziren, liburua ondo ezkutaturik xede horretarako berariaz aukeraturiko txosten bateko orri handien artean; txostena aztertzen ari zirelako itxurak egiten zituzten, eta dardaraka hasten ziren nagusia azaltzen zen bakoitzean. Bat-batean, gogora etorri zitzaion bere eskola-garaia, ezinbestez betiko galduriko paradisua bailitzan. Kopiatzaileen zeregin hutsalarekin alderaturik, goi-goikoa begitandu zitzaion irakasleen eginkizuna. Zerbitzua bera baino goratsuago iritzi zion zerbitzurako prestalanari. Eta, bat-batean, haren pentsamenduetan agertu zen, bizirik balego bezala, Aleksandr Petrovitx, inola ere aldatuko ez zukeen maisu miragarri eta paregabe hura, eta ibaika isuri zituen malkoak bi begietatik. Jira-biraka hasi zitzaion gela, zanbuluka mahaiak, aldaroka funtzionarioak, eta kordea galtzeko zorian egon zen lipar batez. «Ez —esan zuen bere artean, senera etorririk—, nahiz eta hasieran hutsal iritzi, lanari ekingo zioat!» Gogoz bestera bazen ere, adorea bildu, eta gainerako guztiek bezala zerbitzatzea erabaki zuen.
Non ez da plazerrik? Petersburgen ere badira, hiriak itxura latz eta goibela izan arren. Hogeita hamahiru graduko hotz gogorra dago kalean, bisutsak orro egiten du deabru amorratu baten antzera, oinezkoek burua babesten dute beroki eta longainen idunekoarekin, izoztu egiten dira gizonen biboteak eta abereen muturrak, baina abegitsu distiratzen du leiho txiki batek hor goian, etxebizitza bateko laugarren solairuan; gela atsegin eta epel batean, gantzezko kandela xume baten argitan, samovarraren marmarra lagun, bihotza eta arima berotzen ditu solas gozo batek, Jainkoak Errusiari eman dizkion poeta goiargitu horietako baten orri gogoangarriak irakurtzen dira, eta gazteen bihotzak beste edozein lurraldetan baino sutsuago, Hegoaldeko zeru zoragarriaren azpian baino adoretsuago pilpiratzen dira hor.
Tentetnikov laster ohitu zen zerbitzura, baina, hasieran uste izan zuenaz bestera, ez zuen hartu bere zeregin eta helburu nagusitzat, bigarren mailako jardueratzat baizik. Denbora sailkatzeko balio izan zion, aisialdiko minutuak gehiago prezatzen lagundu zion. Osaba estatu-kontseilaria pentsatzen hasita zegoen ilobak atarramendu ona aterako zuela, baina ilobak huts egin zuen ustekabean. Esan beharra dago Andrei Ivanovitxen adiskideetako bi jendeak erretxinak deritzen horietakoak zirela. Oso bereziak ziren, eta izugarri urduriak: ezin zuten ezaxolatuki jasan ezein bidegabekeria edo, areago, haiek bidegabekeriatzat jotzen zuten ezein egintza. Onak izaten ziren hasieran, beren jokabidean ez zuten inolako araurik, baina besteei ez zieten hutsegiterik txikiena ere barkatzen. Haien hizkera sutsuak eta haserre itxuraz zintzoak eragin handia izan zuten Tentetnikovengan. Minbera eta suminkor bihurtu zuten, eta lehen aintzat hartzen ez zituen huskeria guztiei errepararazi zioten. Goizetik gauera, begitan hartu zuen Fiodor Fiodorovitx Lenitsin, beraren bulegoko burua, nahiz eta itxuraz ezin atseginagoa zen. Ezin konta ahal akats aurkitzen hasi zen harengan, eta gorroto hartu zion, zergatik eta iruditu zitzaiolako ezti gehiegi jartzen zuela aurpegian goikoekin hitz egiten zuenean, baina ozpina besterik ez mendekoekin mintzatzen zenean. «Barkatuko nioke —esaten zuen Tentetnikovek—, aurpegiera hain agudo aldatuko ez balu. Baina aldi berean ikusi dizkiot nik eztia eta ozpina!» Begi zorrotzez zelatatu zuen handik aurrera. Iruditzen zitzaion Fiodor Fiodorovitx buruiritziegia zela, eta agintari xeheen ohitura guztiak zituela, hala nola gogoan hartzea jaiegunetan zorionak ematera joaten ez zitzaizkion guztien izenak eta, areago, atezainaren zerrendan agertzen ez ziren guztiez mendekatzea; gainera, hala onek nola gaiztoek izaten dituzten ezaugarri bekatuzko horietako askoren jabe ere bazela iruditzen zitzaion. Nazka neurotikoa hartu zion. Fiodor Fiodorovitxi zerbait gogaikarria egiteko gogo gaiztoa sumatzen zuen. Halako atsegin berezi batez, luzaz ibili zen horretarako abagunearen bila, eta aurkitu zuen. Halako batean, hain garratz hitz egin zion, ezen nagusiek bi aukera eman baitzizkioten: barkamena eskatzea edo zerbitzua uztea. Dimisioa aurkeztu zuen. Osaba estatu-kontseilariak berarengana jo zuen erreguka eta izuturik.
— Kristoren izenean, Andrei Ivanovitx! Zer egin duk, gero! Zerbitzuan hain bide onetik hasi, eta bertan behera utzi hire gustukoa ez den nagusi bat egokitu zaialako... Horrelakorik! Denek hire antzera jokatuko balute, ez lukek inortxo ere geratuko zerbitzuan. Pentsa ezak ondo. Garaiz hago oraindik! Utzi alde batera harrotasuna eta heure buruarenganako estimua eta hoa barkamena eskatzera!
— Kontua ez da hori, osaba —esan zuen ilobak—. Niretzat ez litzateke zaila izango barkamena eskatzea, batez ere kontuan izanik erruduna naizela. Nire nagusia da, eta inondik ere ez nion horrela hitz egin behar. Kontua zera da: ahaztu egin zaizu nik badudala beste eginkizun bat ere; hirurehun nekazari-arimaren jabe naiz, etxaldea egoera tamalgarrian dago eta administratzailea ergel hutsa da. Estatuak ezer gutxi galduko du nire ordez beste kopiatzaile bat esertzen bada bulegoan, baina galera izugarria izango du hirurehun nekazarik zergak ordaintzen ez badizkiote. Lurjabea naiz, eta hori ez da munta gutxiko lana. Neure esku dudan jendea zaintzeaz, mantentzeaz eta haren zoria hobetzeaz arduratzen banaiz eta Estatuari hirurehun jopu zintzo, edan-urri eta langile aurkezten badizkiot, txarragoa izango al da nire zerbitzua Lenitsinen tankerako nagusi batena baino?
Osaba estatu-kontseilaria aho zabalik geratu zen, harriduraren harriduraz. Ez zuen horrelako hitz-jariorik espero. Apur batean hausnartu, eta honela mintzatu zen:
— Hala eta guztiz ere... hala eta guztiz ere... nolatan biziko haiz hi herrian? Nolako gizartea aurkituko duk mujiken artean? Hemen, dena dela, kalean jeneral batekin edo printze batekin topo egiteko aukera duk. Hemen, nahi baduk, Estatuaren eraikin ederren inguruetan paseatzera joan haiteke, Neva ibaia ikustera joan haiteke; herrixkan, ordea, mujikak eta mujiken emazteak besterik ez duk aurkituko. Zergatik kondenatu heure burua hil artean giro ziztrin horretan bizitzera?
Horrela mintzo zen osaba estatu-kontseilaria. Bere bulegoko bidea beste kalerik ez zuen zapaldu bere bizitza osoan, eta kale horretan ez zegoen Estatuaren eraikin ederrik batere; inoiz ez zen ohartu jeneralik edo printzerik ba ote zen kalean aurkituriko jendearen artean, sekula ez zen gozatu hiriburuetan jendearen lasaikeria-egarria asetzen duten jolaskeriez, eta behin ere ez zen antzerkian izan. Gaztearen handinahia kitzikatzeko eta irudimena ernatzeko bakarrik esan zion hori guztia. Baina ez zuen arrakastarik izan: Tentetnikovek setatsu eutsi zion bere erabakiari. Bulegoez eta hiriburuaz gogaitzen hasita zegoen. Herrixka, arian-arian, hesirik gabeko babesleku gisa agertzen hasi zitzaion buruan, bere uste eta asmoak gauzatzeko eremu gisa, zeregin onuragarrietarako jardunleku bakar gisa. Elkarrizketa hura izan eta bi aste geroago, bere haurtzaroko herriaren inguruetan zegoen. Zenbat oroitzapen etorri zitzaizkion gogora!, nolako indarrez pilpiratu zitzaion bihotza aitaren herrixkatik hurbil zegoela sumatu zuenean! Ahazturik zeuzkan hango bazterretako asko, eta ikusminez begiratu zien alderdi zoragarri haiei, lehen aldiz ikusiko balitu bezala. Sakan mehar bat zeharkaturik, askotariko basalandarez oparo jantziriko baso sarri batean sartu zen bidea, eta han ikusi zituen Tentetnikovek, goian eta behean, gainean eta azpian, hirurehun urteko haritzak, hiru gizaseme adinako enbortzarrekin, izei, zumar eta makalekin nahasirik, eta galdetu zuen: «Norena da baso hau?», eta erantzun zioten: «Tentetnikovena». Bideak, basotik irtenda, aurrera egin zuen belardietan barrena, lertxundi txikien albotik, sahats eta aihen zahar zein gazteen aldamenetik, han urrun mendien tontorrak atzematen zirela, eta, ziztu bizian, behin eta berriro igaro zuen erreka berbera hainbat zubitatik, ura noiz eskuinean eta noiz ezkerrean utziz, eta berriro galdetu zuen orduan Tentetnikovek: «Norenak dira belardi hauek eta lur urperakoi hauek?», eta erantzun zioten: «Tentetnikovenak». Aldapan gora igo, eta mendi-bizkar lauetatik joan zen gero bidea, galsoro, garagardi eta zekale-alor igitatu gabeak alde batean, eta bestean, berriz, Tentetnikovek hainbestetan ibilitako lekuak, bat-batean agerturik han urrun, oso irudi pintagarria osatuz; gero, eguna apurka-apurka ilunduz zihoan bitartean, tapiz berdearen gainean herrixkaraino bertaraino hor-hemen inolako ordenarik gabe sakabanaturik ageri ziren urkila-formako zuhaitz zabalen itzalpean sartu zen, eta tarteka agertzen hasi ziren mujiken izbak eta lurjabeen eraikuntzetako teilatu ederrak; Tentetnikovi indar biziz pilpiraka hasi zitzaion bihotza, eta, inori galdetu beharrik gabe nora iritsia zen jakinik, ezin eutsizko jarioan kanporatu zituen etengabe pilatuz joan zitzaizkion sentipen guztiak, hitz hauekin gutxi gorabehera: «Zein ergela izan naizen orain arte! Printzea bainintzan, patuak erabakirik zeukaan Lurreko paradisu honen jabe izan behar nuela, eta nik bulego batean lotu diat neure burua, eskribau! Eskolatua nauk, ondo hezia, buru-jantzia, ezin hobeto prestaturik nagok, gai nauk jendea gobernatzeko, eskualde oso baten egoera hobetzeko, lurjabearen eginkizun guztiak betetzeko, aldi berean epaile, zuzendari eta ordena-zaintzaile jarduteko, eta, hala ere, administratzaile ezjakin baten esku utzi diat hori guztia, eta paper-kopiatzailea izatea hobetsi, edozein soldaduren seme eskolagabeak askoz hobeto egingo lukeen lan bat aukeratu!». Eta, berriz ere, ergela deitu zion bere buruari Andrei Ivanovitx Tentetnikovek.
Eta, bitartean, beste ikuskizun bat zeukan zain. Nagusi jauna iristear zegoela jakinik, jauretxearen aurrean bildu ziren herrixkako biztanle guztiak. Nonahi ikusten ziren, plaza osoa harturik, sorbalda-oihal ñabarrak, xingolak, buru-zapiak, oihal latzezko beroki lodiak eta mota guztietako bizarrak: pala-formakoak, haizemaile-itxurakoak eta mutur-bakarrak, ilegorriak, gaztainkara argiak eta zilarkarak. Mujikek oihuka errepikatzen zuten: «Zure zain geunden, gure ongilea!». Emakumeek ozenki aldarrikatzen zuten: «Urrezkoa, zilarrezkoa duzu bihotza!». Urrun samar zeudenak elkar joka ari ziren, jendetzaren artetik bidea urratu nahirik. Madari ihar baten antzeko atso zahar zimel batek, besteen hanken artean aurrera eginik, Tentetnikovenganaino hurbildu, besoak espantuz elkartu, eta garrasika esan zion: «Gure umetxoa, zeinen argal hagoen! Gose handiak pasarazi dizkiate hiri madarikatu horretan!». «Alde hemendik! —esan zioten oihuka pala-formako, haizemaile-itxurako eta mutur bakarreko bizarrek—. Hago isilik, atso zatar hori!» Soilik mujik errusiarrei barrerik eragiten ez dieten hitz gordin horietako bat erantsi zion baten batek horri. Nagusi jauna, barregurari ezin eutsirik, barre-algaraka hasi zen, baina, nolanahi ere, halako zirrara bat nabaritu zuen arimaren sakonean. «Zenbaterainoko maitasuna! Zergatik baina? —zioen bere artean—. Inoiz ez ditiat gizon-emakume hauek ikusi, inoiz ez nauk haietaz arduratu. Hitzematen dizuet aurrerantzean zuen lanak eta nekeak nireak ere izango direla! Nire esku dagoen guztia egingo diat zuen alde, barru-barruan erroturik daukazuen ontasun horrek merezi duen bezala lagunduko dizuet, erakusten didazuen maitasun hori zergatikorik gabea izan ez dadin, benetan zuen ongilea izan nadin!»
Eta, izan ere, Tentetnikovek gogotik ekin zion etxaldea gobernatzeari eta zuzentzeari. Bertantxe ikusi zuenez, administratzailea —herriko emakume arrunt bat— ergel hutsa zen eta administratzaile txarren ezaugarri guztiak zituen, hau da, zehatz-mehatz zenbatzen zituen emakumeek eramaten zizkioten oilarrak, arrautzak, hariak eta ehunak, baina fitsik ere ez zekien haziak ereiteaz eta uzta biltzeaz, eta, gainera, hil nahi zutelako susmoa hartzen zien mujik guztiei. Lanetik egotzi zuen emakume ergel hura, eta administratzaile azkarrago bat hautatu zuen haren ordez. Huskeriei jaramonik egin gabe, funtsezko gauzetan jarri zuen arreta, zergak arindu zizkien nekazariei, berarentzat lan egin beharreko egunen kopurua murrizu zien eta, horrenbestez, denbora gehiago eman zien beren probetxurako lan egin zezaten, eta pentsatu zuen ezin hobeto joango zela dena handik aurrera. Esku hartzen zuen lan guztietan, sarritan agertzen zen soroetan, larrain estalietan, azao-idortegietan eta errotetan, eta kaian egoten zen zura garraiatu behar zuten alak eta gabarrak kargatzen zituzten bitartean.
«Nagusia ez da egonean egoten, gero!», hasi ziren esaten mujikak, eta garondoan hatz egiten zuten, herriko emakumeak etxaldea administratu zuen denbora luzean alfer zotz bilakatu ziren eta. Baina egoera horrek ez zuen luze iraun. Mujik errusiarrak azkarrak eta asmotsuak dira: berehala ohartu ziren nagusia oso arduratsua zela eta gauza asko egin nahi zituela, baina ez zuela asmatzen bere xedeak gauzatzeko bidea. Hizkera jasoegia eta bilatuegia erabiltzen zuen, eta ez zuen inolako ahaleginik egiten mujikek uler ziezaioten. Nagusiak eta mujikek ez zuten elkar aditzen, bakoitzak bere soinua jotzen zuen eta ez zuten inoiz lortzen nota berbera ematea. Tentetnikov ohartzen hasi zen bere lurretan mujiken sailetan baino okerrago zihoala dena: lehenago erein, eta beranduago ernetzen ziren haziak. Eta bazirudien ondo lan egiten zutela: bera aurrean izaten zen, eta vodka emateko agintzen zuen, haien kemena saritze aldera. Mujiken alorretan aspaldi burutu zen zekalea, aletu oloa eta hazi artatxikia, eta beraren lurretan, aldiz, artoa garatzen hasi berria zen eta garia hozitu gabe zegoen oraindik. Hitz batean, nagusi jauna jabetzen hasi zen mujikek, onura guztiak gorabehera, ziria sartzen ziotela. Kargu hartzen saiatu zen, baina honela erantzun zioten: «Nolatan pentsa dezakezu, jauna, nagusiaren kaltean jokatzen dugula? Zuk zeuk ikusi duzu nolako kemenaz goldatu eta erein dugun: vodka emateko agindu zenuen, gure ardura saritze aldera». Zer erantzun horri? «Orduan, zergatik doa dena hain txarto orain?», galdetu zien nagusiak. «Batek daki! Nonbait, sustraiak jan dituzte harrek, eta begira nolako uda izan dugun: ez du batere euririk egin.» Baina nagusiak ikusten zuen harrek ez zituztela jan mujikek ereindakoaren sustraiak, eta oso modu bitxian egin zuela euria, atalka bezala: mardul-mardul mujiken lurretan eta tantarik ez nagusiaren galsoroetan. Are zailagoa zitzaion emakumeekin ondo konpontzea. Berarentzako lanean ez aritzeko baimena eskatzen zioten txitean-pitean, kexuka, nagusiari eman beharrekoak zama astunegia zirela esanez. Bai harrigarria! Izan ere, nagusiak indarrik gabe utzi zuen ehunak, baiak, onddoak eta intxaurrak eman beharra, eta erdira murriztu zizkien gainerako lanak, uste baitzuen emakumeek etxeaz arduratzeko, josteko, senarrentzako jantziak egiteko eta baratzeak joritzeko erabiliko zutela denbora. Horrelakorik ez, ordea! Alferkeria, liskarrak, berritsukeria eta istiluak nagusitu ziren sexu ederrekoen artean, hainbesteraino, ezen mujikek behin eta berriro jotzen baitzuten nagusiarengana, honelakoak esanez: «Jauna, zentzuan sartu emakume madarikatu hori! Deabrua da, gero! Ez dago berarekin bakean bizitzerik!». Behin baino gehiagotan, gogoz kontra bazen ere, zorrotz jokatu nahi izan zuen. Baina nolatan izan zorrotza? Emakumeek negar batean jotzen zuten berarengana, itxura ezinago tamalgarria zutela, makaldurik, gaixorik, Jainkoak daki nondik ateratako piltzar zatar eta zikinez jantzirik. «Alde, alde nire begien bistatik, zoaz Jainkoarekin!», esaten zien Tentetnikov dohakabeak, eta gero, hor ikusi behar izaten zuen nola gaixoak, atetik irten bezain laster, arbi bat zela-eta auzolagun batekin liskarrean hasi eta mujik sendo batek baino bortizkiago astintzen zizkion saihetsak. Nekazarientzako eskola-moduko bat antolatzen saiatzea ere bururatu zitzaion, baina hain burugabekeria handia gertatu zen asmo hura, ezen guztiz lur jota geratu baitzen; hobe horrelakorik bururatu ez balitzaio! Horrek guztiak erabat hoztu zion etxaldea gobernatzeko eta epaileei dagozkien auziez arduratzeko karra, baita, bereziki, lanerako gogoa ere. Ia arretarik jarri gabe ikuskatzen zituen nekazarien zereginak, gogoa urrun eta begiak munta gutxiko gauzetan josirik. Belarra ebakitzen zuten bitartean, ez zien begiratzen igitai ugarien jasoaldi lasterrei, ezta haien azpian erritmikoki eta hots leuna ateraz erortzen ziren belar-izpiei ere; horren ordez, bazterrera begiratzen zuen, errekaren bihurgune batera, zeinaren ertzean astiro baitzebilen martin mokogorri hankagorri bat —hegazti bat, alegia, ez gizaki bat—; adi begiratzen zuen nola martin horrek zeharka eusten zion mokoan arrain bati —jango zuen ala ez pentsatzen balego bezala— eta erne so egiten zuen aldi berean errekan gora, han urrun beste martin bat ikusten baitzen, oraindik arrainik harrapatu ez zuena baina adi-adi begiratzen ziona jadanik arrain bat harrapatu zuen martinari. Uzta batzen zuten bitartean, ez zuen begiratzen nola pilatzen zituzten azaoak, batzuetan metak edo gurutzeak osatuz eta beste batzuetan, berriz, elkarren gainean nolanahi jarriz. Metak eta azaoak nagiki edo bizkor egin, axola gutxi berari. Begiak txiloturik eta burua zeru zabalerantz jasorik, zelaien urrina ase arte aditzen uzten zion usaimenari, eta belarriei, berriz, liluratzeraino gozatzen abeslari airetarren ahotsez, nonahi entzuten baitziren, hala zeruan nola lurrean, hots bakarreko korua osatuz eta elkarri trabarik egin gabe. Poporroka ari da galeperra, karakaz dabil uroiloa belar artean, txioka burugorriak batera eta bestera hegaz, noranahi hedatzen da hegazabalen txorrotxioa airezko zurubi ikusezinean barrena, bazter batean aditzen da kurrilo-saldoen kantua, zilarrezko tronpeta baten soinuaren berdin-berdina, ozen entzuten dira espazio hutsean kantu horiek guztiak, airezko mortua dardaraziz. Nekazariak harengandik hurbil ari baziren, haiengandik urrun jartzen zuen gogoa; urrun ari baziren, ordea, inguru hurbila arakatzen zuen begiekin. Ikasle adigabearen antza zuen: liburua dauka begien aurrean, baina ikaskideek egiten dizkioten imintzioei begira dago. Azkenean, erabat utzi zion lanera joateari, ez zen gehiago arduratu zuzenbideaz eta zigortzeko moduez, bere gelan itxi zen eta uko egiten zion administratzailearen txostenak irakurtzeari ere.
Noizean behin, etxera inguratzen zitzaizkion auzolagunetako batzuk, hala nola bazter guztiak piparen keaz betetzen zizkion husar-teniente erretiratu bat, edo brulot-koronel bat, edozein gaiz mintzatzea gogoko zuen hizlari iaioa bera. Baina gogaitzen hasi zen horretaz ere. Mamigabetzat jozen hasi zen solasaldi haiek; nabarmenegiak eta ozarregiak iruditzen hasi zitzaizkion haien manera bizi eta arinak, belaunetan ematen zizkioten zapladatxoak eta gainerako familiartasun guztiak. Adiskide haiekikoa haustea erabaki zuen, eta nahikoa zakarki eten zituen harreman haiek. Egun batean, Varvar Nikolaitx Vishnepokromov, brulot-koronel guztien ordezkari nagusia, edozertaz gaingiroki mintzatzea hain gogoko zuen hura bera, politikaz, filosofiaz, literaturaz, moralaz eta are Ingalaterrako finantzen egoeraz hitz eta pitz jarduteko asmoz etxera inguratu zitzaiolarik, morroi bat bidali zuen esatera ez zegoela etxean, eta bitartean, batere zuhurtasunik gabe, leihoan agertu zen bera. Elkarrekin topo egin zuten bisitariaren eta etxeko jaunaren begiradek. Batak, inondik ere, hortz artetik murduskatu zuen: «Astakirtena halakoa!»; eta besteak, berriz, zerriak gogorarazten zituen zerbait esan zuen ahapeka. Horrela amaitu ziren haien harremanak. Harrezkeroztik, inork ez zion bisita gehiagorik egin. Bakartasun erabatekoa nagusitu zitzaion etxean. Ez zen inoiz ateratzen, etxeko mantalaz jantzirik egoten zen beti; nagikeriari eman zion gorputza, eta Errusiari buruzko obra mamitsua prestatzeari, berriz, burua. Irakurleak dagoneko ikusi du nola prestatzen zuen obra hori. Bata bestearen atzetik etorri eta joaten ziren egunak, denak berdinak eta kolore hits berekoak. Nolanahi ere, ezin esan daiteke uneren batean edo bestean loaldi hartatik esnatzen ez zenik. Postariak, aldian behin, egunkariak, aldizkariak eta liburu berriak ekartzen zizkion, eta, haien orrietan aspaldiko lagunen izenak irakurtzen zituenean, ezkutuko tristura isil batek astintzen zion bihotzaren hondoa, ikusirik gora egin zutela Estatuaren zerbitzuko lanean edo beren onenak eman zizkiotela zientziari eta hezkuntza unibertsalari, eta, nahi gabe, bere nagikeriak halako arrangura goibel, isil eta triste bat eragiten zion. Horrelakoetan, nazkagarri eta arbuiagarri irizten zion bere bizitzari. Ezohiko indarrez berpizten zitzaion gogoan behialako eskola-garaia, eta, bat-batean, begien aurrean ikusten zuen Aleksandr Petrovitx, bizirik balego bezala... Malko mardulak isurtzen zituen orduan, eta negar-zotinka ematen zuen ia egun osoa.
Zer esan nahi zuten negar-zotin haiek? Agerrarazten al zuen haien bitartez arima gaixoak bere eritasunaren misterio tristea? Zergatik egiten zuen negar? Arimaren sakonean eratzen hasi zen gizon guztiz bikaina osatu eta sendotu ez zelako? Gaztaroan ezbeharren aurkako borrokan zaildu ez zenez ez zuelako lortu gizartearen goi-mailetaraino igotzea eta oztopo zein eragozpenetatik indarberriturik ateratzea? Sentimendu prestuen emari oparoa metal berotuaren antzera urtu zitzaionean ez zuelako azken gozatua hartu eta orain zurrun eta ahul zeukalako nahimena? Ohiz kanpoko irakasle hura goizegi hil zitzaiolako eta orain mundu osoan ez zegoelako inor haren kemen zalantza betierekoek astindua eta malgutasunik gabeko nahimen ahula jasotzeko eta altxatzeko indarra zuenik? Ez zegoelako inor ahots bizi eta ernagarriz «Aurrera!» oihukatuko zionik?, errusiarra irrikaz baitago beti hitz bihotz-altxagarri hori entzuteko, edonon eta edonoiz, kargua, titulua eta lanbidea edozein duelarik ere.
Non da errusiarron arimari ama-hizkuntzan «Aurrera!» hitz ahalguztiduna esateko gai izango dena? Non da errusiarron izaeraren sakoneko ahal eta bertute guztiak ezaguturik keinu magiko baten bidez errusiarra goi-bizitzara gidatzeko gai izango dena? Nolako hitzekin, zenbaterainoko maitasunez ordainduko liokeen hori errusiar esker onekoak! Baina mendeak joan, mendeak etorri, lozorro luzean daude milioi erdi nagitzar, artaburu eta gibel-handi, eta Rusen bakanka jaiotzen dira hitz ahalguztidun hori esateko gai diren gizonak.
Nolanahi ere, izan zen gertaera bat Tentetnikov ia esnatu eta haren izaera ia irauli zuena. Maitasunaren antzeko zerbait izan zen, baina ezerezean geratu zen berehala. Inguru haietan, herrixkatik hamar verstara, jeneral bat bizi zen, zeinak, ikusi dugunez, ez baitzuen oso iritzi onik Tentetnikovi buruz. Jeneral hura jeneral guztiak bezala bizi zen, abegi ona egiten zien beti bisitariei, eta laket zitzaion auzolagunak gizalegezko diosalak egitera inguratzea; berak, esan gabe doa, ez zituen bisitak itzultzen, ahots erlatsez mintzatzen zen, liburuak irakurtzen zituen, eta bazuen alaba bat, paregabea eta bitxia, emakumea bainoago irudipen fantastikoa ematen zuena. Gizakiak horren antzeko zerbait ikusten du batzuetan ametsetan, eta aurrerantzean alegiazko ikuskari horrekin amets egiten du bere bizitza osoan, errealitatetik bereizten da behin betiko, eta harrezkeroztik ez da ezertarako gauza izaten. Ulinka zeritzon. Heziketa bitxi samarra jaso zuen. Errusieraz hitzik ere ez zekien emakume ingeles batek hezi zuen. Haurra zelarik, ama hil zitzaion. Aitak ez zuen berarekin egoteko denborarik izaten. Alaba txoratzeraino maite zuenez, mainatu besterik ez zuen egin. Izugarri zaila da haren potreta pintatzea. Zerbait bizia zen, bizitza bera baino biziagoa. Atsegina zen, polita bainoago; ona, buruargia bainoago; txairoa eta liraina, emakume klasikoak bezala. Ezin esan genezake zein erresumak utzi zuen bere aztarna haren hazpegietan, antzinako kamafeuetan izan ezik nekez aurki baikenezake inon harenaren antzeko soslairik edo aurpegirik. Txikitan erabateko askatasunean hezitako haurrarengan bezala, berarengan dena zen apeta eta nahikeria. Norbaitek ikusiko balu nolako haserre bat-batekoek zimurtzen zizkioten bekokiko izur eratsuak eta nolako suaz liskartzen zen aitarekin, izaki apetatsua zela pentsatuko luke. Baina baten bati bidegabekeriaren bat edo azpikeriaren bat egin ziotela entzuten zuenean soilik sumintzen zen. Hala ere, haserrea berehala iraungitzen zen haserrarazi zuenari ezbeharren bat gertatzen zitzaiola ikusten bazuen; berehala luzatuko ziokeen bere diru-zorroa, jokabide hori zuhurra ala ergela zen pentsatu gabe, eta, zauriturik egonez gero, bere soinekoa zarrastatuko zukeen lotailuak egiteko! Haren baitan bazen halako suhartasun bat. Hitz egiten zuenean, ematen zuen bera oso-osorik oldartzen zela pentsamenduen atzetik: aurpegiera, eskuen mugimenduak, soinekoaren tolesak, bazirudien norabide berean oldartzen zela dena, eta bera ere hegan ateratzen zela bere hitzekin batera. Ez zuen ezer ezkutukorik. Batere beldurrik gabe agertzen zituen bere iritziak edonoren aurrean, eta ez zegoen indarrik isilaraz zezakeenik hitz egiteko grina pizten zitzaionean. Xarmagarria zen, berezia, paregabea, haren ibilera hain zen erabakia eta zalua, ezen, nahi gabe ere, bidea egiten baitzioten denek. Gizon gaiztoak aztoratu eta mututu egiten ziren haren aurrean; gizon onak —are herabetienak ere— bizitza osoan inorekin sekula hitz egin ez zuten bezala mintzatu ahal ziren berarekin, eta —uste bitxia!— elkarrizketaren aurreneko minututik iruditzen zitzaien nonbait eta noizbait ezagutu zutela, antzina-antzinako haurtzaroan, aitaren etxean, jai alaitsu batean, ume-tropelaren jolas alaien artean, eta, horren ondotik, gizakia zentzatzen deneko adina gogaikarria iruditzen zitzaien puska luze batean.
Andrei Ivanovitx Tentetnikovek ezin azal zezakeen nola gertatu zen, baina betidanik ezagutzen zuelako irudipena izan zuen lehen egunetik bertatik. Sentimendu berri eta ezin adierazizko bat sortu zitzaion ariman. Haren bizitza gogaikarria argitu egin zen tupustean. Denboraldi batez, erantzi egin zuen etxeko mantala. Ez zen hain luzaz geratzen ohean, nagiak ateratzen; eta Mikhailo ez zen hain luzaz egoten ate ondoan, konketa eskuan. Ireki egiten zituen gela guztietako leihoak, eta, hain lur zoragarrien jabea izaki, luzaz ibiltzen zen bere lorategiko zoko-bazter ilunetan barrena, eta orduak eta orduak ematen zituen urruneko ikuspegi zoragarriei begira.
Jeneralak nahikoa abegi on eta adeitsua egiten zion hasieran Tentetnikovi; baina ezinezkoa zitzaien elkarrekin guztiz ondo etortzea. Elkarrizketak eztabaidan amaitzen ziren beti, eta halako sentsazio gozakaitz bat geratzen zitzaien biei. Jeneralak ezin zuen eraman inork kontra egitea edo beraren iritziak zalantzan jartzea, baina, bestetik, atsegin zuen inola ere menderatzen ez zituen gaiez hitz egitea. Tentetnikov ere gizon erretxina zen. Hala ere, alaba bitarteko zela, gauza asko barkatzen zizkion aitari, eta haien harremanak baketsuak izan ziren jeneralaren etxera bi senide agertu ziren arte: Boldireva kondesa eta Juziakina printzesa, alarguna bata eta neskazaharra bestea, gorteko ohorezko damak biak garai batean, berritsuak biak, mihi-luzeak biak. Zakar samarrak ziren beren maneretan, baina itzal handiko ezagunak zituzten Petersburgen, eta jeneralak burua makurtzen zuen haien aurrean. Tentetnikovi iruditu zitzaion ezen, haiek iritsi ziren egunetik, jeneralak hotzago jokatzen zuela berarekin, ez ziola jaramon handirik egiten eta iritzi propiorik gabeko gizona edo bulegoetan paperak kopiatzeko erabiltzen diren funtzionario ziztrin horietakoa bailitzan tratatzen zuela. Lagun deitzen zion batzuetan, adiskide maitea beste batzuetan, eta hi esan zion behin batean. Andrei Ivanovitx bere onetik atera zen; burura bildu zitzaion zainetako odol guztia. Aurpegia amorruz gorriturik eta barrenak irakiten bazeuzkan ere, bere burua menderatu eta, hortzak estuturik, behar adinako odol hotza izan zuen ahots samur eta leunez esateko:
— Eskerrak eman behar dizkizut, jenerala, zure begikotasunarengatik. Hi hitza erabiliz, adiskidetasunik estuenerako deia eta gonbita egiten didazu, eta, horrenbestez, hi esan beharko nizuke nik ere zuri. Baina uztazu oharrarazten zure adinaren eta nirearen artean dagoen aldeak eragotzi egiten dituela horrelako familiartasunak gure harremanetan.
Aztoratu egin zen jenerala. Hitzak eta ideiak lotura argirik gabe eta modu nahasi samarrean josiz, hor hasi zen esaten ez zuela zentzu horretan erabili hi hitza, eta batzuetan zaharrek zilegi dutela gazteei hi esatea (aipatu ere ez zuen egin haren gizarte-maila).
Esan gabe doa hortxe amaitu zela haien adiskidetasuna, eta amodioa, berriz, sortu eta batera itzali zela. Bat-batean iraungi zen bizitza une batez argitu zion egunsentia, eta horren ondotik are ilunago bilakatu zen ilunabarra. Alferrontziak berriro jantzi zuen etxeko mantala. Etzanda eta egonean egoteari lotu zitzaion berriro. Zikinkeria eta desordena nagusitu ziren etxean. Erratza gelaren erdian egoten zen egun osoa, zaramarekin batera. Galtzak edonon, are egongelan bertan ere. Dibanaren aurreko mahai dotorearen gainean galtza-uhal zikinak ageri ziren, gonbidatuentzako oparia bailiran, eta hain bilakatu zen hutsal eta zabar haren bizimodua, ezen, auzolagun guztiek berarenganako begirunea galtzeaz gain, etxeko oilarrek mokoka eraso baitzioten ia. Orduak eta orduak ematen zituen adarrak, etxetxoak, izbak, telegak eta troikak paperean nagiki marrazten, edo «Jaun agurgarri hori!» behin eta berriro idazten, letra guztiekin eta amaieran harridura-marka ipiniz. Batzuetan, guztiaz ahazturik, berez mugitzen zitzaion luma, berak eragiten ez ziola, eta, marra fin eta zorrotzak eginez, buru txiki bat pintatzen zuen, gorantz jasoriko ile-xerlo arin batekin, orraziaren azpitik ateratzen ziren kizkur mehe luzeekin, beso gazte biluziekin, hegan ari balitz bezala, eta Tentetnikovek harriturik ikusten zuen nola sortzen zen ezein margolarik ezin pinta zezakeen emakume haren potreta. Eta gehiago tristatzen zen orduan, eta, munduan zorionik ez dela sinetsirik, etsia hartuta eta burumakur ematen zuen egun osoa.
Horixe zen, beraz, Andrei Ivanovitx Tentetnikoven gogo-aldartea, noiz eta egun batean, ohi zuenez pipa eta katilua eskuan leihora hurbildu zelarik, ezohiko mugimenduak eta joan-etorriak atzeman baitzituen patioan. Sukalde-mutila eta garbitzailea lasterka joan ziren gurdi-atea zabaltzera, eta hiru zaldi agertu ziren gurdi-atean, garaipen-arkuetan zizelatu edo margotzen dituztenen berdin-berdinak: mutur bat eskuinerantz, mutur bat ezkerrerantz, mutur bat aurrerantz. Zaldien gainetik, gida-aulkian eseririk, kotxezaina zetorren, eta haren aldamenean lekaioa, zapi batez loturiko jaka lasai batez jantzirik. Haien atzean, berriz, jauna, kapelua buruan, longaina soinean eta zapi ñabarra lepo inguruan. Kotxeak etxe aurrean hainbat itzulinguru egiten zituen bitartean, argi ikusi zen britxka bat zela, baleztaduna eta arina. Jauna, itxuraz oso gizon gisakoa bera, jauzi batez jaitsi zen kotxetik, militarrak bezain zalu eta bizkor ia.
Beldurtu egin zen Andrei Ivanovitx. Gobernuaren funtzionarioren bat zela uste izan zuen. Esan beharra dago afera burugabe batean nahasirik ibili zela gazte-denboran. Filosofia gogoko zuten husar batzuek, ikasketak burutu ez zituen ikasle txar batek eta diru guztia jokoan xahutu zuen jokalari batek halako elkarte filantropiko bat sortu zuten. Agure bat zuten elkartearen buruzagi goren; alproja hutsa zen, masoia, kartazale amorratua, mozkortia eta ele-ederra. Elkartearen helburu nagusia zen zoriontasun iraunkorra ekartzea gizadi osoari, Tamesi ibaiaren ertzetik hasi eta Kamtxatkaraino. Diru asko behar zuten horretarako, eta elkarteko kideek, oso eskuzabalak izaki, kopuru izugarri handiak eman zituzten. Buruzagi gorenak bakarrik jakin zuen zer gertatu zen dirutza horrekin. Jendeak erretxinak deritzen lagun horietako bik sartu zuten Tentetnikov elkartean. Mutil onak ziren, baina mozkor porrokatuak, zientziari, kulturari eta aurrerabideari eginiko topa ugarien eraginez. Tentetnikov laster jabetu zen egoeraz, eta utzi egin zuen lagunarte hura. Baina ordurako elkarteak denbora izan zuen aitoren semeentzat batere gisakoak ez ziren beste kontu batzuetan ere nahasteko, eta azkenean arazoak izan zituen poliziarekin... Eta, horregatik, elkartea utzi eta gizadiaren ongileekiko lotura guztiak eten bazituen ere, ez da harritzekoa Tentetnikov lasaitasunari eutsi ezinik bizitzea. Kontzientzia ez zitzaion erabat baretu. Eta, halatan, ikaraz begiratu zuen ate aldera, une horretan irekitzen ari baitzen.
Hala ere, izua berehala ezabatu zitzaion bisitariak trebetasun harrigarriz diosal egin zionean, burua apur bat okerturik edukiz puska batean, begirunezko jarreran. Hitz urri baina zehatzak erabiliz jakinarazi zion aspalditik zebilela Errusian barrena, beharrak eta jakin-nahiak akuilaturik; esan zion ezen gure erresuman ezin konta ahal gauza miragarri daudela, lekuen ederra, lanbide ugaritasuna eta mota askotako lurrak kontuan hartu gabe ere; ezen liluraturik utzi zuela beraren herriaren kokapen ezin zoragarriagoak; ezen, herriaren kokapena ezin zoragarriagoa izanik ere, sekula ez zela ausartuko desorduko bisita horrekin enbarazu egiten, baldin eta britxkari arotzaren eskuen laguntza behar zuen zerbait gertatu ez balitzaio; azkenik, aitortu zion ezen, britxkari ezer gertatu ez balitzaio ere, nekez ukatuko ziola bere buruari herrixka hartako lurren jabeari gizalegezko diosalak egitera joateko plazerra.
Solasaldia amaiturik, bisitariak oso modu atsegin eta liluragarrian jo zuen lurra orpoarekin, eta, gorputzaren lodia gorabehera, gomazko pilota bat bezain zalu egin zuen urrats bat atzerantz.
Andrei Ivanovitxek pentsatu zuen irakasle jakintsu ikasnahi bat zela inondik ere, eta bere ikerlanetarako landareak eta are fosilak ere biltzeko asmoz zebilela Errusian barrena. Jakinarazi zion prest zegoela edozertan laguntzeko; bere orgagile, arotz eta forjari guztiak eskaini zizkion, britxka konpontzeko; bere etxean balego bezala jokatzeko eskatu zion; Voltaire estiloko [besaulki] handi batean eserarazi zuen hain bisitari adeitsua, eta haren kontakizunak entzuteko prestatu zen, inondik ere jakintza-gaiei eta natur zientziei buruzkoak izango baitziren.
Bisitariak, hala ere, gizakiaren barneko munduarekin zerikusia zuten hainbat gairi buruz hitz egin zuen nagusiki. Zoriaren gorabeherez mintzatu zen aurrena; itsaso zakarraren erdian haizeak alde guztietatik astinduriko ontziarekin alderatu zuen bere bizitza; esan zion sarritan aldatu behar izan zuela bizilekuz eta lanbidez, asko sofritu zuela justiziaren zerbitzuan aritzeagatik, etsai asko zituela eta bizia kentzen saiatu zirela behin baino gehiagotan; beste gauza asko ere kontatu zizkion, eta Tentetnikov, hori guztia entzunik, oroz gaindi gizon praktikoa zela konturatu zen. Azkenean, batistazko sudur-zapi bat atera, eta Andrei Ivanovitxek sekula inori entzun zion baino ozenago zintz egin zuen. Batzuetan, tronpeta zahar bat egokitzen da orkestran, eta jotzen dutenean ateratzen duen karranka orkestran bainoago noberaren belarrian bertan entzuten dela ematen du. Bada, horrelakoxeko hots batek burrunbatu zuen etxe lokartuko gela esnarazietan, eta, horren ondo-ondotik, batistazko sudur-zapiari emaniko astindu arinek kolonia-uraren lurrina zabaldu zuten etxe osoan.
Beharbada, irakurleak honezkero igarri du bisitaria nor eta gure Pavel Ivanovitx Txitxikov agurgarria zela, zeina bazter utzirik izan baitugu aspaldion. Apur bat zaharturik zegoen: ikusi dugunez, estualdi eta kezka ugari izan zituen azken boladan. Bazirudien fraka bera ere apur bat zaharkiturik zegoela, eta britxka, kotxezaina, lekaioa, zaldiak eta zaldi-tresnak, berriz, higaturik eta andeaturik. Bazirudien haren finantzak ere ez zeudela oso egoera irrikagarrian. Aurpegiera, gisakotasuna eta manerak, ordea, lehengo berak zituen. Haren jokabidea eta hizkera lehen baino atseginagoak ziren, lehen baino liraintasun handiagoz tolesten zituen hankak besaulkietan esertzen zenean; lehen baino samurrago ebakitzen zituen hitzak, neurritasun zuhurragoa erakusten zuen berbetan eta esamoldeetan, lasaitasun handiagoz gobernatzen zen eta tentu handiagoa jartzen zuen gauza guztietan. Elurra baino zuriago eta garbiago zeuzkan idunekoa eta paparrekoa, eta, bidaia luzea egin bazuen ere, hauts-izpirik ere ez zeukan frakean; gala-bazkari batera joateko moduan zegoen! Hain zeuzkan leun eta ilegabe masailak eta kokotsa, ezen itsua izan beharra baitzegoen haien mardultasuna eta biribiltasuna ez miresteko.
Itxuraldatu egin zen etxea. Haren erdia, leihotapa guztiak iltzez josita zeuzkala ordu arte itsuturik egon baitzen, ikusmena berreskuratu eta argitu egin zen bat-batean. Puskak ateratzen hasi ziren britxkatik. Apurka-apurka, gauza bakoitzak bere lekua hartu zuen gela argitu berrietan, eta handik gutxira honelako itxura zuen etxeak: lotokitzat eman zioten gelan, gaueko garbiketarako premiazkoak ziren gauzak ipini zituzten; bulegotzat eman zioten gelan, berriz... Baina aurrena jakin beharra dago gela horretan hiru mahai zeudela: idazmahaia, dibanaren aurrean; joko-mahaia, leihoen artean hormaren ondoan; zoko-mahaia, logelako ateak eta altzari herrenez beteriko gela huts batera ematen zuen ateak osaturiko angeluan. Maletatik ateratako jantziak jarri zituzten zoko-mahai horren gainean, honako hauek hain zuzen ere: frakarekin batera janzteko galtzak, jakarekin batera janzteko galtzak, galtza grisak, txalekoak —belusezko bi eta satenezko bi—, longaina eta bi frak. (Kotoizko txaleko zuria eta udako galtzak komodan gorde zituzten arropa zuriarekin batera). Bata bestearen gainean ipini zituzten janzki horiek guztiak, piramide bat osatuz, eta sedazko sudur-zapi batez estali zituzten. Beste zoko batean, atearen eta leihoaren artean, lerro-lerro ipini zituzten oinetakoak: bota ez guztiz berriak, bota berri-berriak, oinbularreko berriekiko botak eta txarolezko bota laburrak. Haiek ere, ahalke onez, sedazko sudur-zapi batez estali zituzten, halako moldez, ezen bai baitzirudien han ez zegoela ezer. Bi leihoen aurreko mahaian kutxa jarri zuten. Dibanaren aurreko idazmahaian, berriz, paper-zorroa, kolonia-uraren ontzia, lakrea, hortzetako eskuila, egutegi berria eta bi eleberriren bigarren tomoak. Arropa zuri garbia logelako komodan gorde zuten; garbitu beharrekoa, aldiz, ohe azpian sartu zuten, bilgo bat eginik. Maleta ere, hustutakoan, ohe azpian sartu zuten. Sablea ere logelan jarri zuten, iltze batetik esekerik ohearen alboan. Ezohiko itxura txukun eta garbia hartu zuten bi gela haiek. Ez zen inon ageri paper-puskarik, luma-muturrik edo hauts-izpirik. Bazirudien airea bera ere araztu egin zela. Arropa zuria higatzen ez duen, bainuetxera joan ohi den eta igandeetan gorputza belaki heze batez igurtzitzen duen gizon garbi eta osasuntsuaren usaina nagusitu zen airean. Petrushka lekaioaren hatsa bebarruaz jabetzen ahalegindu zen puska batean, baina laster aldatu zuten Petrushka sukaldera, zegokion bezala.
Andrei Ivanovitx beldurrak egon zen aurreneko egunetan, uste baitzuen burujabetasuna galduko zuela, gonbidatuak nola edo hala lotuko zuela, ohiko bizimodua eragotziko ziola edonolako aldaketak ekarriz, eta goitik behera irauliko ziola bere egunerokotasun hain ondo antolatua, baina funsgabeak gertatu ziren goganbehar haiek guztiak. Edozertara jartzeko malgutasun harrigarria erakutsi zuen gure Pavel Ivanovitxek. Ontzat eman zuen etxeko jaunaren patxada filosofikoa, hari esker ehun urte biziko zela esanez. Sutsuki goretsi zuen bakartasuna, gizabanakoaren pentsamendurik goitsuenak elikatzen dituela adieraziz. Liburutegiari begiratu bat eman, eta laudoriozko hitzekin mintzatu zen liburuei buruz orokorrean, gizabanakoa laxotasunetik salbatzen dutela oharraraziz. Hitz batean, hitz gutxi esan zituen, baina mamitsuak. Are tentu handiagoa agertu zuen bere jokabidean. Une egokian azaltzen zen, eta une egokian alde egiten; etxeko nagusiak hizketarako gogorik ez zuenetan, ez zion ezeren galderik egiten, ez artegatzearren; atseginez aritzen zen xake-jokoan berarekin, eta, orobat, atseginez egoten zen isilik. Batak piparen kea hodeitxo kizkurrak eratuz jaregiten zuelarik, besteak, ez baitzuen piparik erretzen, bitarte horretarako egokiak ziren denbora-pasako jolasak asmatzen zituen: esaterako, zilarrezko toxa nielatua sakelatik atera, eta, ezkerreko hatz biren artean eusten ziola, azkar birarazten zuen eskuineko hatz batez, Lurraren esfera ardatzaren inguruan jira-biraka aritzen den bezala, edo, besterik gabe, tarrapatekoa jotzen zuen atzamarrekin toxa gainean, doinuren bat txistukatzen zuen bitartean. Hitz batean, ez zion inolako enbarazurik egiten etxeko nagusiari. «Aurreneko aldiz ikusten diat gizabanako bat zeinarekin bizi ahal den —esaten zuen Tentetnikovek bere artean—. Gure erresuman inor gutxik dik trebetasun hori. Ugariak dituk hemen gizon-emakume buruargiak, ikasiak eta onak; baina jende beti atsegina, beti neurritsua, etsaitu gabe bizitza osoan bizilagun izan daitekeen jendea, ordea, ... ez zekiat gure artean horrelako askorik aurkitzerik dagoen! Hauxe duk nik ikusi dudan lehena eta bakarra!» Horixe pentsatzen zuen Tentetnikovek bere gonbidatuaz.
Txitxikov, bere aldetik, oso pozik zegoen, aldi baterako hain jaun baketsu eta lasaiaren etxean ostatu hartu zuelako. Gogaiturik zegoen ijito-bizimoduaz. Hilabete batez besterik ez bazen ere, zelai zabalez inguraturik eta udaberria esnatzen hasia zela hain herrixka ederrean atseden hartzea onuragarria zen are odoluzkientzat ere. Nekez aurkituko zuen atsedenleku hoberik. Udaberriak edertasun paregabez jantziak zituen hango bazterrak. Zeinen distira biziak zelaien berdetasunean! Nolako freskotasuna airean! Zein txori-kantu ederrak lorategietan! Nolako alaitasuna nonahi! Paradisua ematen zuen! Algaraka eta zalapartaka aritzen zen herrixka osoa, jaio berria bailitzan.
Txitxikovek txango ugari egiten zituen inguru haietan barrena. Mendi-bizkar lauetan ibiltzen zen, eta bere zabaltasun osoan ikusten zuen handik beheko harana, zeinean aintzira handiak geratzen baitziren oraindik, uholdeen ondorio; edo mendiarteetan sartzen zen, non zuhaitzak, txorien habiek zamaturik, hostoz janzten hasi berriak baitziren, non gorgarriro entzuten baitziren beleen krazkak, belatxingen marrakak eta ipar-beleen karrankak, txori haiek guztiak airean gurutzatzen zirela, zerua ilunduz; edo behera jaisten zen, urek azpian harturiko alderdietara eta presa gaineztuetara, eta han geratzen zen ikusten nola urak, lasterka bizian eta zarata sorgarria ateraz, errotarriei eragiten zien; edo urrunago joaten zen, kairaino, nondik, ur lasterrak eramanik, lehen gabarrak ibaian behera abiatzen baitziren, ilarrez, oloz, garagarrez eta galzuriz zamaturik; edo soroetara inguratzen zen, udaberriko lehen lanak ikustera, esaterako: nola lur irauli berriaren ildo beltzak alorrak zeharkatzen zituen, edo nola ereile trebeak haziak esku-ahurrean hartu eta zehaztasun harrigarriz barreiatzen zituen, mugimendu beti-berdinez, hazi bakoitza zegokion tokian eta ez beste inon erortzen zela. Solasean aritzen zen administratzailearekin, mujikekin eta errotariekin, eta galdetzen zien zer eta nola ereiten zuten, nolako uzta espero zuten, nola lantzen zuten lurra, zenbatean saltzen zuten garia, zenbateko laka jasotzen zuten udaberrian eta udazkenean eho-lanarengatik, nola zeritzon mujik bakoitzari, nor ziren bakoitzaren senideak, non erosten zituzten behiak, zerez bazkatzen zituzten zerriak..., hitz batean, dena galdetzen zien. Zenbat mujik hil ziren ere jakin zuen. Banaka batzuk soilik. Gizon argia zenez, berehala ohartu zen Andrei Ivanovitxen etxaldea txarto zihoala. Zabarkeria, arduragebekeria, lapurreria eta mozkorkeria ziren han nagusi. Eta bere artean esaten zuen: «Alajaina, bai astakirtena Tentetnikov! Urtean gutxienez berrogeita hamar mila errubloko etekina eman zezakeen etxalde baten jabe izan, eta batere zaindu ez!». Eta, hain haserre bidezkoari barnean eusteko indarrik gabe, errepikatzen zuen: «Astakirtena galanta, bai horixe!». Ibilaldi haietan, behin baino gehiagotan amesten zuen ezen, egunen batean —ez orain, jakina, ezpada geroago, bere zeregin nagusia burutu eta premiazko baliabideak eskuratzen zituenean—, hura bezalako etxalde baten jabe baketsua izango zela bera ere. Horrelakoetan, ugazabandre gazte bat irudikatu ohi zuen, lerdena, azalmintz zurikoa eta bizia, merkatari-familia batekoa beharbada, baina ikasia eta aitoren alaba baten antzera hezia musika ere ulertzeko, nahiz eta, jakina, musika ez zen garrantzitsuena, baina, ohiturek hala agintzen zutenez, zergatik joan uste orokorraren aurka? Txitxikov abizenari iraunarazi behar zion belaunaldi gaztea ere irudikatzen zuen: seme erne bat eta alaba polit bat, edo bi mutiko, edo bi eta are hiru neskatila ere, sorterriaren lotsagarri ez izateko, jende guztiak jakin zezan benetan existitu eta bizi izan zela, ez zela mamu edo itzal baten gisa igaro mundu honetatik. Orobat, pentsatzen zuen ez letorkiokeela batere txarto gizarte-maila gorago bat jasotzea: estatu-kontseilaria, esaterako, itzal eta ospe handiko maila baita hori... Eta beste amets asko ere etortzen zitzaizkion burura, sarritan gizakia kilikatu, zirikatu, inarrosi eta unean uneko errealitate aspergarritik ateratzen duten horietakoak, sekula gauzatuko ez diren ziurtasuna badu ere gizabanakoari hain atsegingarriak gertatzen zaizkion horietakoak.
Gustatu egin zitzaien herrixka Pavel Ivanovitxen zerbitzariei ere. Nagusiak bezalaxe, aise etsi zuten bizileku berrian. Petrushka laster asko konpondu zen Grigorirekin —janaritegiaz arduratzen zen morroiarekin, alegia—, nahiz eta hasieran ezin jasanezko moduan zirikatu zuten elkar, zein baino zein harroputzago agertuz bestearen aurrean. Grigori txunditu nahirik, Petrushkak esan zion Kostroman, Jaroslavl-en, Nijnin eta are Moskun ere izana zela, eta Grigorik harrokeria apaldu zion hitzetik hortzera, Petersburg aipatuz, Petrushka ez baitzen sekula han izan. Norgehiagoka, Petrushkak jakinarazi zion bera izaniko lekuak izugarri urrun zeudela, baina Grigorik brastakoan aipatu zion ezein mapatan ezin aurki zitekeen leku bat, gutxienez hogeita hamar mila verstara zegoena, eta Petrushka, nahasirik eta ahoa zabal-zabalik, barregarri geratu zen neskame-morroi guztien aurrean. Baina, kontuak kontu, lagun minak egin ziren azkenean: osaba Pimen burusoilak «Akulka» izeneko taberna ospetsu bat gobernatzen zuen herriaren amaieran; hantxe aurkitzen zituzten biak eguneko edozein ordutan. Han bilakatu ziren adiskide, edo, herri xeheak dioenez, tabernako bezero leial
Beste amu batek erakarri zuen Selifan. Herriko neska-mutilek udaberriko kantak eta dantzak abestu eta dantzatu ohi zituzten arratsero, biribilean jarririk. Lirainak eta sasoi ederrekoak ziren hango neskak, haien parekorik beste inon nekez aurkitzeko modukoak, eta Selifanek orduak ematen zituen haiei begira, leloturik. Zaila zatekeen esatea zein zen guztietan ederrena: zuria zuten denek bularraldea, zuria lepoa, handiak begiak, ilauna begirada, harroa ibilera eta gerrirainokoa txirikorda. Selifanek berak ezin azal zezakeen zer gertatzen zitzaion barnean neskekin batera biribilean poliki mugitzen zenean, bi eskuekin haien esku zuriak harturik zeuzkala, edo gainerako mutilekin lerrokaturik nesken ilararantz hurbiltzen zenean, eta sua bezalako arrats gorrixka itzali, inguru osoa arian-arian ilundu, eta han urrun, errekaz bestaldean, doinu beti tristearen oihartzun berdina entzuten zenean. Horren ondotik, luzaz, esna zein ametsetan, goizean zein iluntzean, iruditzen zitzaion neska haien esku zuriei oraturik zegoela eta haiekin batera dantzan ari zela biribilean. Eskuari eragin, eta esaten zuen: «Neskatila malapartatuak!».
Txitxikoven zaldiei ere gustatu zitzaien bizitegi berria. Bai troikaren erdiko zaldi zuri-horixkari, bai ezkerreko laguntza-zaldi gaztainkara argiari —Kontseilari zeritzonari, alegia—, eta are eskuineko izpildunari ere —Selifanek «maltzurra» esaten zion horri, hain zuzen—, oso atsegina iruditu zitzaien Tentetnikoven egoitzako bizitza, izugarri gozoa oloa eta ezin erosoagoa zalditegia. Elkarrengandik banandurik zeuden, tartean hesitxo bana zutela, baina, zorionez, elkar ikusi ahal zuten hesitxoaren gainetik, eta, halatan, baten bati —are urrunenari ere— irrintzika hasteko gogoa pizten bazitzaion, besteek berehala erantzun ahal zioten.
Hitz batean, etxean bezala sentitzen ziren denak han. Beharbada, irakurlea harriturik egongo da Txitxikovek artean ez zuelako zorioneko arimen aipamenik egin. Bada, bururatu ere ez zitzaion egin! Pavel Ivanovitx oso zuhur bihurtu zen kontu horri zegokionez. Munduko ergelik ergelenekin tratuan ibiltzea egokituko balitzaio ere, ez lieke tupustean eta besterik gabe horren berririk emango. Nolanahi ere, Tentetnikovek liburuak irakurtzen zituen, filosofatzen zuen, gauza guztien arrazoiak eta zergatikoak azaltzen saiatzen zen beti... «Ez, deabruak daramala! Agian, hobe nikek gaiari beste mutur batetik helduko banio!» Horrela pentsatzen zuen Txitxikovek. Mendekoekin askotan hitz egiten zuenez, haiengandik jakin zuen ezen, garai batean, nagusia sarritan joaten zela handik hurbil bizi zen jeneral baten etxera, jeneralarenean bazela andereño bat, atsegin zitzaiola andereñoa nagusiari, eta orobat nagusia andereñoari... baina gero, ustekabean, istiluren bat gertatu zela-eta, etsaitu eta elkarrengandik bereizi zirela. Bestetik, konturatu zen Andrei Ivanovitxek elkarren antz handia zuten halako burutxo batzuk pintatzen zituela askotan, arkatzez zein lumaz. Egun batean, bazkalostean, ohi bezala hatz batez zilarrezko toxa ardatzaren inguruan birarazten ari zela, honela mintzatu zen:
— Zuk dena daukazu, Andrei Ivanovitx, gauza bat izan ezik.
— Zer, gero? —galdetu zuen Tentetnikovek, ke-hodeitxo kizkur bat jaregiteaz batera.
— Emaztea —esan zuen Txitxikovek.
Andrei Ivanovitxek ez zuen deus esan. Hortxe amaitu zen elkarrizketa.
Txitxikovek, amore eman gabe, beste abagune bat bilatu zuen, eta, afaltzen hasi baino lehentxeago, honetaz eta hartaz hitz egiten ari zirela, bat-batean esan zuen:
— Egia esan, Andrei Ivanovitx, ezkontzeak ez lizuke batere kalterik egingo.
Tentetnikovek ez entzunarena egin zuen; bazirudien gogaikarri zitzaiola gai hori aipatze hutsa.
Txitxikovek ez zuen amore eman. Hirugarren aldiz, beste abagune bat bilatu zuen, eta afalostean esan zion:
— Izan ere, zure egoera zenbat eta sakonago aztertu, orduan eta argiago ikusten dut ezkondu beharra daukazula: hipokondrian erortzen ari zara.
Zela Txitxikoven hitz haiek aurrekoak baino limurgarriagoak izan zirelako, zela Andrei Ivanovitxen gogo-aldartea irekitasunerako bereziki gertu zegoelako, kontua da hasperen egin zuela, eta, piparen kea gorantz igorriz, esan: «Edozertarako ere, zorte oneko jaio beharra dago, Pavel Ivanovitx». Eta zehatz-mehatz kontatu zion nola egin zuen jeneralaren ezaupidea eta nola hautsi zen haien adiskidetasuna.
Hasi eta buka entzun zuen Txitxikovek gertatutakoaren kontakizuna, eta zor eta lor geratu zen ikusi zuenean hi hitz soilak eragin zuela istorio hura. Apur batean Tentetnikovi begietara zorrotz so egin, eta ondorio hau atera zuen: «Ergel hutsa duk!».
— Andrei Ivanovitx, mesedez! —esan zion, bi besoetatik heldurik zeukala—. Hori iraintzat hartzea ere! Nondik nora da iraingarria hi hitza?
— Hitza bera ez da iraingarria —esan zuen Tentetnikovek—; hitzari emandako zentzua, hitz hori esateko erabilitako doinua, horixe da iraingarria. Hik zera esan nahi du: «Gogoan izan hutsaren hurrena haizela; inguru honetan hi baino hoberik ez dagoelako bakarrik onartzen haut etxean, baina Juziakina edo beste printzesaren bat etorriz gero, badakik non dagoen hire tokia: kale gorrian». Horra zer esan nahi duen!
Hori zioelarik, Andrei Ivanovitxek, zen bezalako lasaia eta otzana, bi txinpart eginik zeuzkan begiak, eta sentimena mindu dioten gizonaren haserrea atzematen zitzaion ahotsaren doinuan.
— Eta zentzu horretan esan balu ere, zer? Zergatik gaizki hartu? —esan zuen Txitxikovek.
— Nola? —esan zuen Tentetnikovek, begirada Txitxikoven begietan josirik—. Horrelako jokabidearen ondotik, haren etxera joaten jarraituko nuela uste duzu?
— Zein jokabidez ari zara, gero? Hori ez da jokabidea! —esan zuen Txitxikovek.
«Bai gizon bitxia Txitxikov hau!», pentsatu zuen Tentetnikovek bere artean.
«Bai gizon bitxia Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean.
— Ez, hori ez da jokabidea, Andrei Ivanovitx, hori jeneralen ohitura besterik ez da: hi esaten diote mundu guztiari. Eta, gainera, merezimedu ugariko gizon ohoragarri batek ez al du zilegi hori?
— Hori besterik da —esan zuen Tentetnikovek—. Buruiritzia, harroputza eta jenerala izan beharrean, zaharra eta errukarria balitz, onartu egingo nioke hi esatea; are gehiago, ohore handitzat hartuko nuke.
«Ergela alaena! —pentsatu zuen Txitxikovek bere kolkorako—. Edozein arloteri, onartu egingo liokek, baina jeneral bati ez!» Eta, gogoeta hori egin ondoren, goraki ihardetsi zion:
— Ondo da; demagun hark irain egin dizula, baina zuk ordaina bihurtu diozu: kito zaudete. Zentzuzkoa iruditzen al zaizu huskeria batengatik betiko etsaitzea! Egundo horrelakorik! Zergatik bertan behera utzi hasi berria den harreman bat? Behin jomuga aukeratuz gero, zuzenean jo behar da hara. Zergatik hartu kontuan inoren erdeinua? Gizakiak beti erdeinatzen du nor edo nor; gaur egun, mundu osoan ez zenuke aurkituko inor erdeinatzen ez duen gizabanakorik.
Hitz horiek entzun zituenean, zer esan ez zekiela geratu zen Tentetnikov; harriduraren harriduraz, Pavel Ivanovitxi begietara so egin, eta bere artean pentsatu zuen: «Benetan ohiz kanpokoa Txitxikov hau!».
«Bai gizon xelebrea Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean.
— Ondo baderitzozu, saiatuko naiz arazoa konpontzen —esan zuen goraki—. Harengana joan ninteke azaltzera gaizki-ulertu bat izan dela, gaztea zarelako gertatu dela hori, oraindik ez dituzulako ondo ezagutzen jendea eta mundua.
— Ez nago prest haren aurrean burua makurtzeko! —esan zuen Tentetnikovek irmoki.
— Jainkoarren, ez dizut burua makurtzeko eskatzen! —esan zuen Txitxikovek, gurutzearen seinalea eginez—. Azalpenak eman nahi ditut, bitartekari zentzudun gisa, inori burua makurrarazteko asmorik gabe... Barkazkidazu, Andrei Ivanovitx, nire asmo onak eta zuri laguntzeko ahalegina, ez nuen uste [nire] hitzak hain zentzu iraingarrian hartuko zenituenik!
— Barkadazu zuk niri, Pavel Ivanovitx, nirea da errua! —esan zion Tentetnikovek, hunkiturik, esker onez bi besoetatik heltzen ziola—. Estimatzen dizut hain laguntza asmo onekoa, benetan! Baina utz dezagun elkarrizketa hau, hemendik aurrera inoiz ez dugu gai honetaz berriro hitz egingo.
— Orduan, besterik gabe joango naiz jeneralarenera —esan zuen Txitxikovek.
— Zertara? —galdetu zuen Tentetnikovek, harriturik Txitxikovi begira.
— Gizalegezko diosalak egitera —esan zuen Txitxikovek.
«Bai gizon bitxia Txitxikov hau!», pentsatu zuen Tentetnikovek.
«Bai gizon bitxia Tentetnikov hau!», pentsatu zuen Txitxikovek.
— Nire britxka oraindik konpondurik ez dagoenez —esan zuen Txitxikovek—, utziko zenidake zure kalesa erabiltzen? Bihar goizean joango naiz haren etxera, hamarrak aldera.
— Nola ez! Gizon zuzena zara, aukera ezazu nahi duzun zalgurdia. Hemen, zeure eskumenean duzu dena.
Elkar agurtu, eta lotara joan ziren, bestea oso bitxia zela pentsatzen biak.
Biharamunean, zaldiak ekarri zizkiotenean, jauzi batez igo zen Txitxikov kalesara, militarrak bezain zalu ia, eta, soinean frak berria, gorbata zuria eta txalekoa jantzirik zeuzkala, jeneralari gizalegezko diosalak egitera joan zen, eta gauza zinez harrigarria jazo zen orduan: aspaldian sentitu ez bezalako ezinegona sumatu zuen Tentetnikovek ariman. Halako urduritasun larri bat jabetu zen haren pentsamenduen ildo herdoildu eta logaletuaz. Bat-batean, kirioen dardar bizi batek bortizki inarrosi zizkion sentimendu guztiak, ordu arte alferraren nagitasun zabarrean murgildurik eduki baitzituen. Dibanean esertzen zen, leihora hurbiltzen zen, liburu bat hartzen zuen, hausnartzen saiatzen zen —alferrikako saioak!, ez baitzitzaion ideiarik etortzen burura. Ezertan ez pentsatzeko ahaleginak ere egiten zituen: alferrikako ahaleginak!, buruko zoko-bazter guztietan atergabe sortzen baitzitzaizkion pentsamendu-antzeko puska itxuragabe batzuk eta ezin konta ahal oldozpenen muturrak eta buztanak. «Hau egoera bitxia!», esan zuen berekiko, eta, leihora hurbildurik, hariztia zeharkatzen zuen bidera begiratu zuen, eta kalesa gero eta urrunagoak harroturiko hautsa begiztatu zuen bidearen amaieran, artean ez baitzuen lurrera jaisteko astirik izan. Baina utz dezagun Tentetnikov eta goazen Txitxikoven atzetik.
Bigarren kapitulua
Zaldiek ordu erdi baino ez zuten behar izan hamar verstak egiteko, hariztian zehar aurrena, lur irauli berrian berdetzen hasitako galsoroen artetik hurrena, eta uneoro ikuspegia urrunera zabaltzen zuen mendi-kasko batetik gero. Azkenean, alde bietan ezki hostotsuak zituen bide batek jeneralaren herrixkan sartu zuen Txitxikov. Ezkien ondotik makalak agertu ziren, zumezko kutxa bana behealdean babesgarri; bidea burdinurtuzko ate handi batean amaitzen zen, eta ateaz bestaldean jeneralaren etxearen aurrealdea ikusten zen, harrian zizelaturiko edergarri bihurri ugarirekin eta kapitel korintoarrekiko zortzi zutarritan bermaturik. Olio-pintura freskoaren usaina aditzen zen inguru guztian, behin eta berriro margotzen baitzuten dena, zahartzeko denborarik eman gabe. Patioko zoruak tronadura zirudien, hain zegoen garbi. Txitxikovek, etxe aurrera iritsirik, begirune handiz atarira jauzi egin, eta iritsia zela iragartzeko agindu zuen, eta zuzenean eraman zuten jeneralaren langelara.
Txunditurik utzi zuen jeneralaren itxura handientsuak. Satenezko mantal gorrimin bat zeukan jantzirik une horretan. Begirada tolesgabea, aurpegi adoretsua, belarrondoko bizarrak eta bibote handi ileurdina, ilea larru-arras mozturik garondoan, lepo lodi zabala —hiru maila edo tolesturakoa esaten zaien horietakoa, zeharkako zimur batekin—, baxu-ahots apur bat erlastua, jeneral-mugimenduak. Betristxev jenerala, bekatari guztiok bezala, bertute eta akats ugariz horniturik zegoen. Errusiarrongan gertatu ohi den legez, hala bertuteak nola akatsak oso modu ikusgarrian nahasirik zeuden berarengan. Abnegazioa, bihotz-zabaltasuna une erabakigarrietan, ausardia eta buruargitasuna batetik, eta, horrekin batera, berekoitasuna, handinahia, harrokeria, edozein huskeriarengatik sumintzeko joera eta gizabanako orok berezko dituen beste argalgune horietako asko. Begitan zeuzkan zerbitzuan aurrea hartu zioten guztiak, garratz hitz egiten zuen haiei buruz eta epigrama gaizto eta mingarriak idazten zizkien. Bereziki gorrotatzen zuen hala adimenari nola gaitasunei zegokienez bera baino beheragokotzat zeukan lagun aspaldiko bat, zeren eta, guztiarekin ere, bera baino gorago iritsi baitzen: bi probintziatako gobernadore militarra zen, eta, hain zuzen ere, nahita egin balute bezala, berak bi probintzia haietan zituen bere lurrak, eta, horrenbestez, lagun aspaldiko haren mendean geratu zen aldez edo moldez. Mendeku gisa, iseka egiten zion ahal zuen guztietan, gogor gaitzesten zituen hark emaniko agindu guztiak eta zentzugabekeriaren mukurua ikusten zuen haren erabaki eta egintza guztietan. Bihotz-handitasuna gorabehera, jeneralak oso gogoko zuen adarra jotzea. Oro har, atsegin zitzaion gauza guztietan lehena izatea, atsegin zitzaizkion lausenguak, atsegin zitzaion nabarmentzea eta orojakin agertzea, atsegin zitzaion beste inork ez zekiena jakitea, eta ez zitzaizkion batere atsegin berak ez zekien zerbait zekitenak. Neurri handi batean atzerriko ereduen arabera hezi bazuten ere, atsegin zitzaion jaun errusiarren antzera jokatzea. Haren nortasuna hain gorabeheratsua izaki, elkarren kontrako ezaugarriak hain ugariak eta nabariak izaki, atsekabe ugari aurkitu zituen, ezinbestez, zerbitzuan, eta erretiroa hartu zuen haien eraginez, halako etsai-sail bati leporatuz horren errua eta bere burua zerbaiten erruduntzat jotzeko gogo-zabaltasunik gabe. Erretiratutakoan hartu zuen itxura ikusgarri eta handientsu hura. Jakaz, frakez zein mantalez jantzirik, berbera zen beti. Ahotsaren doinutik hasi eta gorputzaren mugimendurik txikieneraino, berarengan denak agertzen zuen agintzera ohiturik dagoen jaun larderiatsuaren airea, eta horrek begirunea edo, gutxienez, ahalkea sorrarazten zuen mendekoen artean.
Txitxikovek biak sentitu zituen: begirunea eta ahalkea. Adeitasun handiz burua alde baterantz okertu, eta honela hasi zen:
— Jaun agurgarri hori, ezin baztertuzko betebehartzat hartu dut gizalegezko diosalak egitera etortzea. Gudu-zelaian sorterria salbatu duten gizon bulartsuen alderako begiruneak bultzaturik, ezin baztertuzko betebehartzat hartu dut gizalegezko diosalak egitera etortzea.
Jeneralari, nonbait, gustatu egin zitzaion hasiera hori. Buruarekin oniritzizko keinua egin, eta esan zuen:
— Oso pozten nau zu ezagutzeak. Eser zaitez, mesedez. Non zerbitzatu duzu?
— Zerbitzuan egin dudan bidea —esan zuen Txitxikovek, besaulkiaren erdian eseri beharrean saiheska jarriz, ukondoa besaulkiaren besoan bermaturik—, jaun agurgarri hori, Estatuaren bulego batean hasi zen; gero, hainbat lekutan zerbitzatu dut: auzitegian, eraikuntza-batzorde batean, aduanan. Olatuen erdian dabilen itsasontziarekin aldera daiteke nire bizitza, jaun agurgarri hori. Jasankortasunean hazi naiz, nolabait esatearren; jasankortasunak hezi nau, jasankortasunak elikatu nau, esan nezake hezur-haragizko jasankortasuna bera nauzula. Izugarriak jasan ditut etsaien aldetik, ez dut hitzik edo margorik aurkitzen zenbateraino jasan dudan adierazteko. Orain, bitzitzaren ilunabarrean, nolabait esatearren, nire azken egunak emateko leku baten bila nabil. Oraingoz, ostatu hartu dut hemendik hurbil, zure auzolagun baten etxean...
— Norenean?
— Tentetnikovenean, jaun agurgarri hori.
Jeneralak bekozko iluna jarri zuen.
— Damu du, jaun agurgarri hori, zor bezalako begirunea ez erakutsia...
— Nori?
— Zure merezimenduei, jaun agurgarri hori. Ez du bere jokabidea zuritzeko hitzik aurkitzen. Honela esaten du: «Zer edo zer egin ahal izango banu..., zeren, izan ere, gai naiz sorterria salbatu duten gizonak estimatzeko, benetan».
— Baina zertan dabil, gero? Ez nago haserre berarekin! —esan zuen jeneralak, samurturik—. Estimu handitan neukan, zinez, eta ziur nago gizon baliagarria izango dela egunen batean.
— Zuzen hitz egin duzu, jaun agurgarri hori, gizon baliagarria da benetan, hitzaren dohaina du eta trebea da lumarekin.
— Eta zer idazten du? Huskeriak, inondik ere, poematxoak eta horrelako gauzak, ezta?
— Ez, jaun agurgarri hori, ez du huskeriarik idazten...
— Zer, orduan?
— Historia idazten ari da, jaun agurgarri hori.
— Historia? Zeren historia?
— Historia...
Isilune bat egin zuen Txitxikovek, eta, zela aurrean jeneral bat zeukalako, zela gaiari garrantzi handiagoa emateko, gaineratu zuen:
— Jeneralen historia, jaun agurgarri hori.
— Jeneralen historia? Nongo jeneralen historia?
— Orotariko jeneralena, jeneral guztiena, oro har, jaun agurgarri hori..., zehatzago esanda, gure sorterriko jeneralena —esan zuen Txitxikovek, eta pentsatu: «Ene, nolako lelokeriak esaten ari naizen!».
— Barkatu, ez dut ondo ulertu... Zehatz-mehatz, zer idazten ari da?, garai jakin bateko historia?, banakako biografiak?, jeneral guztien historia?, ala hamabigarren urteko gerran borrokatu zirenena bakarrik?
— Hain zuzen ere, jaun agurgarri hori, hamabigarren urteko gerran borrokatu zirenena! —erantzun zuen Txitxikovek hitzetik hortzera, eta bere artean pentsatu: «Mila deabru, ez zekiat zertan ari naizen!».
— Orduan, zergatik ez du niregana jotzen? Oso datu interesgarriak emango nizkioke.
— Ez da ausartzen, jaun agurgarri hori.
— Burugabekeria handiagorik! Batere garrantzirik gabeko hitz batengatik... Ni ez naiz inondik inora bera bezalakoa. Prest nago beraren etxera joateko.
— Ez lizuke onartuko, bera etorriko da hona... —esan zuen Txitxikovek, eta bertantxe pentsatu zuen bere artean: «Horratx! Itsumustuan dantzatu nik mingaina, eta hara zein ondo etorri zaizkidan azkenean jeneralak!».
Hots arin bat entzun zen langelan. Armairu landu bateko intxaur-zurezko atea berez ireki zen. Irudi bizidun bat agertu zen ate irekiaren barruko aldean, atearen heldulekuari esku miragarri batez oraturik. Gela ilun batean lanpa batek atzetik argiztaturik margolan garden batek ustekabean distiratu izan balu, ez zen irudi bizidun argi-jario hura bezain liluragarria izango, gela argiz betetzeko soilik agertu zela ematen baitzuen. Bazirudien eguzki-izpi bat sartu zela gelan berarekin batera, sabaia, erlaitzak eta zoko ilun guztiak bat-batean argituz. Izugarri garaia eta distiratsua zirudien. Baina irudipen hutsa zen; liraintasun paregabeak eta burutik hatzetaraino gorputz-atal guztien artean zegoen proporzio egokiak eragiten zuen sentipen hori. Soineko kolore-bakarra hain [gustu] onez egokitzen zitzaion gorputzari, ezen bai baitzirudien hiriburuko jostun guztiak elkarlanean aritu zirela ahalik eta soinekorik ederrena egiteko. Baina hori ere begitazio hutsa zen. Berak egina zuen soinekoa, hala-hola gainera. Moztu gabeko oihal-zati bat bizpahiru lekutan josi, eta hain toles ederrak osatuz egokitu eta itsatsi zitzaion gorputzaren inguruan, ezen edozein eskultorek berehala aldatuko baitzuen bere horretan marmolera, eta modaren arabera jantziriko andereño guztiek zarpailak emango zuten haren aldean. Txitxikovek ia ezagutzen zuen haren aurpegia Andrei Ivanovitxen marrazkietatik, baina, hala eta guztiz, txunditurik begiratu zion, eta gero, bere onera itzuli zenean, konturatu zen bazuela akats handi bat: argalegia zen.
— Hona hemen nire alabatxo laztana! —esan zion jeneralak Txitxikovi—. Baina oraindik ez dakizkit zure izena eta patronimikoa.
— Merezi al du jakitea bere ausardiarengatik nabarmendu ez den gizon baten izena eta patronimikoa? —esan zuen Txitxikovek.
— Nolanahi ere, jakin beharra dago...
— Pavel Ivanovitx, jaun agurgarri hori —esan zuen Txitxikovek, burua alde batera leunki okertzeaz batera.
— Ulinka! Pavel Ivanovitxek oso albiste interesgarria jakinarazi dit. Gure auzolagun Tentetnikov ez da uste genuen bezain ergela. Garrantzi handiko obra bat idazten ari da: hamabigarren urteko jeneralen historia.
Ulinka piztu eta gorritu egin zen bat-batean.
— Nork uste zuen, bada, ergela dela? —esan zuen azkar—. Vishnepokromovek bakarrik pentsa zezakeen horrelakorik, aita; zuk uste sendoa duzu harengan, baina ganorabakoa eta doilorra da!
— Ganorabakoa bai, egia da. Baina zergatik doilorra? —esan zuen jeneralak.
— Ganorabakoa izateaz gain, zitala eta nazkagarria ere bada —oldartu zitzaion Ulinka, bizkor—. Anaiak hain modu larrian iraindu eta arreba etxetik botatzen duena zital hutsa da...
— Kontu horiek esamesak besterik ez dira.
— Baina esamesa horiek ez ziren besterik gabe sortuko. Aita, gizon ona zara eta bihotz zabala duzu, baina, nola jokatzen duzun ikusirik, guztiz bestelakoa zarela pentsa lezake edonork. Guztiz ergela dela jakin arren, abegi ona egiten diozu gizon horri, zergatik eta berritsua delako eta maisutasun handiz balakatzen zaituelako.
— Bihotza!, ez dut, bada, etxetik botako! —esan zuen jeneralak.
— Ez duzu etxetik zertan bota, baina maitatzea ere!
— Ez nago ados, andereño agurgarri hori —esan zion Txitxikovek Ulinkari, burua leunki makurtuz eta irribarre atsegina aurpegian—. Kristautasunaren legeek lagun hurkoa maitatzeko agintzen digute.
Eta, jiraturik, irribarre maltzur samarrez esan zion jeneralari:
— Bada esaera bat honela dioena: «Adiskidea, zuk narras maite gaitzazu, txukun edonork maite gaitu eta». Ez duzu inoiz entzun, jaun agurgarri hori?
— Ez, ez dut inoiz entzun.
— Oso istorio bitxia da, jaun agurgarri hori —esan zuen Txitxikovek, irribarre maltzurrez—. Zuk, inondik ere, ezagutzen duzu Gukzovski printzea...
— Ez, ez dut ezagutzen.
— Bada, jaun agurgarri hori, kontua da Gukzovski printzearen etxaldean bazela administratzaile alemaniar bat, gizon gaztea bera. Sarritan joan behar izaten zuen hirira, soldadugaiak biltzera eta bestelako zereginak egitera, eta esan beharrik ez dago magistratuak erosi behar izaten zituela. —Txitxikovek, begiak txiloturik, magistratuak erosteko modua antzeratu zuen—. Magistratuek begiko zuten eta oparitxoak egiten zizkioten noiz edo noiz. Behin batean, haiekin bazkaltzen ari zela, zera esan zien: «Egunen batean, jaunak, nire etxera etorri behar duzue, printzearen etxaldera». Haiek esan zuten: «Joango gara». Handik gutxira, Trekhmetiev kondearen etxaldean gertaturiko auzi bat erabaki behar izan zuten. Ezagutzen duzu Trekhmetiev kondea ere, ezta, jaun agurgarri hori?
— Ez, ez dut ezagutzen.
— Bada, auzia erabakitzeko aitzakian, kondearen etxaldea administratzen zuen agure zaharraren etxean bildu ziren denak, eta, epaitu beharrean, hiru egun eta hiru gau egon ziren han, etenik gabe kartetan. Esan gabe doa samovarra pizturik egon zela denbora guztian, eta mahaia pontxez beterik beti. Gainera, adarra jotzen zioten agureari. Haietatik nola edo hala libratu nahirik, esan zien: «Jaunak, zergatik ez zoazte printzearen administratzaile alemaniarraren etxera? Hemendik hurbil bizi da eta!». «Oraintxe bertan!», esan zuten haiek, eta halaxe, zeuden bezala, erdi mozkorturik, bizarra kendu gabe eta logale, telega batera igo eta alemaniarraren etxera joan ziren... Aurrera egin aurretik, jaun agurgarri hori, jakin beharra daukazu alemaniarra ezkonberria zela. Emaztea neska gaztea zen, institutuan ikasitakoa, oso minbera. —Txitxikovek minberatasuna imitatu zuen aurpegiaz—. Patxada ederrean eseririk zeuden biak, tea hartzen, eta, gutxien espero zutenean, atea zabaldu eta arrapataka sartu zen gizon-oste hura...
— Ikusten ari naiz. Bai ona! —esan zuen jeneralak, barreka.
— Administratzaileak, guztiz asaldaturik, esan zien: «Zertara etorri zarete hona?». «Hara bestea! Hau duk ongi etorria, hau!», esan zuten haiek. Eta bat-batean, hitz horiek esandakoan, aldatu egin zuten aurpegiera... «Has gaitezen lanean! Zenbat litro ardo destilatu duzue etxaldean? Erakutsi liburuak!» Dena miatzen hasi ziren. «Iruzurgilea halakoa!» Harrapatu, lotu, hirira eraman, eta urte bat eta erdi eman zuen espetxean.
— Ondo merezia! —esan zuen jeneralak.
Ulinkak besoak jaso zituen, espantuz.
— Emaztea gestioak egiten hasi zen —jarraitu zuen Txitxikovek—. Baina zer egin zezakeen eskarmenturik gabeko emakume gazte batek? Zorionez, jende onarekin egin zuen topo, eta bake-epailearengana joatera aholkatu zuten. Bi mila errublo eman zizkion bake-epaileari, eta bazkaltzera gonbidatu jende on haiek. Eta bazkarian, denak txolintzen hasiak zirela, honela esan zioten administratzaile alemaniarrari: «Ez dizu lotsarik ematen guri horrelako harrera egiteak? Zer espero zenuen, bada?, txintxo-txintxo, bizarra ondo eginda eta frakez jantzirik agertuko ginela. Ez, adiskidea, zuk narras maite gaitzazu, txukun edonork maite gaitu eta».
Jenerala barre-alagaraka hasi zen; Ulinka, aldiz, atsekabez auhenka.
— Ez dut ulertzen, aita, nolatan egin dezakezun barre! —esan zuen azkar. Amorruak ilundu egin zuen haren bekoki ederra...—. Ez dakit nora, baina norabait bidali beharko lituzkete jaun haiek guztiak, hain jokaera makurra zigortzeko...
— Ene laztana, ez dut inola ere haien jokabidea zuritu nahi —esan zuen jeneralak—, baina barregarria da; zer egingo diogu! Nola esan duzu?, «txukun maite gaitzazu»? ...
— Narras, jaun agurgarri hori, narras maite gaitzazu —zuzenzu zion Txitxikovek.
— Zuk narras maite gaitzazu, txukun edonork maite gaitu eta. Ja, ja, ja, ja!
Jeneralaren gorputz-enborra zanbuluka hasi zen irriaren eraginez. Besaburuek, non lits ugariko txarratelak eraman baitzituen garai batean, dar-dar egiten zuten, une horretan lits ugariko txarratelak eramango balitu bezala.
Txitxikov jeneralaren barrea imitatzen saiatu zen hasieran, baina, haren alderako begiruneak eraginik, e letra hautatu zuen azkenean: je, je, je, je, je! Haren gorputz-enborra ere zanbuluka hasi zen irriaren eraginez; besaburuek, ordea, ez zuten dar-dar egiten, lits ugariko txarratelik ez zeraman eta.
— Nolako piura izan behar zuten magistratu haiek bizarra egin gabe! —esan zuen jeneralak, barre eta barre.
— Bai, jaun agurgarri hori, eta gainera... hiru egunez segidan kartetan... etenik gabe... eta ezer jan gabe; hori baraualdia!, indar guztiak ahituko zitzaizkien hantxe, alajaina! —esan zuen Txitxikovek, barre eta barre.
Ulinkak, gorputza besaulkian erortzen utzi, eta esku batez estali zituen bere begi ederrak; atsekabea norekin partekaturik ez zeukala etsita, esan zuen:
— Nik ez dakit ezer, haserrea baino ez dut sentitzen.
Hizketan ari ziren hiru haien bihotzetan jaiotako sentimenduak elkarren kontrakoak ziren erabat, eta, halatan, ikaragarri bitxia haien multzoa. Batak barregarri zeritzon alemaniarraren inozotasun baldarrari. Besteak barregarri zeritzon alproja haien jukutria barregarriari. Hirugarrenak tamalgarri zeritzon hain jarduera bidegabea zigorrik gabe geratzeari. Laugarrenik ez zen, eta, horrenbestez, inork ez zituen hausnartu bati poza eta besteri tristura eragin zieten hitz haiek. Zer esan nahi zuten?, gaiztotasunaren lohi zikinetan erorita ere gizabanakoak maitasuna eskatzen duela?, animali sena al da hori?, edo arimak, grina zitalen zama astunak itorik egon arren, doilortasunaren azal zurezkoa zeharkatuz eginiko oihu ahula: «Lagunok, salba nazazue!»? Baina ez zen laugarrenik zeinarentzat penagarriena lagun hurkoaren arimaren hilzoria baitzatekeen.
— Nik ez dakit ezer —esan zuen Ulinkak, eskua aurpegitik bereizteaz batera—, haserrea baino ez dut sentitzen.
— Baina, mesedez, ez gurekin haserretu —esan zuen jeneralak—. Guk ez dugu ezeren errurik. Emadazu musu bat eta zoaz zure gelara. Ni oraintxe bertan jantziko naiz bazkaritarako. Hik, inondik ere —esan zuen jeneralak, bat-batean Txitxikovenganantz jiraturik—, gurekin bazkalduko duk, bai?
— Bai, jaun agurgarri hori, baldin eta zuretzat...
— Zeremoniarik ez! Aza-zopa zegok jateko!
Txitxikovek burua makurtu zuen, oso modu atseginean, eta, berriro jaso zuelarik, ez zuen Ulinka ikusi. Desagertua zen. Haren ordez, bibote eta belarrondoko bizar iletsuekiko gelazain mardul bat ikusi zuen, zilarrezko konketa eta pitxerra eskuetan.
— Axola dik hire aurrean janzten banaiz? —esan zuen jeneralak, mantala erantziz eta alkandoraren mahukak beso indartsuetan gora bilduz.
— Arren, jantzi ez ezik, nahi duzun guztia egin dezakezu nire aurrean, jaun agurgarri hori —esan zuen Txitxikovek.
Garbitzen hasi zen jenerala, ufaka eta ziliportaka, ahate baten antzera. Ur xaboidunak inguru guztia bustitzen zuen.
— Nola esan duk? —galdetu zuen, bere lepo lodia alde guztietatik lehortzen zuen bitartean—, txukun maite gaitzazu?...
— Narras, jaun agurgarri hori, narras.
— Zuk narras maite gaitzazu, txukun edonork maite gaitu eta. Ona, oso ona!
Txitxikov aldarte izugarri oneko zegoen; halako berotasun bat sumatzen zuen barnean.
— Jaun agurgarri hori! —esan zuen.
— Zer? —esan zuen jeneralak.
— Bada oraindik beste istorio bat.
— Zein?
— Oso istorio barregarria da, baina niri ez dit batere barregurarik ematen. Dena dela, entzun nahi baduzu...
— Konta ezak!
— Entzun, bada, jaun agurgarri hori!
Txitxikovek ingurura begiratu zuen, eta, gelazaina pitxerrarekin alde egina zela ikusirik, honela hasi zen:
— Badut osaba bat, zahar okitua bera. Hirurehun arima ditu, eta ni naiz oinordeko bakarra. Oso zaharra denez, ezin du etxaldea gobernatu, baina ez du nire esku utzi nahi. Oso arrazoi bitxia ematen du horretarako: «Ez dut iloba ezagutzen; litekeena da etxekaltea izatea. Fidatzekoa dela erakusten badit eta bere kabuz hirurehun arima eskuratzeko gai bada, nire hirurehun arimak emango dizkiot».
— Bai ergela!
— Oso oharpen zuzena egin duzu, jaun agurgarri hori. Baina pentsa ezazu nolako egoeran nagoen... —Txitxikovek, burua beheratu, eta ahapeka esan zion—: Etxean bada giltzain bat, jaun agurgarri hori, hainbat umeren ama. Argi ibiltzen ez banaiz, haientzat izango da dena.
— Burutik zegok agure txotxolo hori! —esan zuen jeneralak—. Hala ere, ez zekiat zer egin dezakedan hiri laguntzeko.
— Nik badut ideia bat, jaun agurgarri hori. Gaur egun, nekazarien errolda berritu bitartean, etxalde handiak dituzten lurjabeek batera dauzkate erroldaturik arima guztiak: biziak, hilak eta ihes eginak... Orduan, esaterako, hil zaizkizun nekazariak bizirik baleude bezala emango bazenizkit, dagokion eroste-agiria eginik, nik eroste-agiri hori erakutsiko nioke osaba zaharrari, eta berak, nahitaez, niri utzi beharko lidake ondarea.
Barrez lehertu zen jenerala, ezein gizakik sekula egin ez bezalako barreak eginez: zegoen zegoenean, ziplo erori zen besaulkian, burua atzera eraman, eta gutxigatik ez zen ito. Asaldatu egin zen etxe osoa. Agertu zen gelazaina. Lasterka etorri zen alaba, izuturik.
— Zer gertatzen zaizu, aita?
— Ezer ez, laztana. Ja, ja, ja! Itzuli zure gelara, gu oraintxe joango gara jantokira. Ja, ja, ja!
Zenbait aldiz itotzeko zorian egon ondoren, indar berriz jalgi zen jeneralaren barrea, eta haren algara ozenek etxeko gela guztietan durunditu zuten, sarreratik hasi eta ganbararaino.
— Barka ezak, adiskidea, baina horrelakorik bururatzea ere! Ja, ja, ja! Arima hilak bizirik baleude bezala aurkeztea, hori opari polita zaharrarentzat! Ja, ja, ja, ja! Osaba, osaba! Bai kokoloa hire osaba! Ja, ja, ja, ja!
Txitxikov urduri zegoen: aurrez aurre zuen gelazaina, ahoa zabal-zabalik eta begiak arranpalo.
— Jaun agurgarri hori, barregura barik negargura ematen dit niri istorio horrek... —esan zuen.
— Barkatu, adiskidea! Barrez lehertzeko modukoa duk, ordea! Bostehun mila errublo emango nitizkek hire osaba ikustearren arima hilen eroste-agiria aurkezten dioanean. Oso zaharra da? Zenbat urte ditu?
— Laurogei, jaun agurgarri hori. Baina... zera... nahiago nuke kontu hau isilpean gordetzea...
Txitxikovek oso modu adierazgarrian begiratu zion jeneralari aurpegira, eta, aldi berean, begi-bazterraz gelazainari.
— Hoa, geroxeago deituko diat berriro —esan zion jeneralak gelazainari. Han joan zen bibotetsua.
— Bai, jaun agurgarri hori... Hau, jaun agurgarri hori, hain da kontu labaina..., zera, nahiago nuke isilpean gordeko bagenu...
— Jakina, oso ondo ulertzen diat. Bai ergela agurea! Hain gizon zoroa laurogei urte betetzera iristea ere! Eta nolako itxura du? Kementsua da? Hankek eusten diote oraindik zutik?
— Eusten diote, bai, baina nekez.
— Bai ergela! Badu hortzik oraindik?
— Bi bakarrik, jaun agurgarri hori.
— Astakirtena halakoa! Aizak, adiskidea, ez haiz haserretuko, ezta? Astakirten hutsa duk, bai?
— Bai horixe, jaun agurgarri hori. Familiakoa dut, baina, zaila bazait ere, onartu beharra daukat baietz, astakirten hutsa dela.
Nolanahi ere, irakurlea aise konturatuko zenez, Txitxikovi ez zitzaion batere zaila onartzea osaba astakirten hutsa zela, batez ere kontuan izanik sekula ez bide zuela horrelako osabarik izan.
— Beraz, jaun agurgarri hori, ondo baderitzozu, eskertuko nizuke...
— Arima hilak ematea? Gustura emango dizkiat hain adar-jotze politerako, lur, etxe eta guzti gainera! Har ezak hilerri osoa! Ja, ja, ja, ja! Hori agurea, hori! Ja, ja, ja, ja! Ergela benetan! Ja, ja, ja, ja!
Eta jeneralaren barreek berriro durunditu zuten jeneralaren etxeko gela guztietan.
Hirugarren kapitulua
«Ez —zioen Txitxikovek bere kolkorako, berriro ere soro eta zelai zabaletan barrena zihoala—, nik ez diat nire etxaldea horrela gobernatuko. Jainkoa lagun nire eginkizuna ondo burutu eta gizon aberatsa eta eskuarte handikoa izatera iristen banaiz, guztiz bestela jokatuko diat: sukaldaria edukiko diat, bai, eta erosotasun guztiak etxean, baina behar bezala administratuko ditiat ondasunak. Zuhurra izango nauk, eta diru-kopuru bat bereiziko diat urtero, ondorengoentzat, baldin eta Jainkoak emazte ugalkorra ematen badit...»
— Aizak, ergel hori!
Selifanek eta Petrushkak atzera begiratu zuten, biek batera, gida-aulkitik.
— Nora hoa?
— Agindu duzun lekura, Pavel Ivanovitx, Koshkariov koronelaren etxera —esan zuen Selifanek.uria lepoa, handiak begiak, ilauna begirada, harroa ibilera eta gerrirainokoa txirikorda. Selifanek berak ezin azal zezakeen zer gertatzen zitzaion barnean neskekin batera biribilean poliki mugitzen zenean, bi eskuekin haien esku zuriak harturik zeuzkala, edo gainerako mutilekin lerrokaturik nesken ilararantz hurbiltzen zenean, eta sua bezalako arrats gorrixka itzali, inguru osoa arian-arian ilundu, eta han urrun, errekaz bestaldean, doinu beti tristearen oihartzun berdina entzuten zenean. Horren ondotik, lolasaren haria nondik nora zetorren ikusirik, sudurra okertu zuen. Edaria probatu ere ez zuela egin esan nahi izan zuen, baina, nolabait, lotsagarria iruditu zitzaion hori.
— Ondo joaten da kalesa honetan —esan zuen Selifanek, aurrerantz jiraturik.
— Zer?
— Esan dut, Pavel Ivanovitx, ondo joaten dela kalesa honetan, gure britxkan baino hobeto, ez du batere astindurik ematen.
— Isilik egon hadi eta segi aurrera! Inork ez dik horretaz galdetu!
Selifanek, zaldien saihets mardulak zigorraz emeki jo, eta Petrushkari esan zion:
— Diotenez, Koshkariov jauna alemaniarren erara janzten duk: urrunetik begiratuta, ez zegok haiengandik bereizterik; eta kurriloak bezala ibiltzen duk, harro-harro eta puztu-puztu eginik. Eta emazteak ez ditik erabiltzen gure emakumeek jantzi ohi dituzten buruzapiak, txano alemaniarra eraman ohi dik, alemaniarrek bezala, zera, badakik, buru-beroki horietako bat, horrela esaten ziotek haiek, buru-berokia. Bada, hori, alemaniarren buru-beroki horietako bat.
— Hi ere dotore egongo hintzateke alemaniarren antzera jantzirik, buru-beroki eta guzti! —esan zion Petrushkak Selifani, burlati eta irribarre maltzurrez. Baina nolako itxura eman zion aurpegiari irribarre maltzur hark! Izan ere, imintzio hark ez zuen irribarre maltzurraren antzik; gehienez ere, marrantak jota egonik usin egin nahi duen baina, usin egitea lortu ezinik, usin egiten saiatzen ari den gizonaren aurpegiera gogorarazten zuen.
Txitxikovek behetik begiratu zion Petrushkaren aurpegiari, zer gertatzen zitzaion igarri nahirik, eta bere artean esan zuen: «Arranopola! Eta, inondik ere, ederra dela uste dik!». Esan beharra dago Pavel Ivanovitx erabat ziur zegoela Petrushkak edertzat zeukala bere burua, nahiz eta azken boladan ahaztu bide zitzaion nolakoa zuen aurpegia.
— Pavel Ivanovitx —esan zuen Selifanek, gida-aulkian atzerantz jiraturik—, bete-betean asmatuko zenuen Andrei Ivanovitxi zaldi izpildunaren truke beste bat emateko eskatu bazenio; oso begiko zaituenez, ez zizun mesede hori ukatuko; egia esan, zaldi izpildun hori alproja hutsa da eta traba besterik ez du egiten.
— Utzi berriketa eta segi aurrera! —esan zuen Txitxikovek, eta bere artean pentsatu: «Dena dela, arrazoi dik, horretan ez diat asmatu».
Bitartean, leunki zihoan aurrera hain ibilera leuneko kalesa. Leunki igotzen zen aldapan gora, nahiz eta leku askotan bidea oso latza zen; leunki jaisten zen aldapan behera, nahiz eta auzo-bide hartan oso malda malkartsuak zeuden. Jaitsi ziren mendian behera. Bidea zelai artean zihoan, ibai bihurgunetsu baten ertzetik, erroten aldamenetik. Hareatzak atzematen ziren han urrun, eta oso modu ikusgarrian agertzen ziren bata bestearen atzetik lertxundi txikiak. Bizkor igarotzen ziren bidaiarien albotik aihenak, urki meheak eta makal zilarkarak, adarrekin Selifan eta Petrushka joz, gida-aulkian eseririk baitzihoazen biak. Adarrek behin eta berriro kentzen zioten txanoa buru gainetik Petrushkari. Behin eta behin, gida-aulkitik jaitsi, eta errieta egiten zien hala zuhaitzari nola zuhaitza landatu zuenari, ergelak deituz, baina ez zuen txanoa lotu nahi, ezta eskuaz heldu ere, horrelakorik berriro gertatuko ez zitzaiolakoan beti. Basoa are sarriago bilakatu zen: lertxun eta makalez gain, urkiak ere agertzen hasi ziren, eta, handik gutxira, oihan itsua zuten inguru guztian. Ezkutatu egin zen eguzkiaren argia. Pinuek eta izeiek itzal handia egiten zuten. Baso amaigabeko ilunpe etengabea gero eta beltzagoa zen, eta bazirudien gau bihurtuko zela. Eta, bat-batean, argi-printzak ikusi zituzten zuhaitzen artetik, argiuneak agertu ziren hor-hemenka adar eta enborren artean, han nonbait zilar distiratsua edo ispiluren bat balego bezala. Argitzen hasi zen basoa, bakandu ziren zuhaitzak, oihuak entzun ziren, eta, tupustean, aintzira bat azaldu zen begien aurrean. Lau versta zabal zen, zuhaitzak zituen inguru guztian, eta izbak atzematen ziren zuhaitzen atzean. Hogei bat gizonek, uretan gerriraino sarturik batzuk, sorbaldetaraino beste batzuk eta eztarriraino banaka batzuk, sare bat zeramaten aintziraren beste aldeko ertzerantz. Gizon bat igeri zebilen haien erdian, oihuka eta dena antolatzen; garaia bezain lodia zen ia, biribil-biribila, angurri baten antzekoa. Lodiaren lodiaz, ezin zen inola ere hondoratu, eta murgiltzeko ahalegin biziak egin balitu ere, urak gorantz bultzatuko zuen beti. Bizkar gainera bi gizon igo balitzaizkio ere, ur-azalean geratuko zen, burbuila setati baten antzera, eta, gehienez ere, apur bat hondoratuko zen zamaren azpian eta burbuila batzuk jaregingo zituen ahotik eta sudurretik.
— Pavel Ivanovitx —esan zuen Selifanek, gida-aulkian atzerantz bihurturik—, hori, inondik ere, nagusi jauna da, Koshkariov koronela.
— Zergatik?
— Bada, azala besteek baino zuriagoa duelako, eta gorputza, berriz, agurgarriro gizena, nagusi jaunei dagokien bezala.
Bitartean, argiago bilakatu ziren oihuak. Jaun-angurria garrasika ari zen, arrapaladan eta ozenki:
— Denis, eman soka Kozmari! Kozma, hartu Denisek daukan soka-muturra! Foma Handia, Foma Txikia dagoen alderantz bultzatu! Eskuinetara, eskuinetara! Geldi, geldi!, deabruak eramango ahal zaituzte! Neu atzeman nauzue sarean! Harrapatu egin nauzue, madarikatuok, zilborretik harrapatu ere!
Eskuinaldeko gizonek saretik tiratzeari utzi zioten, ikusirik ustekabeko ezbeharra gertatu zela benetan: nagusi jauna sarean harrapaturik zegoen.
— Ikusi duk? —esan zion Selifanek Petrushkari—, sarean zeramatek nagusia, arraina balitz bezala.
Nagusia plisti-plasta zebilen, eta, askatu nahirik, ahoz gora jarri zen, sabela gorantz, baina are gehiago katigatu zen sarean. Sarea apurtzeko beldurrez, igeri zebilen harrapaturiko arrainekin batera, sokarekin lot zezatela aginduz. Sokarekin lotu, eta lehorrera jaurti zuten muturra. Ur-ertzean zeuden hogei bat arrantzalek sokaren muturrari heldu, eta tiraka hasi ziren kontu handiz. Ur txikietara iritsirik, zutik jarri zen nagusi jauna, sarean estu bildurik, hala nola egoten baitira udan damen besoak sarezko eskularruetan bildurik; gorantz begiratu, eta bisitaria ikusi zuen, kalesan kairaino bertaraino iritsia. Bisitaria ikusirik, buru-makurtua egin zion. Txitxikovek, kapelua erantzi, eta diosal egin zion kalesatik, adeitasun handiz.
— Bazkaldu duzu? —egin zuen oihu jaunak, atzemandako arrainekin batera ur-ertzera hurbildurik, esku bat begien gainean, eguzkitik babesteko, eta bestea beherago, Medici-ren Venus bainatu berriak bezala.
— Ez —esan zuen Txitxikovek.
— Ederto! Eskerrak eman Jainkoari!
— Zergatik? —galdetu zuen Txitxikovek, jakinminez, kapeluari goian eusten ziola.
— Honengatik! —esan zuen jaunak, lehorreraturik, oinen inguruan arrain mordoa zuela, bihurka eta lurretik arshin baterainoko jauziak eginez—. Hau ez da ezer, ez begiratu honi. Hor badaukat arrain puska ederra!... Foma Handia, erakutsi gaizkata. —Bi mujik sendok halako mustro bat atera zuten tina batetik—. Hau arrain alea, errekatik etorria!
— Arrain ale itzela, bai! —esan zuen Txitxikovek.
— Bai, alajaina! Segi etxera zuek, ni berehalaxe joango naiz. Gidaria, hartu hor beheko bidea, soroetan barrena doana. Foma Txikia, memelo hori, hoa segituan langa irekitzera! Zuekin izango naiz atzera begiratzeko denbora izan baino lehen.
«Xelebre samarra koronela!», pentsatu zuen [Txitxikovek], azkenean kai amaigabea alderik alde zeharkaturik eta izbetara hurbiltzen ari zela. Izbetako batzuk mendiaren maldan sakabanaturik zeuden, ahate-saldo baten antzera; besteak, berriz, behean zeuden, zutoin gainean eraikita, eta kurriloak gogorarazten zituzten. Askotariko sareak ikusten ziren nonahi esekirik. Foma Txikiak langa ireki zuen; kalesa, alorra zeharkaturik, plaza batean aurkitu zen, zurezko eliza zahar baten alboan. Urruntxeago, elizaren atzean, lurjabearen egoitzako teilatuak atzematen ziren.
— Hemen naiz! —entzun zen ahots bat aldamenean. Txitxikovek ingurura begiratu zuen. Jauna haren alboan zebilen ordurako, drojki batean, gorbatarik gabe, Nankin-go oihalezko jaka belar-berdea eta galtza horiak jantzirik. Kupido ematen zuen! Saiheska eseririk zegoen drojkian, drojki osoa betetzen zuela. Txitxikovek zerbait esan nahi izan zion, baina lodikotea desagertua zen jadanik. Kalesaren beste aldean agertu zen drojkia, eta lehengo ahotsa entzun zen berriro: «Lutxoa eta zazpi zamoak nire sukaldari memelo horri eraman; gaizkata, aldiz, hona ekarri: neronek eramango diat drojkian». Berriz ere entzun zen ahotsa: «Foma Handia eta Foma Txikia! Kozma eta Denis!». Txitxikovek, etxeko atarira iritsi zenean, harriturik ikusi zuen jaun lodia atarian zegoela jadanik, besoak zabalik. Ez zegoen ulertzerik nola lortu zuen hain azkar heltzea. Hiruna musu eman zizkioten elkarri masailetan.
— Goraintziak, jaun agurgarri hori! —esan zuen Txitxikovek.
— Goraintziak! Noren partetik?
— Senide baten partetik, Aleksandr Dmitrievitx jeneralaren partetik.
— Nor da, baina, Aleksandr Dmitrievitx?
— Betristxev jenerala —erantzun zuen Txitxikovek, apur bat harriturik.
— Ez dakit nor den, ez dut ezagutzen.
Txitxikov are gehiago harritu zen.
— Nolatan liteke!... Oker ez banago, Koshkariov koronelarekin ari naiz hizketan, bai?
— Piotr Petrovitx Petukh nauzu, Petukh Piotr Petrovitx! —erantzun zuen jaunak.
Txitxikov harri eta zur geratu zen.
— Arraioa! Nora ekarri nauzue, kaikuok? —esan zuen Txitxikovek, Selifan eta Petrushkarenganantz jiraturik. Ahoa zabal-zabalik eta begiak biribil-biribil zeuden biak, bata gida-aulkian eseririk eta bestea kalesako atetilaren alboan zutik—. Nora ekarri nauzue, kaikuok? Koshkariov koronelaren etxera eramateko esan dizuet..., eta hau Piotr Petrovitx Petukh duk...
— Ondo egin dute zure mutilek! —esan zuen Piotr Petrovitxek—. Vodka eta opilak emango dizkizuet saritzat. Askatu zaldiak eta zoazte zerbitzarien gelara!
— Lotsaturik nago —esan zuen Txitxikovek, burua makurturik— ustekabeko oker honengatik...
— Ez da inongo okerrik —esan zuen Piotr Petrovitx Petukhek hitzetik hortzera—, ez da inongo okerrik. Aurrena, dasta ezazu nire bazkaria, eta gero esango didazu ea okertu zaren. Onar ezazu gonbita, mesedez —esan zuen, Txitxikov besotik harturik eta barruko geletara eramanez.
Txitxikovek, lotsaturik, saiheska igaro zuen atea, etxeko nagusiari berarekin batera sartzen uzteko; alferrik ari zen: etxeko nagusiak ez zuen atea igaroko, ordurako ez baitzen han. Haren ahots ozena entzun zuen soilik, patioan deiadarka: «Zertan dabil Foma Handia? Zergatik ez da etorri oraindik hona? Jemelian, inozo hori, hoa korrika sukaldari memelo horrengana eta gaizkatari barrukiak lehenbailehen ateratzeko esan. Haziak, arrabak eta tripabarruak zopara bota ditzala muxarrarekin batera, eta zamoa saltsan jar dezala. Eta karramarroak!, karramarroak! Foma Txikia, inozo hori, non daude karramarroak? Karramarroak esan diat, karramarroak!». Eta puska luze batean durundi egin zuen hitz horrek: karramarroak, karramarroak.
— Nonbait, lanpeturik dabil etxeko nagusia —esan zuen Txitxikovek, besaulki batean eseririk eta gelako bazter eta hormei begira.
— Hemen naiz —esan zuen etxeko nagusiak, berriro ere gelan sarturik. Mutiko bi zekartzan berekin, udako jakaz jantzirik biak. Zumea bezain meheak ziren, eta Piotr Petrovitx baino arshin bat garaiagoak ia.
— Hona nire semeak, institutuko ikasleak biak. Oporretan etorri dira. Nikolasha, gera hadi gonbidatuarekin; eta hi, Aleksasha, hator nirekin.
Eta berriro desagertu zen Piotr Petrovitx Petukh.
Nikolasharekin hizketan hasi zen Txitxikov. Nikolasha oso berritsua zen. Esan zion institutuan ez zeudela oso gustura, han hobeto tratatzen zituztela amatxorengandik opari garestiak jasotzen zituztenak, hirian Ingermanlandski husar-errejimentua zegoela, Vetvitski infanteria-kapitainak koronelak baino zaldi hobea zuela, baina Vziemtsev tenientearena askoz hobea zela.
— Eta nolako egoeran dago aitaren etxaldea? —galdetu zuen Txitxikovek.
— Bahiturik —esan zuen aitak berak, egongelan berriro azaldurik—, bahiturik.
Gauzak okerretik okerragora doazenean jendeak egin ohi duen keinua egin zuen Txitxikovek ezpainekin.
— Zergatik bahitu duzu? —galdetu zuen.
— Denek bahitzen dute, zergatik ez nuen nik gauza bera egingo? Onuragarria omen da. Gainera, hemen igaro dut bizitza osoa, Moskuko bizimodua nolakoa den jakin nahi dut orain.
«Ergela, ergela ez bestena! —pentsatu zuen Txitxikovek—, diru guztia xahutuko dik han, eta etxekalte bihurtuko ditik semeak. Hobe huke herrixkan geratuko bahintz, babo horrek!»
— Badakit zer pentsatzen ari zaren —esan zuen Petukhek.
— Bai? —galdetu zuen Txitxikovek, nahasirik.
— Pentsatzen ari zara: «Bai ergela Petukh hau!, bazkaltzera gonbidatu naik, eta oraindik ez dik jatekorik atera». Laster egongo da prest, lagun ohoragarri hori. Neska ile-labur batek txirikorda egiteko denbora izan baino lehen, prest egongo da dena.
— Aitatxo, Platon Mikhalitx dator! —esan zuen Aleksashak, leihotik begira.
— Zaldi zuri-horixkan dator! —gaineratu zuen Nikolashak, bera ere leihora hurreraturik—. Hik zer uste duk, Aleksasha?, gure zaldi grisaxka hori baino txarragoa da?
— Txarragoa ez, baina ez duk hain ikusgarria.
Zuri-horixkaz eta grisaxkaz eztabaidatzen hasi ziren. Bitartean, gizaseme sendo eta lerden bat sartu zen gelan; kizkur gaztainkara distiratsuak eta begi ilunak zituen. Zakur mutur-handi bat sartu zen haren atzetik, kobrezko lepokoarekin zarata handia ateraz.
— Bazkaldu duzu? —galdetu zuen Piotr Petrovitx Petukhek.
— Bai, bazkaldu dut —erantzun zuen bisitariak.
— Adarra jotzen ari zara? —esan zuen, haserre, Petukhek—. Zertarako zatoz hona bazkalduta?
— Tira, tira, Piotr Petrovitx —esan zuen bisitariak, irribarre maltzurra eginez—, kontsolatze aldera esango dizut bazkarian ez dudala ezer jan: ez naiz gose.
— Ikusiko bazenu zein arrain ederrak atzeman ditugun! Nolako gaiztaka! Eta nolako zamoak!
— Alaigarria da zuri entzute hutsa —esan zuen bisitariak—. Azaldu behar didazu zer egin behar dudan zu bezain alai bizitzeko.
— Zergatik aspertu, gero? —esan zuen etxeko nagusiak.
— Zergatik aspertu?, bada, dena aspergarria delako.
— Gutxi jaten duzu, hori da kontua. Saia zaitez behar adina jaten. Aspertzea egungo asmaketa da. Lehen inor ez zen aspertzen.
— Bejondeizula! Zu ez zara inoiz aspertzen?
— Inoiz ez! Ez dakit aspertzen, astirik ere ez dut aspertzeko. Goizean, esnatu bezain laster, tea edan, eta hortxe daukat zain administratzailea; arrantzara joan, eta konturatzerako bazkaltzeko ordua da. Bazkalostean lo-kuluxka bat egin, eta afaltzeko ordua, eta gero sukaldaria dator eta biharamunean bazkaltzeko zer jarri esan behar diot. Noiz aspertuko naiz?
Elkarrizketak iraun zuen denbora guztian Txitxikov bisitaria aztertzen aritu zen.
Platon Mikhalitx Platonov aldi berean zen Akiles eta Parid: lerdentasuna, garaitasuna, gaztetasuna, dena zegoen bildurik berarengan. Irribarre atsegin eta apur bat ironikoak edertasuna areagotzen zion. Baina, hala eta guztiz, bazen berarengan zerbait geldo eta soraioa. Grinek, atsekabeek eta zirrarek ez zuten zimurrik utzi haren aurpegi garbi, orbangabean, baina, bestetik, ez zioten inolako bizitasunik eman.
— Atrebentzia ez bada —esan zuen Txitxikovek—, nik ere aitortu behar dut ezin dudala ulertu nolatan aspertzen zaren hain itxura ederreko gizona izanik. Jakina, baliteke bestelako arrazoiak izatea tartean, dirurik eza, esaterako, edo gaizkileren baten jazarpena, bada-eta edonori bizia kentzeko prest dagoen jenderik.
— Bada, ez, horrelako arrazoirik ez dago tartean —esan zuen Platonovek—. Sinetsidazu gustatuko litzaidakeela noiz edo noiz horrelako zerbait gertatzea, kezkaren bat edo larrialdiren bat izatea, edo, gutxienez, baten bat haserretzea nirekin. Horrelakorik ez, ordea! Besterik gabe aspertzen naiz.
— Ez dut ulertzen. Beharbada, etxalde txikia edo nekazari gutxi dituzu. Hala da?
— Ez hurrik eman ere! Anaiak eta biok hamar mila desiatina lur eta mila nekazaritik gora ditugu.
— Eta, hala ere, aspertu egiten zara. Ez dago ulertzerik! Etxaldea egoera okerrean dago?, uzta txarra izan duzue?, jende asko hil zaizue?
— Alderantziz, ezin hobeto doa dena, eta anaia ugazaba bikaina da.
— Ez dut ulertzen! —esan zuen Txitxikovek, sorbaldak goraturik.
— Orain behintzat ez gara aspertuko —esan zuen etxeko nagusiak—. Aleksasha, hoa ziztu bizian sukaldera eta esan sukaldariari arrain-pasteltxoak ekartzeko oraintxe bertan. Eta non dira Jemelian inozoa eta Antoshka esku-luzea? Zergatik ez dituzte zizka-mizkak ekarri oraindik?
Baina ireki zen atea. Han agertu ziren Jemelian inozoa eta Antoshka esku-luzea, ezpainzapi bana besoan; mahaia ipini, eta erretilu bat utzi zuten haren gainean, sei likore-botilarekin, bakoitza kolore batekoa. Berehala, askotariko jakiak agertu ziren erretiluaren eta botilen inguruan: kabiarra, gazta, esnegorri gazituak, onddoak, eta beste janari batzuk, sukaldetik plater estalietan ekarri berriak, estalkitik zehar olio beroaren zirti-zartak entzuten zirela. Jemelian inozoa eta Antoshka esku-luzea onak eta arduratsuak ziren. Nagusiak horrela deitzen zien izengoitirik ezarri ezean dena gatzgabea iruditzen zitzaiolako, eta berak ez zuen batere gogoko gatzgabetasuna. Bihotz handiko gizona zen, baina atsegin zitzaizkion hitz zirikagarriak. Gainera, ezizenak ezarriagatik, mendekoak ez zitzaizkion haserretzen.
Zizka-mizken ondotik bazkaria atera zuten. Bihotz handia gorabehera, etxeko nagusia maltzur huts bihurtu zen orduan. Baten batek platerean janari-puska bakarra zuela ohartu bezain laster, beste bat gehitzen zion, esanez: «Munduan ez da ez gizakirik ez hegaztirik bikoterik gabe bizi daitekeenik». Gonbidatuak bi zati jaten bazituen, hirugarrena zerbitzatzen zion, esanez: «Zergatik bi? Jainkoari hirutasuna atsegin zaio». Hiru jaten bazituen, berriz: «Ba al dago hiru gurpileko telegarik? Inork eraikitzen al du hiru ertzeko izbarik?». Bazituen esaerak lau eta are bost zati hartzen zituenarentzat ere. Txitxikovek hamabi puska jan zituen halako jaki batetik, eta pentsatu zuen: «Etxeko nagusiak ez dik esaera gehiagorik izango». Baina oker zegoen: etxeko nagusiak, hitzik esan gabe, burruntzian giltzurrun eta guzti ondo erretako zekor izugarri baten erdialdeko okela-puska eder bat ipini zion platerean.
— Bi urtez esnea izan du elikagai bakarra —esan zuen etxeko nagusiak—, semea banu bezala zaindu dut!
— Ezin dut! —esan zuen Txitxikovek.
— Saia zaitez, mesedez, gero esango didazu ahal duzun ala ez.
— Ez zait sartuko. Ez dut lekurik.
— Elizan ere ez zegoen lekurik; alkatea azaldu, eta tokia aurkitu zioten. Eta bazirudien orratz bat ere ez zela sartuko, hain zegoen jendetza handia eliza barruan. Saia zaitez: egin kontu okela-puska hau alkatea dela.
Saiatu zen Txitxikov, eta, bai, okela-puska hura alkatearen gisakoa suertatu zen. Gehiagorik sartuko ez zitzaiola uste zuen arren, tokia aurkitu zion.
Antzekoa jazo zen edatekoekin. Bahitura-etxetik dirua jaso zuelarik, Piotr Petrovitx edariz hornitu zen hurrengo hamar urteetarako. Edariak ateratzen zituen etengabe. Gonbidatuek edaten ez zutena Aleksashari eta Nikolashari ematen zien, eta, kopa mordoa hustu bazuten ere, ura besterik edan ez balute bezala altxatu ziren mahaitik. Gonbidatuekin, aldiz, ez zen horrelakorik gertatu: nekez, oso nekez atera ziren balkoira, eta nekez eseri ziren gero besaulki banatan. Etxeko nagusia, lau eserlekuko besaulki batean jesarri, eta lo geratu zen berehala. Haren gorputz lodia sutegiko hauspo bihurtu zen. Egungo musikan ere entzuten ez diren soinuak ateratzen hasi ziren haren aho eta sudurzulo irekietatik. Denetarik entzuten zen han: danborra, flauta, eta zakurraren zaunkaren antzeko hots eten bat ere bai.
— Hori da txistu egitea! —esan zuen Platonovek.
Txitxikov barrez hasi zen.
— Jakina, horrela jaten duenak ez du aspertzeko denborarik —jarraitu zuen Platonovek—, berehala lokartzen da eta.
— Hala da, bai —esan zuen Txitxikovek laxoki. Inoiz baino txikiago zeuzkan bere begi txikiak—. Dena dela, barkatuko didazu, baina ez dut ulertzen nolatan aspertu ahal den jendea. Aspertzeari aurre egiteko bide asko daude.
— Esaterako?
— Jende gazteak aukera asko ditu! Dantza egin, musika-tresnaren bat jo..., edo ezkondu.
— Norekin? Esadazu!
— Inguru hauetan ez al dago ezkongai on eta aberatsik?
— Ez.
— Orduan, bilatu beste nonbait.
Hori esan bezain laster, berebiziko ideia bat jaio zitzaion burura Txitxikovi. Handitu egin zitzaizkion begiak.
— Hauxe irtenbide ederra bururatu zaidana! —esan zuen, Platonovi begietara so.
— Zein, gero?
— Bidaiatzea!
— Eta nora joango naiz?
— Beste zereginik ez baduzu, etorri nirekin —esan zuen Txitxikovek, eta bere artean pentsatu, Platonovi begira: «Ondo legokek: gastuak erdi bana egin genitzakek, eta kalesaren konponketa, berriz, berak ordainduko likek».
— Nora joango zara, bada?
— Nora? Oraingoz ez noa nik nahi nukeen tokira, beste batek agindutakora baizik. Betristxev jenerala lagun mina dut eta, nolabait esateko, baita babesle ere. Senide bat ikustera joateko eskatu dit... Jakina, senideak senide, bidaia horrek, neurri batean behintzat, badu interesik niretzat ere, nolabait esatearren: mundua ikusiko dut, askotariko jendea ezagutuko dut, eta hori, nolanahi ere, liburu bizi baten antzekoa da, bigarren jakintza bat.
Pentsakor geratu zen Platonov.
Txitxikovek, bitartean, honela zioen bere artean: «Ondo legokek, bai! Agian, haren gain utz nitzakek gastu guztiak. Agian, haren zaldiak erabil genitzakek, nireak beraren herrixkan utzirik. Gainera, kalesa ere herrixkan laga nezakek, eta haren zalgurdian egin bidaia».
«Tira, zergatik ez egin bidalditxo bat? —zioen Platonovek bere kolkorako—. Agian, jostagarria izango duk. Hemen ez diat eginbeharrik; bestela ere, anaiaren ardurapean zegok etxaldea; horrek esan nahi dik ez dela inolako arazorik sortuko. Bai, zergatik ez egin bidalditxo bat?»
— Ondo baderitzozu —esan zuen goraki—, pare bat egun emango ditugu anaiaren etxean. Bestela ez dit alde egiten utziko.
— Atsegin handiz! Baita hiru ere, hala nahi baduzu.
— Ondo da, goazen! —esan zuen Platonovek, pizturik.
— Ederto! —esan zuen Txitxikovek, bostekoa emanez—. Goazen!
— Nora?, nora? —galdetu zuen etxeko nagusiak, esnaturik eta begiak arranpalo biei begira—. Ez, jaunok, kalesari gurpilak kentzeko agindu dut, eta zure zaldia, Platon Mikhailitx, hemendik hamabost verstara dago orain. Ez, gaur hemen lo egingo duzue, eta bihar joango zarete, gosaldu ondoren.
«Hara!», pentsatu zuen Txitxikovek. Platonovek ez zuen ezer esan, ondo baitzekien Petukh oso egoskorra zela bere ohiturei zegokienez. Geratu beharra izan zuten.
Sari gisa, udaberriko arratsalde ohi ez bezalakoa igarotzeko aukera izan zuten. Etxeko nagusiak txango bat antolatu zien, errekan gora. Hamabi arraunlarik ispilu-antzeko aintziraren azal berdinetik eraman zituzten, kantuz eta hogeita lau arrauni eraginez. Aintziratik errekara iragan ziren. Amaigabea zen eta malda leunak zituen ertz bietan. Ura emeki zetorren, izur txikiak osatuz. Ontzian zihoazela, tea hartzen zuten, gozopilekin, eta behin eta berriro igarotzen ziren ibaian arrantzarako hedaturik zeuden sareen soken aldamenetik. Tea hartu baino lehen, [etxeko nagusiak] arropak erantzi eta jauzi egin zuen uretara, eta ordu erdi egon zen han, arrantzaleekin batera plisti-plasta eta zalapartaka, Foma Handiari eta Kuzmari garrasika, eta, eztarria urratzeraino oihukatu ondoren, neka-neka eginik eta izozturik irten zen uretatik, eta hain gogo biziz edan zuen tea, ezen inbidia ere ematen baitzuen. Bitartean, gorde egin zen eguzkia. Zeruko argitasuna geratu zen. Ozenago entzuten ziren oihuak. Arrantzaleen ordez, haur-taldeak ikusten ziren nonahi, ur-ertzean bainatzen; apurka-apurka, atzean geratu zen barre-zantzoen eta urari emaniko zartakoen hotsa. Denek batera altxatzen zituzten arraunlariek hogeita lau arraunak, eta ontzia, txori arin baten antzera, ziztu bizian zihoan aurrera ispilu-antzeko ur-azal geldian. Mutil bat, sasoikoa eta neska bat bezain liraina, lematik hasita hirugarrena, kanta bat abesten hasi zen, goraki eta ahots garbiz; bost ahotsek bat egin zuten berarekin, eta gero beste seik, eta kanta Rus bezain azkengabe isurtzen zen; eta, belarriak eskuekin estaliz gero, bazirudien abeslariak berak ere zabaltasun mugagabe hartan galtzen zirela kantarekin batera. Halako giro berezi bat jabetu zen inguru guztiaz, eta Txitxikovek pentsatzen zuen: «Bai, egunen batean neure herrixka sortuko diat!». «Zer du ederrik abesti triste honek? —pentsatzen zuen Platonovek—, are gehiago goibeltzen dik arima.»
Ilunabarrean itzuli ziren. Ordurako errekak ez zuen islatzen zerua, eta arraunek ilunpetan jotzen zuten ura. Su txikiak atzematen ziren aintziraren ertzean. Jaikitzen ari zen ilargia lehorreratu zirenean. Arrantzaleek hiru-oinekoetan arrain-zopa prestatzen ziharduten nonahi, zarboak eta bestelako arrain atzeman berriak egosiz. Etxean zen mundu guztia. Antzarak, behiak eta ahuntzak aspalditik zeuden gorderik, eta haiek harroturiko hautsa aspaldi jaitsia zen lurrera, eta abeltzainak, lana amaiturik, abeletxeetako atetzarren alboan zeuden, esne-lapikoen eta arrain-zoparako gonbitaren zain. Argi entzuten ziren hor-hemenka mendekoen berbaroa eta zalaparta eta haien herrixkako zein urrunagoko beste bateko zakurren zaunka ozenak. Gora zihoan ilargia, argitzen hasi ziren ilunpeak; eta dena argitu zen azkenean, hala aintzira nola izbak ere; iraungi ziren suak; ikusten hasi zen tximinietako kea, ilargiaren argitan. Nikolasha eta Aleksasha garaño kementsu banaren gainean igaro ziren itzuli berrien aldamenetik, zein baino zein bizkorrago; ahari-aldra bat iragan balitz bezala harrotu zen hautsa haien atzean. «Bai, egunen batean neure herrixka sortuko diat!», pentsatzen zuen Txitxikovek. Berriro etorri zitzaizkon burura emazte gazte ernea eta Txitxikov txikiak. Nori ez zion gogoa berotuko horrelako arratsalde batek!
Afarian, asebete eginik geratu ziren berriro. Pavel Ivanovitxek, lotokitzat eman zioten gelara sartu eta ohean etzan zenean, sabela haztatu, eta bere artean esan zuen: «Danborra ematen dik! Hemen ez lukek inongo alkaterik sartuko!». Halabeharrez, etxeko nagusiaren langela zegoen hormaz bestaldean. Horma oso mehea zenez, argi entzuten zen alboko gelan esaten zuten guztia. Etxeko nagusia, gosariaren aitzakian, biharamunean bazkari izugarri oparoa prestatzeko agindu zehatzak ematen ari zen, sukaldaria aurrean zeukala. Hori oturuntza prestatu nahi zuena! Hilei ere sabel-zorriak egiteko modukoa. Etxeko nagusiak klask egiten zuen mihiarekin eta ezpainekin. Honelakoak baino ez ziren entzuten: «Erre hori, ondo gezatu beste hori!». Eta sukaldariak ahots zoliz esaten zuen: «Bai, jauna. Egin daiteke. Hala egingo dut».
— Pastela lau muturrekoa egin. Mutur batean gaizkataren masailak eta kartilagoak sartu, beste batean arto beltzezko ahia, eta onddoak tipulatxoekin, eta arrain-hazi gozatuak, eta garunak, eta hik dakian hori guztia...
— Bai, jauna. Hala egingo dut.
— Alde batetik ondo xigorturik egon behar dik, eta bestetik, aldiz, gutxi erreta, ulertzen? Eta ondo egosi beheko aldetik, harro eta bigun utzi orea, zukuaz ondo busti dadin; ohartu gabe desegin behar dik ahoan, elurra bezala urturik, ulertzen?
«Deabruak daramala! —pentsatu zuen Txitxikovek, urduri—. Ez zidak lo egiten utziko!»
— Eta zerri-gatzagia ere egin. Izotz-zati bat ipini barruan, ondo puzturik gera dadin. Eta ondo maneatu gaizkata, ondo maneatu, zer edo zer erantsi, platera oparoagoa izan dadin! Esaterako, karramarroak eta arraintxo ondo xigortuak ipini inguru guztian, eta esperlano-okela xehatua tartekatu hor-hemen, eta onddoak, errefauak, tipulak azenarioak, babak..., txiki-txiki eginik dena; eta ez legokek txarto beste erraboil batzuk ere eranstea, ezta?
— Arbiak jar genitzake, edo erremolatxak —esan zuen sukaldariak.
— Arbiak eta erremolatxak jarri. Eta presta ezak zerbait errekiari laguntzeko...
— Loa galdu diat! —esan zuen Txitxikovek. Beste aldera jiratu, burua bururdiaren azpian sartu, eta gorputz osoa estali zuen burusiaz, ezertxo ere ez entzuteko. Baina burusitik zehar etengabe aditzen zen: «Erre hori, egosi hura, ondo gezatu beste hori». Loak hartu zuenean, indioilarraz ari zen.
Biharamunean, hainbeste jan zuten gonbidatuek, ezen Platonov ez baitzen gai izan zaldi gainean ibiltzeko; Petukhen korta-mutilak eraman zuen haren garañoa. Kalesara igo ziren. Zakur mutur-handia nagiki abiatu zen kalesaren atzetik: bete-bete eginik zegoen hura ere.
— Hau gehiegizkoa da! —esan zuen Txitxikovek patiotik irten zirenean—. Nazkagarria! Zu, Platon Mikhailitx, ez zaude ondoezik? Eta zer gertatu zaio kalesari? Lehen izugarri erosoa zen, eta gogaikarri bilakatu da bat-batean. Petrushka, gehiegi zamatu duk, ergel horrek! Kutxak zeudek bazter guztietan!
Platonek irribarre txikia egin zuen.
— Nik azalduko dizut zer gertatu den —esan zuen—. Piotr Petrovitxek jaki mordoa eman digu, biderako.
— Hala da, bai —esan zuen Petrushkak, gida-aulkian atzerantz jiraturik—; kalesa denetariko pate eta pastelez ondo hornitzeko agindu du.
— Halaxe da, Pavel Ivanovitx! —esan zuen Selifanek pozik, gida-aulkian atzerantz jiraturik—. Oso nagusi jatorra da. Lurjabe eskuzabala benetan! Xanpaina bidali digu, kopa bana. Eta baimena eman digu mahai gainean gelditu dena jateko. Bai jaki gozoak, oso mokadu finak! Inon ez dut ikusi hain jaun adeitsurik.
— Ikusten?, pozik utzi du mundu guztia —esan zuen Platonovek—. Eta, orain, galderatxo bat egin nahi nizuke: baduzu denborarik hemendik hamar verstara dagoen herrixka batera inguratzeko? Gustatuko litzaidake agur esatea arrebari eta koinatuari.
— Nola ez! Atsegin handiz —esan zuen Txitxikovek.
— Ez zaizu damutuko, koinatua gizon miragarria da.
— Zer dela eta? —galdetu zuen Txitxikovek.
— Rus osoko lurjaberik onena da. Oso egoera kaskarrean zeuden lur-sail batzuk erosi zituen orain dela hamar bat urte. Hasieran, hogei mila errubloko etekina besterik ez zien ateratzen, baina ezin hobeto gobernatu du etxaldea, eta orain berrehun mila ematen dizkio.
— Itzal handiko gizona da inondik ere! Eredutzat erakutsi beharko liokete mundu guztiari horrelako gizon baten bizitza. Gogo onez, oso gogo onez egingo dut haren ezaupidea. Nola du abizena?
— Kostanjoglo.
— Eta izena eta patronimikoa?
— Konstantin Fiodorovitx.
— Konstantin Fiodorovitx Kostanjoglo. Atsegin handiz egingo dut haren ezaupidea. Irakasbide ederra izango da horrelako gizon bat ezagutzea.
Eta Kostanjoglori buruzko galderak egiten hasi zen Txitxikov, eta Platonovengandik berari buruz jakin zuen guztia zinez miresgarria gertatu zen.
— Begira, hementxe hasten dira haren lurrak —esan zuen Platonovek, inguruko zelaiak seinalatuz—. Oraintxe ikusiko duzu zer-nolako desberdintasuna gainerakoen aldean. Gidaria, ezkerretara jo hemen! Ikusten duzu baso gazte hori? Bada, berak landatua da. Beste edonoren lurretan gutxienez hamabost urte beharko zituen horrela hazteko; koinatuaren lurretan, ordea, zortzi baino ez. Begira, hementxe amaitzen da basoa. Hor soroak hasten dira, eta berrogeita hamar desiatina harantzago beste baso bat dago, koinatuak landatua hura ere, eta harantzago beste bat. Begiratu soroei, beste edonorenak baino askoz ere joriagoak dira.
— Bai, ikusten dut. Eta nola lortzen du hori guztia?
— Galdetu berari, ikusiko duzu nola [...] Oso jakintsua da, inon ez duzu aurkituko hain gizon jakintsurik. Badaki landare bakoitza zer-nolako lurra behar duen, bakoitzaren alboan zer landatu behar den, labore bakoitzak zein baso-motatatik hurbil erein behar den. Gainerako guztioi lurra pitzatzen zaigu lehorteetan, berari ez. Badaki kalkulatzen lurrak zenbateko hezetasuna behar duen eta zenbateko tartea utzi behar den zuhaitz batetik bestera. Gauza bakoitzak bizpahiru eginkizun betetzen ditu hemen: basoak, esaterako, zura ematen du, itzal egiten du eta lurra ongarritzen du orbelaz. Eta horixe bera gertatzen da gauza guztiekin.
— Bai gizon miragarria! —esan zuen Txitxikovek, jakinminez soroei begira.
Ohiz kanpoko ordena atzematen zen nonahi. Basoak hesiz inguraturik zeuden; ukuilu ugari ikusten ziren hor-hemen, leku egokietan eraikiak eta oso egoera onean denak; galsoroak izugarri garaiak ziren. Oparotasuna eta joritasuna ziren nagusi alderdi guztietan. Berehala igartzen zen lurjabea ezinago trebea zela. Muino batera igota, herri handi bat [ikusi zuten] beste aldean, hiru mendixkatan sakabanaturik. Dena zen han aberatsa: bide maiz ibiliak, izba sendoak; non edo non telegaren bat ikusiz gero, sendoa eta berri-berria zen telega hura; zaldiren bat begiztatuz gero, ederra eta gizena zen zaldi hura; abelgorriak aukera-aukerakoak ziren. Mujiken zerriek berek ere aitoren semeak ziruditen. Nabari zen ezen, kantak dioen bezala, hango nekazariek zilarra metatzen zutela aitzurraz. Han ez zegoen ingeles-erako parkerik, ez pergolarik, ez forma bitxiko zubirik, ez kale zabalik etxeen aurrean. Izbetatik jauretxerainoko tarte guztia lantegiz josirik ageri zen. Teilatuan kristalezko begiratoki handi bat zegoen, ez ikuspegiak miresteko, ezpada nekazarien lanak ikuskatzeko, mujik bakoitza non zegoen eta zertan ziharduen ikusteko.
Iritsi ziren jauretxera. Ugazaba ez zegoen etxean; emazteak egin zien harrera —Platonoven arrebak, alegia. Aurpegiera errusiar-errusiarra zuen, ilehoria eta azalmintz zurikoa zen, neba bezain ederra, eta hura bezain soraioa. Bazirudien gutxi kezkatzen zela jendea kezkatu ohi duten arazoez: beharbada, senarraren lehia oroirensleak ez zion ezertaz arduratzeko aukerarik uzten; edo, beharbada, haren izaerari berari zor zitzaion hori, litekeena zen gizabanako gogoetatsu horietakoa izatea, zeren eta, horrelako jendea, buruargitasuna, sentimenduak eta pentsamenduak dituen arren, erdizka bizi da, begiak erdi itxirik begiratzen dio bizitzari, eta, grina eta gatazka lotsagarriak ikusirik, esaten du: «Utikan! Amorraturik zeudek guztiak, ergelak halakoak! Haientzat kalte!».
— Egun on, arreba! —esan zuen Platonovek—. Non da Konstantin?
— Ez dakit. Aspaldi behar zuen hemen. Oso lanpeturik dabil, eta, nonbait, berandutu egin zaio.
Txitxikovek ez zion [arretarik] jarri etxekoandreari. Gizon paregabe haren bizitegia aztertzea interesatzen zitzaion. Uste zuen jabearen ezaugarri berberak kausituko zituela etxean, hala nola maskorrari erreparaturik jakin baitaiteke nolako ostra edo barraskiloa bizi den barruan. Baina ez zen horrelakorik gertatu. Gelek ez zuten inolako ezaugarri berezirik; handiak ziren, besterik ez. Ez zegoen ez freskorik ez margolanik hormetan, ez brontzezko irudirik mahaietan, ez apalik portzelanekin eta katiluekin, ez murkorik, ez lorerik, ez estatuatxorik; hitz batean, biluzik zeuden. Piano arrunt bat zegoen, bazter batean eta hautsez beterik: nabari zen etxeko nagusia gutxitan jartzen zela haren aurrean. Egongelan [zabalik zegoen etxeko nagusiaren langelara ematen zuen ate bat]; baina gela hura ere zeharo arrunta eta biluzia zen. Argi zegoen nagusia atseden hartzera soilik joaten zela etxera: areago zuen atsedentoki ezen ez bizileku; bistakoa zen bere egitasmoak hausnartzeko ez zuela behar besaulki bigunekiko langelarik edo bestelako erosotasun lasaigarririk, eta berarentzat bizitzea ez zela sutondoan amets liluragarrietan murgildurik egotea, lanean buru-belarri aritzea baizik. Ideiak bat-batean sortzen zitzaizkion, jardunean, eta gauzatu egiten zituen agertu bezain laster, inon idatzi beharrik gabe.
— Horra hor!, badator, badator! —esan zuen Platonovek.
Txitxikov ere lasterka hurbildu zen leihora. Berrogei urte inguruko gizon bat zetorren atarirantz. Beltzarana eta bizkorra zen, eta arkume-larruzko kapelua zeraman buruan. Ezker-eskuin, txanoa erantzirik, herritar xehe bi zetozen, hizketan eta zerbaitetaz eztabaidatzen [berarekin]. Batak mujik arrunta zirudien; bestea, berriz, herrian iragaitzaz zegoen kulak bat zen inondik ere, beroki labur urdina zeraman soinean eta maltzurra ematen zuen.
— Mesedez, jauna, onar ezazu ekarri dizudana! —zioen mujikak, apaltasunez erreguka.
— Ezetz, adiskidea, makina bat aldiz esan dizuet guztioi gehiagorik ez ekartzeko. Dagoeneko ez zeukaat hainbeste oihal gordetzeko lekurik.
— Baina zuk, Konstantin Fiodorovitx jauna, asmatuko duzu nola baliatu. Mundu osoan ez dago zu bezain gizon argirik. Etekina ateratzen diezu gauza guztiei. Onar ezazu, mesedez.
— Nik, adiskidea, eskuak behar ditiat; ekarri langileak, ez oihalak.
— Ez duzu langile faltarik izango. Nekazari guztiok etorriko gara lanera: inork ez du gogoratzen hain uzta txarrik izan denik inoiz, ogirik ere ez dugu. Zuretzat lan eginez ordainduko dizkizugu zorrak. Jainkoaren izenean, sinets ezazu gogotik lan egingo genukeela. Bestela, gureak egin du. Zurekin edonork ikasten du, Konstantin Fiodorovitx. Azken aldiz eskatzen dizut, onar ezazu ekarri dizudana, mesedez.
— Lehenago ere esan didak azken aldia zela, eta hemen hago berriro, lelo berberarekin.
— Hau azkenengo aldia da, Konstantin Fiodorovitx, benetan. Zuk ez badidazu hartzen, inork ez dit hartuko. Onar ezazu, jauna.
— Tira, ondo zegok, honaino ekarri duanez, hartu egingo diat, baina errukiz bakarrik, bidaia alferrikakoa izan ez dadin. Baina gehiagorik ekartzen badidak, ez diat hartuko, nahiz eta hiru aste egon alamena ematen
— Zure esanera, Konstantin Fiodorovitx; lasai egon, ez dizut gehiagorik ekarriko. Bihotz-bihotzez eskertzen dizut.
Alde egin zuen mujikak, poz-pozik. Esanak esan, itzuliko zen.
— Mesedez eskatzen dizut, Konstantin Fiodorovitx, beheratu pixka bat prezioa —zioen beste aldetik beroki labur urdineko kulakak.
— Hasieratik jakinarazi diat. Ez diat gogoko merke-lehian aritzea. Bahitura-etxeari ordaintzeko epea amaitzen zaien egunean bertan joaten zarete lurjabe askorengana. Bada, berriz esango diat: ni ez nauk horietakoa. Ondo asko ezagutzen zaituztet. Zordunen zerrendak dituzue, eta badakizue lurjabe bakoitzak noiz kitatu behar dituetz bihurturik—, hori, inondik ere, nagusi jauna da, Koshkariov koronela.— Zergatik?— Bada, azala besteek baino zuriagoa duelako, eta gorputza, berriz, agurgarriro gizena, nagusi jaunei dagokien bezala.Bitartean, argiago bilakatu ziren oihuak. Jaun-angurria garrasika ari zen, arrapaladan eta ozenki:— Denis, eman soka Kozmari! Kozma, hartu Denisek daukan soka-muturra! Foma Handia, Foma Txikia dagoen alderantz bultzatu! Eskuinetara, eskuinetara! Geldi, geldi!, deabruak eramango ahal zaituzte! Neu atzeman nkaren atzeko sakelan sartu zuen, zenbatu gabe.
«Jum —pentsatu zuen Txitxikovek—, sudur-zapia balitz bezala!»
Minutu bat geroago, egongelako atean azaldu zen Kostanjoglo.
— Hemen haiz, ene anaia! —esan zuen, Platonov ikusirik. Besarkatu, eta musuak eman zizkioten elkarri. Platonovek Txitxikov aurkeztu zuen. Txitxikovek, begirune handiz etxeko nagusiarengana hurbildurik, musu eman zion masailan, eta hark musua itzuli zion.
Kostanjogloren aurpegia miragarria zen oso. Ezagun zuen hegoaldean jaioa zela. Iluna eta sarria zuen buruko nahiz bekainetako ilea, eta distira bizia zerion bi begietatik. Haren aurpegierak buruargitasuna erakusten zuen imintzio guztietan, eta nabari zitzaion ez zela inola ere gizon soraioa. Baina, guztiarekin ere, zerbait zakarra eta gozakaitza atzematen zitzaion horrekin nahasirik. Zehaz-mehatz, zein naziotakoa zen? Rusen badira jatorriz errusiarrak ez diren errusiar asko, zeinak, hala ere, errusiarrak baitira arimaz. Kostanjoglo ez zen kezkatzen bere jatorriaz, uste baitzuen axola gutxiko kontua zela eta ez zuela inolako eraginik etxaldea gobernatzeari zegokionez. Gainera, errusiera beste hizkuntzarik ez zekien.
— Badakik, Konstantin, zer otu zaidan? —esan zuen Platonovek.
— Zer?
— Bidaia bat egitea hainbat probintziatan barrena; agian, goibeltasuna sendatuko zidak horrek.
— Bai, litekeena duk.
— Pavel Ivanovitxekin joango nauk.
— Ederto! Eta nora joateko asmoa duzue? —galdetu zion Kostanjoglok, adiskidetsuki, Txitxikovi.
— Egia esan —jakinarazi zion Txitxikovek, burua alde batera okerturik eta eskua besaulkiaren besoan bermaturik—, oraingoz ez noa nik nahi nukeen tokira, beste batek agindutakora baizik. Betristxev jenerala lagun mina dut eta, nolabait esateko, baita babesle ere. Senide bat ikustera joateko eskatu dit. Jakina, senideak senide, bidaia horrek, neurri batean behintzat, badu interesik niretzat ere; batetik, esan beharrik ez dago onuragarria izan daitekeela nire odoluzkientzat, eta bestetik, berriz, mundua ikusiko dut, askotariko jendea ezagutuko dut, eta hori, nolanahi ere, liburu bizi baten antzekoa da, beste jakintza bat.
— Bai, gauza ona da noizean behin beste leku batzuetara joan-etorri bat egitea.
— Arrazoi osoa duzu —onartu zuen Txitxikovek—, gauza ona da, bai horixe. Bestela ikusiko ez zenituzkeen gauzak ikusten dituzu; bestela ezagutuko ez zenukeen jendea ezagutzen duzu. Zenbait lagunekiko solasek urrea balio dute. Irakats iezadazu, Konstantin Fiodorovitx agurgarria, zuregana jozten dut aholku eske. Zure hitz gozoen zain naukazu, mana balira bezala.
Kostanjoglo aztoratu egin zen.
— Zer, baina?... Zer irakatsi ahal dizut? Nik, dirurik ez-eta, ez dut eskola handirik izan.
— Jakinduria, jaun agurgarri hori, jakinduria! Jakinduria etxaldea zure antzera gobernatzeko; etekin seguruak ateratzen asmatzeko, zuk bezala; ez alegiazko, baizik eta egiazko ondasunen jabe izateko, zu bezala, eta, horrela, herritar ororen eginbeharra bete eta aberkideen begirunea irabazteko.
— Badakizu zer egin dezakezun? —esan zuen Kostanjoglok—. Gera zaitez egun bat nire etxean. Etxaldea nola gobernatzen dudan erakutsiko dizut, nahi dituzun azalpen guztiak emango dizkizut. Ikusiko duzunez, hemen ez dago inolako jakinduriarik.
— Bai, neba, gera zaitez egun bat gurekin —esan zuen etxekoandreak, Platonovenganantz jiraturik.
— Nik ez dut batere eragozpenik —esan zuen, axolagabe—. Zer diozu zuk, Pavel Ivanovitx?
— Ni ere atsegin handiz geratuko nintzateke... Baina kontua da Betristxev jeneralaren senide batenera joan behar dudala. Koshkariov izeneko koronel bat da...
— Baina gizon hori..., badakizu?, ergela eta eroa da.
— Zerbait entzun dut horri buruz. Nire esku balego, ez nintzateke joango. Baina nola Betristxev jenerala adiskide mina dudan, eta, nolabait esatearren, baita babesle ere... ez litzateke bidezkoa izango.
— Gauzak horrela, badakizu zer egin dezakezun? —esan zuen [Kostanjoglok]—. Zoaz oraintxe bertan harengana. Prest daukat kalesa bat. Hamar versta [ere ez] dago hemendik haren etxera, aitaren batean iritsiko zara. Afaltzeko ordua baino lehen hemen izango zaitugu atzera.
Txitxikovek pozez onartu zuen proposamena. Ekarri zioten kalesa, eta bertantxe abiatu zen. Zeharo txunditurik utzi zuen koronelak, bizitza osoan inoiz egon zen baino txundituago. Koronelak dena zuen ohiz kanpokoa. Haren herrixkan nahaste-borrastea zen nagusi: eraikuntzak hor, zaharberritze-lanak han, karea, adreiluak eta habeak kale guztietan pilaturik. Etxe batzuek Estatuaren bulegoen antza zuten. Haietako batean honakoa zegoen letra urrekaraz idatzirik: «Nekazaritzako lanabesen biltegia»; beste batean, berriz: «Kontugintza-bulego nagusia»; hirugarren batean: «Herrixkako aferetarako batzordea»; «Nekazarientzako Eskola Normala», zer ez zegoen han! Txitxikovek pentsatu zuen ez ote zen probintziako hiriburura iritsi. Koronela bera ere izugarri arrandiatsua zen. Aurpegi eratsua zuen, hiruki baten antzekoa. Belarrondoko bizarrak luzeak eta zuzen-zuzenak ziren; ilea, orrazkera, sudurra, ezpainak, kokotsa..., bazirudiren prentsaturik eduki zuela dena ordu arte. Gizon saiatuen antzera hasi zen hizketan. Hasieratik bertatik, kexatzen hasi zen inguruko lurjabeen ezjakintasunaz eta egiteko zituen lan itzelez. Oso abegi samur eta adeitsua egin zion Txitxikovi, haren uste ona irabazi, eta plazer handiz azaldu zion zein neketsua eta latza gertatu zitzaion etxaldea orduko egoera onera ekartzea; zein zaila gertatu zitzaion mujik arrunt haiei ulerraraztea badirela indar goi-goiko batzuk gizabanakoa jakintasunera, kulturara eta artera bultzatzen dutenak; mujik errusiarrak hain ezikasiak izanik, zein luzaz borrokatu behar izan zuen haiekin galtza alemaniarrak jantz zitzaten eta, neurri batean behintzat, gizakiaren duintasun gailenaz ohar zitezen; gogotik saiatu arren oraindik ez zuela lortu emakumeak gerruntzea janztera behartzerik, eta bitartean, Alemanian —non errejimentuarekin izan baitzen 14. urtean—, errotari arrunt baten alabak pianoa jotzen zekiela, frantsesez mintzatzen zela eta belaun eginez agurtzen zuela. Arranguraz kontatu zion zein ezjakinak ziren inguruko lurjabeak; zein gutxi arduratzen ziren beren mendekoez; nola barre ere egiten zioten azaltzen saiatzen zenean zein premiazkoa zen, etxaldea ondo gobernatzeko, idazkaritzak, bulegoak eta are batzordeak ere eratzea, horrela lapurretak eragozten baitziren eta gauza guztien berri zehatza jakiten baitzen, eta eskribauek, administratzaileek eta kontulariek unibertsitateko ikasketak izan behar zituztela gutxienez; nola, egundoko ahaleginak egin arren, ezin zuen lortu gainerako lurjabeei ulerraraztea etxaldeek etekin handiagoak emango lituzketela, baldin eta nekazari bakoitza, heziketari esker, gai izango balitz tximistorratzari buruzko liburuak irakurtzeko lurra goldatzen zuen bitartean.
Txitxikovek, hori guztia entzunik, [pentsatu zuen]: «Ez diat uste horretarako astirik izango dutenik. Nik bazekiat idazten eta irakurtzen, eta oraindik ez diat Vallière-ko dukesa irakurri».