— Izugarria da haien ezjakintasuna! —esan zuen azkenean Koshkariov koronelak—. Erdi Aroko gizonak baino ezjakinagoak dira, eta ez dago laguntzeko modurik... Sinetsidazu, ez dago! Baina nik guztiei lagun niezaieke; nik badakit zein den irtenbidea, irtenbide bakarra.

       — Zein, gero?

       — Errusiar guztiak alemaniarren antzera janztea, besterik ez. Hori eginez gero, ez dut inolako zalantzarik ezin hobeto joango litzatekeela dena: gora egingo lukete zientziek eta loratu egingo litzateke merkataritza, urrezko aroa hasiko litzateke Errusian.

       Adi-adi begiratu zion Txitxikovek, eta pentsatu: «Bazidurik honekin ez dagoela tentuz ibili beharrik». Hitz gutxitan eta itzulingururik gabe, dena azaldu zion koronelari: halako eta halako arimen premia zuela eta legezko eroste-agiria egin beharko zutela.

       — Zure hitzak ondo ulertu baditut —esan zuen koronelak, batere larritu gabe—, eskabide bat egin didazu, hala da?

       — Bai horixe.

       — Orduan, idatziz aurkeztu behar duzu. Orotariko eskabideen bulegora joango da. Orotariko eskabideen bulegoak data ezarri eta niri helaraziko dit. Nik, berriz, herrixkako aferetarako batzordearen esku utziko dut, eta han egingo dituzte egin beharreko txosten eta ziurtagiri guztiak. Amaitzeko, batzordeburu nagusiak, agiri guztiak aztertutakoan, erabakia hartuko du ahalik eta eperik laburrenean.

       Txitxikov harri eta zur geratu zen.

       — Baina —esan zuen—, ikaragarri luze joko du horrek.

       — Ah! —esan zuen koronelak, irribarrez—. Hain zuzen ere, horixe da burokraziaren onuretako bat! Luze samar joko du, bai, baina ezer ez zaigu oharkabean pasatuko, kontuan izango ditugu xehetasun guzti-guztiak.

       — Baina, mesedez... Nola azaldu idatziz horrelako kontu bat? Oso kontu berezia da... Arima horiek, nolabait, hilik daude...

       — Oso ondo. Idatz ezazu arimak, nolabait, hilik daudela.

       — Baina nolatan idatziko dut hilik daudela? Hori ezin da idatziz jaso. Hilik daude, baina bizirik daudela eman behar du.

       — Ondo da. Orduan, hau idatzi: «Beharrezkoa da, edo ezinbesteko baldintza da, bizirik daudela ematea».

       Zer egin koronelarekin? Batzorde eta bulego haiek guztiak zertan ziren ikustera joatea erabaki zuen Txitxikovek; eta aurkitu zuenak, harrigarria izateaz gain, ulermenaren muga guztiak gainditzen zituen. Orotariko eskabideen bulegoa ate gaineko idazkunean bakarrik existitzen zen. Bulegoburua —gelazain ohia bera— herrixkako aferetarako batzorde sortu berrira aldatua zuten. Timoshka eskribauak bete zuen haren tokia, baina administratzaileari buruzko ikerketa bat egitera bidalia zuten, administratzailea mozkorra, alproja eta lotsagabea zelako. Funtzionariorik batere ez zegoen han.

       — Zer da hau, gero!... Ezer lortuko al dugu hemen? —esan zion Txitxikovek bere laguntzaileari. Izan ere, koronelak zeregin berezietarako funtzionario bat jarria zuen haren esanera, gidari gisa.

       — Ez, ez dugu ezer lortuko —esan zuen gidariak—, nahaskeria itzela dugu! Hemen, eraikuntza-batzordeak agintzen du gauza guztietan, jendea bere eginbeharrak bertan behera uztera behartu eta gogoak ematen dion tokira bidaltzen du. Eraikuntza-batzordea da probetxuzko leku bakarra hemen. —Nabari zitzaion ez zegoela oso pozik eraikuntza-batzordearekin—. Hemen ziria sartzen diote denek nagusi jaunari. Dena behar bezala dabilela uste du berak, baina ustela du uste hori.

       «Jakinarazi behar zioat hau guztia», pentsatu zuen Txitxikovek, eta, koronelarengana itzulirik, esan zion hankaz gora zegoela dena eta ezin izan zuela ezer lortu, eta eraikuntza-batzordeak ero-eroan lapurtzen zuela.

       Halako haserre prestutasunezko bat jabetu zen koronelaz. Papera eta idazluma hartu, eta zortzi galdera zorrotz idatzi zituen berehala: nork eman zion eraikuntza-batzordeari haren eskumendean ez zeuden funtzionarioez nahierara baliatzeko eskubiderik? Nolatan onar zezakeen batzordeburu nagusiak bulegoburua ikerketa bat egitera joatea bere lekuan ordezkorik utzi gabe?, eta zergatik herrixkako aferetarako batzordeak ez zuen ezer egiten orotariko eskabideen bulegoa existitu ere ez zela egiten ikusirik?

       «A zer iskanbila sortuko den!», pentsatu zuen Txitxikovek, agurtzeko imintzioak egiten hasteaz batera.

       — Ez, ez dizut alde egiten utziko. Gehienez ere bi ordu barru, gogobeterik egongo zara. Unibertsitateko ikasketak amaitu berriak dituen gazte baten esku utziko dut zure eskabidea. Zuk, bitartean, liburutegian itxaron. Behar duzun guztia aurkituko duzu: liburuak, papera, idazlumak, arkatzak; denetarik dago. Gozatu, gozatu horretaz guztiaz! Jaun eta jabe izango zara hor.

       Horrela mintzo zitzaiola, liburugelaraino lagundu zion Koshkariovek. Areto izugarri handia zen, behetik goraino liburuz betea. Animalia disekatuak ere bazeuden. Liburuak askotariko gaiei buruzkoak ziren: basozaintza, abeltzaintza, zerri-hazkuntza, baratzezaintza; milaka aldizkari, eskuliburu eta egunkari ere bazeuden, zeinek, besteak beste, zaldi-hazkuntzan eta natur zientzietan eginiko azken aurrerapen eta hobekuntzen berri ematen baitzuten. Honelako izenburuak zituzten: Zerri-hazkuntza zientzia gisa. Ikusirik liburu haiek ez ziotela [denbora] atseginez igarotzeko aukerarik emango, beste apalategi batera jo zuen. Kearen beldurrez, sura ihesi. Hango liburu guztiak filosofiari buruzkoak ziren. Haietako batek honako izenburu hau zuen: Filosofiaren eta zientziaren arteko lotura. Sei tomo ikusi zituen ilaran jarririk, idazpuru honekin: Gogamenaren teoriarako prestakuntza-sarrera, haren orokortasuna, osotasuna eta mamia kontuan izanik eta gizarte-produktibitatearen adarkatze bikoitzaren jatorri organikoen ulerkuntzara aplikaturik. Edozein liburu edozein orrialdetatik zabaldu, eta honako hitzak aurkitzen zituen Txitxikovek: adierazpena, garapena, abstraktua, baitaratzea, hermetismoa, eta deabruak zekien zer gehiago. «Ez, hau ez duk niretzat», esan zuen Txitxikovek bere artean, eta berehala joan zen hirugarren apalategi batera, non artearen adar guztiei buruzko liburuak baitzeuden. Irudi mitologiko lizunez hornituriko liburu mardul bat hartu, eta ikuskatzen hasi zen. Gustukoa gertatu zitzaion. Tarteko [adineko] gizon ezkongabeek gogoko izaten dituzte horrelako irudiak. Diotenez, azken garai honetan gustatzen hasi zaizkie gustua balleta ikusiz lantzen duten zahar horiei ere. Liburu hori ikuskatzen amaitutakoan, haren antzeko beste bat hartu zuen Txitxikovek, eta Koshkariov koronela agertu zen orduan, pozarren eta eskuan paper bat zeukala.

       — Eginda dago dena, eta ezin hobeto gainera. Beste guztiek adina daki gazte horrek. Hori dela eta, beste guztien gainetik jarriko dut: mailarik goreneko kargu berezi bat eman eta lehendakari izendatuko dut. Hona zer idatzi duen...

       «Jainkoari eskerrak», pentsatu zuen Txitxikovek, eta belarriak zabaldu zituen. Koronela irakurtzen hasi zen:

       — «Jaun ohoragarri horrek nire esku utzi duen mandatua arretaz aztertu dudalarik, ohore handiz adierazten dut honakoa: 1) Pavel Ivanovitx Txitxikov kolejio-kontseilari jaun txit prestuaren eskabidean berean oker bat dagoke: erroldaturik dauden arimak behar dituela dio, baina, ustekabean, hilak ere sartzen ditu haien artean. Inondik ere, ulertu beharra dago okertu egin dela eta, horrenbestez, ez dela ari jadanik hil diren arimez, hilzorian daudenez baizik; izan ere, ez baitago hilik erosterik. Hala dio logikak berak. Dagoeneko ez direnez, nolatan erosiko ditu? Ezagun du ez duela oso ondo menderatzen hizkuntzaren antzea...» —Koshkariovek, horra iritsirik, une batez isildu, eta esan zuen—: Ziritxo polita sartu dizu hemen bihurri horrek. Nolanahi ere, honezkero ohartuko zinen nolako trebetasunaz erabiltzen duen idazluma, estatu-idazkarien idazkera bera du; eta oraindik ez ditu amaitu ikasketak, hiru urte bakarrik daramatza unibertsitatean. —Irakurtzen jarraitu zuen Koshkariovek—: «... Ezagun du ez duela oso ondo menderatzen hizkuntzaren antzea..., zeren eta, izan ere, arima hilak aipatzen baititu, eta, giza-zientziak ikasi dituen edonork ondo asko dakienez, arima hilezkorra da. 2) Erroldako arima guztiak, ez bakarrik hilzorian edo hiltzear edo, eskatzaileak oker dioen bezala, hilik daudenak, baizik eta guztiak, den-denak, bahiturik daude; behin ez ezik, bi aldiz ere bahiturik daude denak, batere salbuespenik gabe, eta, gainera, ehun eta berrogeita hamarna errubloko gainordainarekin, Gurmailovka herrixka txikikoak izan ezik, Predistxev lurjabeak auzitan sartu baitu herrixka hori, eta, horrenbestez, hango arimak ezin dira ez saldu eta ez bahituran jarri.»

       — Eta zergatik ez didazu lehenago jakinarazi hori guztia? Zergatik geldiarazi nauzu hemen alferrik? —esan zuen Txitxikovek, haserre.

       — Nolatan jakin nezakeen lehenago horren berri? Hauxe dugu burokraziaren onuretako bat. Orain argi eta garbi dago dena, esku-ahurrean idatzirik balego bezala.

        «Ergela halakoa, astakirtena alaena, babo arraioa! —zioen Txitxikovek bere kolkorako—. Liburu mordoa eduki bai, baina zer ikasi du haietan?» Manera onak eta gizalegea alde batera utzirik, txanoa hartu eta etxetik irten zen. Kalesa prest zegoen, gidaria alboan eta zaldiak askatu gabe: idatziz eskatu beharko zuen zaldientzako oloa, eta biharamunera arte ez zen hartuko erabakia. Txitxikoven zakarkeria eta adeitasunik eza gorabehera, Koshkariovek izugarri adeitsu eta samur jokatu zuen. Hark nahi ez arren, indarrez tinkatu zion eskua, eta, bihotzaren kontra estuturik, eskerrak eman zizkion etxaldearen administrazioaren benetako egoera ikusarazi ziolako; esan zion ezinbestekoa dela noizean behin kargu hartzea eta errieta egitea, zeren, bestela, zabartu egiten baitira mendekoak, eta herrixkaren zuzendaritzaren erresorteak, berriz, herdoildu eta ahuldu; esan zion, orobat, ideia bikaina bururatu zitzaiola gertaera horri esker: batzorde berri bat eratuko zuen, zeinari eraikuntza-batzordea zaintzeko batzordea deituko baitzion, eta aurrerantzean inor ez zela gehiago ausartuko lapurretarik egiten.

       «Astakiloa, inozoa ez bestena!», pentsatu zuen Txitxikovek bide osoan, haserre eta gogaiturik. Iritsi zenerako, izarrez josirik zegoen zerua. Gau iluna zen. Argitxoak ikusten ziren herrixkako etxeetan. Atarira hurbildu zenean, leihotik ikusi zuen mahaia afarirako ipinita zegoela jadanik.

       — Zergatik berandutu zaizu hainbeste? —galdetu zion Kostanjoglok atean agertu zenean.

       — Zertaz jardun duzue hain luzaz? —esan zuen Platonovek.

       — Lur jota nago! —esan zuen Txitxikovek—. Hain gizon ergelik sekula ikusi gabea nintzen.

       — Hori ez da kezkatzekoa! —esan zuen Kostanjoglok—. Koshkariov fenomeno kontsolagarria da. Beharrezkoa dugu, hainbeste lurjabe buruargiren zentzugabekeriak agerian gera daitezen, karikatura batean bezala. Batzordeak eta bulegoak sortu dituzte, eta lantegiak, eta fabrikak, eta eskolak, eta deabruak daki zer. Haien etxaldeek erresuma ematen dute! Nolatan atsegin zaizuen hori, horra nire galdera. Lurjabe horietako batek, esaterako, alor ederrak ditu eta nekazariak behar ditu lurra lantzeko, baina, horren ordez, kandela-fabrika bat sortu du eta kandelak egiten dakiten maisuak ekarri ditu Londresetik, merkatari ziztrin bihurtu da! Eta bada beste bat are ergelagoa: zer eta sedazko oihalak egiteko fabrika bat sortu du!

       — Baina hik ere badituk fabrikak! —oharrarazi zion Platonovek.

       —Bai, baina nola sortu dira? Berez. Artile asko pilatu zitzaidan, ez neukan non saldu, eta oihalak ehuntzen hasi nintzen, oihal lodi eta arruntak. Oso merkeak direnez, ugari erosten dizkidate azoketan. Beste adibide bat jarriko dizut: arrantzaleak nire ibaiertzera arrainen ezkatak botatzen aritu dira sei urtez; zer egin nezakeen hainbeste ezkatarekin? Egosi, eta kola egiteari ekin nion, eta berrogei mila errublo irabazi. Eta horrela jokatzen dut nik gauza guztiekin.

       «Mila deabru! —pentsatu zuen Txitxikovek, Koshkariovi bi begietara so—, ondo eransten ziok honek atzaparra eskueran duen guztiari!»

       — Baina nik ez dut horretarako eraikin berezirik egiten; nik ez dut zutarriekiko eta aurrealde ederreko eraikin dotorerik. Ez dut maisurik ekartzen atzerritik. Eta ezertarako ere ez ditut nekazariak lurra lantzetik kentzen. Uzta txarreko urteetan soilik lan egiten dute nire fabriketan, janariaren truke, eta beste etxalde batzuetatik etorritako mujikek baino ez. Horrelako fabrika asko aurkituko dituzu hemen. Etxaldeari arretaz erreparatuz gero, berehala ohartzen zara gauza guztiak baliatu ahal dituzula, etekina atera ahal diozula edozein hondakini, erabilgarri duzula ezertarako balio ez duelakoan baztertzen duzun guztia.

       — Miresgarria da hori guztia! Edozein hondakini etekina atera ahal diozulako hori da miresgarriena! —esan zuen Txitxikovek.

       — Jum! Eta gehiago ere badugu! —Ez zen artean amaitu Kostanjogloren solasa: behazuna ernaturik, inguruko lurjabeak puska batean maiseatzeko gogoa zuen—. Badakizu zer egin duen inguru hauetako argi-iturri horietako batek? Harrizko erruki-etxe bat eraiki du herrixkan! Kristauen eginbeharra omen!... Bada, jendeari lagundu nahi badiozu, lagun iezaiozu norberari eginbehar hori betetzen, ez aldendu jendea kristauen eginbeharretik. Lagundu semeari aita gaixoa bere babespean hartzen, eta ez eman aukerarik betebehar hori saihesteko. Hobe baliabideak ematen badizkiozu anaia nahiz lagun hurkoa etxean aterpetzeko, emaiozu dirua horretarako, lagundu zeure indar guztiekin, zeren, bestela, erabat urrunduko baita kristauen betebeharretatik. Lurjabe hori On Kixote hutsa da!... Erruki-etxean berrehun errublo gastatzen ditu urtean lagun bakoitzeko!... Diru horrekin hamar lagun mantenduko nituzke nik herrixkan bertan! —Kostanjoglok tu egin zuen, haserre.

       Txitxikovi ez zitzaion interesatzen erruki-etxea, edozein hondakini etekina ateratzeko moduak soilik axola zion, eta horra bideratu nahi zuen solasa. Baina Kostanjoglo amorru bizian zegoen, borborka zeukan behazuna, eta hitza eta pitza zerion.

       — Eta hezkuntzaren On Kixote bat ere badugu: eskola bat sortu du! Idazten eta irakurtzen jakitea onuragarria da gizakiarentzat, bai. Baina nola antolatu du eskola hori? Haren herrixkako mujikek niregana jotzen dute, esanez: «Zer da hau, jauna! Semeek gogoak ematen diena egiten dute, ez digute lanean laguntzen, eskribau izan nahi dute denek, baina eskribau bakarra behar da». Horra zer gertatu den!

       Txitxikovek ez zuen eskolen beharrik ere, baina Platonovek gai horri eutsi zion:

       — Baina ez dituk geldirik egongo orain eskribaurik behar ez delako: geroago beharko dituk. Etorkizunerako lan egin beharra zegok.

       — Ez da txarra jakintsua izatea. Baina zergatik arduratzen dira hainbeste etorkizunaz? Pedro Handia direla uste dute denek. Jarri begiak oin azpian duzun lurrean, ez begiratu etorkizunera. Ahal duzun guztia egin mujikak eskuarte handikoak eta aberatsak izan daitezen, eta, ikasi nahi badute, ikasteko astia izan dezaten, baina ez hartu makila eskuan eta esan: «Ikas ezazue!». Amaieratik hasten dituzte gauzak, mila deabru!... Entzun, hauxe duzu nire iritzia... —Kostanjoglo gehiago hurbildu zen Txitxikovengana, eta, gauzak hobeto ulerrarazteko, abordatu egin zuen, edo, beste hitz batzuekin esateko, frakaren botoi-zuloan sartu zion hatza—. Zer egon daiteke argiago? Zertarako dituzu nekazariak?, haien nekazari-bizimodua babesteko? Zertan datza, bada, haien bizitza? Zein da nekazariaren egitekoa? Lurra lantzea? Orduan, ahal duzun guztia egin ezazu lurra ondo lan dezaten. Argi dago? Ez, badira azkar-ustekoak zera esaten dutenak: «Aldatu egin behar dugu egoera hori. Haien bizitza latzegia da, arruntegia: luxuzko gauzen berri jakinarazi behar diegu». Eta, luxuzko gauza horien eraginez, giza-hondar bilakatu dira, jadanik ez dira gizakiak, eta deabruak daki zer-nolako gaitzak harrapatu dituzten; ez dago hemezortzi urteko gazterik denetarik probatu ez duenik: hortzik ez dute, eta burusoil geratu dira denak, eta gaixotasun hori kutsatu nahi diete orain nekazariei. Jainkoari eskerrak, gizartean oraindik bada sail bat horrelako apeta gaiztoen mendean erori ez dena! Horregatik bakarrik bada ere, eskerrak eman behar dizkiogu Jainkoari. Bai, nekazariak munduko gizakirik errespetagarrienak dira niretzat. Nahiago nuke denak nekazariak balira! Jainkoari nahi dakiola!

       — Orduan, nekazaritza lanbide guztietan onuragarriena dela uste duzu? —galdetu zuen Txitxikovek.

       — Legezkoena, ez onuragarriena. Izerdia aterata jango duzu eguneroko ogia. Hala esan digute guztioi, arrazoiz esan ere. Mende askotako esperientziak frogatu digu nekazaritzan aritzen direnen ohiturak askoz ere garbiagoak izaten direla. Nekazaritza gizarteko bizitzaren oinarria den tokietan oparotasuna eta bizi-poza dira nagusi; txirotasunik ez, luxurik ez, baina bizi-poza bai. Lan ezazu lurra, esana diote gizakiari, gogor ekin lanari... hori bai agindu zuhurra! Nik zera esaten diet mujikei: «Berdin dio norentzat lan egiten duzun, niretzat, zeuretzat zein auzokoarentzat, lan egitea da kontua. Ni izango nauzu laguntzailerik handiena, ez izan zalantzarik horretaz. Abererik ez baduzu, zaldia emango dizut, behia emango dizut, telega emango dizut... Behar duzun guztia emateko prest naukazu, baina lan egin ezazu. Hil egingo naiz zure lur-sailak behar bezala gobernatzen ez badituzu eta nahaskeria eta txirotasuna nagusitzen direla ikusten badut. Ez dizut alferkeriarik onartuko. Horrexetarako nago zure gainetik, lan egin dezazun». Jum!, uste dute gehiago irabaziko dutela lantegiekin eta fabrikekin! Aldez aurretik pentsa ezazu zure mujik guztiak aberatsak izango direla zu zeu aberatsa zarenean fabrikarik gabe, lantegirik gabe eta [egitasmo] ergelik gabe.

       — Zuri zenbat eta gehiago entzun, Konstantin Fiodorofitx ohoragarria, orduan eta gogo biziago egiten zait entzuten jarraitzeko —esan zuen Txitxikovek—. Esadazu, arren: lurjabea izateko asmoa izango banu, probintzia honetan esaterako, oroz gaindi zertan jarri beharko nuke arreta? Zer egin, nola jokatu beharko nuke [denbora] laburrean aberasteko eta horrela, nolabait esatearren, herritar ororen eginbeharra betetzeko?

       — Zer egin behar duzun aberasteko? Oraintxe azalduko dizut... —esan zuen Kostanjoglok.

       — Goazen afaltzera! —esan zuen etxekoandreak, dibanetik altxaturik, eta, hori esandakoan, gelaren erdira joan zen, bere sorbalda gazteak lepo-oihalean bildurik, hotzez dardaraka baitzeuzkan.

       Txitxikov jauzi batez jaiki zen, militar bat bezain zalu ia, ziztu bizian jo zuen etxekoandrearenganantz, irribarre eztia eta imintzio gozoa aurpegian, zibil bati dagokion bezala, besoa eskaini eta zeremonia handiz eraman zuen bi gelatan zehar jangelaraino, denbora guztian burua alde batera apur bat okerturik zeukala, adeitasun handiz. Zerbitzariak estalkia kendu zion zopa-ontziari; afaltiar guztiek mahaira hurbildu zituzten aulkiak, eta zopari ekin zioten.

       Zopa amaitu eta kopa likorea hustu zuenean (likorea oso ona zen), Txitxikov honela mintzatu zitzaion Kostanjoglori:

       — Barkatu, jaun ohoragarri hori, baina lehengo elkarrizketaren harira itzularazi nahi zintuzket. Galdetu dizut zer egin behar dudan, nola jokatu, nondik hasi

 

[...]

 

       — Etxalde horren truke berrogei mila errublo eskatuko balizkit, bertantxe emango nizkioke.

       — Jum! —Pentsakor geratu zen Txitxikov—. Orduan —esan zuen, herabe samar—, zergatik ez diozu zeuk erosten?

       — Norberaren mugak non dauden jakin behar da. Neure etxaldeak bakarrik buruhauste asko ematen dizkit, ez dut gehiagorik nahi. Gainera, inguruotako aitoren semeek kargu hartzen didate hori gabe ere; diotenez, haien premia larriaz eta egoera estuaz baliatzen naiz lurrak oso merke erosteko. Azkenean, gogaitu egin nau horrek.

       — Aitoren semeek gaizki esaka aritzeko joera dute eta! —esan zuen Txitxikovek.

       — Baina hemen, probintzia honetan... Ezin duzu irudikatu ere egin zer esaten duten nitaz. Esku-eutsia eta zekentzarra deitzen didate, beste deiturarik ez dute niretzat. Beren buruari, ordea, dena barkatzen diote. «Egia da, bai —esaten dute—, erreka jo dudala, baina bizitzaren goi-mailako premien arabera bizi izan naizelako gertatu zait hori. Liburuak behar ditut, esne-mamitan bizi behar dut, industria akuilatzeko. Jakina, Kostanjoglo bezala zerrien antzera bizi izan banintz, ez nuen erreka joko.» Horra zer esaten duten!

       — Gustatuko litzaidake, bada, niri zu bezalako zerria izatea! —esan zuen Txitxikovek.

       — Eta bazkaltzera gonbidatzen ez ditudalako eta dirurik uzten ez diedalako jokatzen dute horrela. Ez ditut bazkaltzera gonbidatzen nekagarria zaidalako, horretara ohiturik ez nago eta. Baina baten bat nik jaten dudana jatera inguratzen bazait, ongi etorria! Dirua uzteari, berriz, zentzugabekeria deritzot. Baina datorrela niregana zinez diru eskasian dagoen norbait, eta zehatz-mehatz azal diezadala nola baliatuko duen nire dirua. Haren hitzetatik ondorioztatzen badut zentzuz erabiliko duela eta diruak onura nabarmena ekarriko diola, mailegua ez ukatzeaz gain, ez diot korriturik kobratuko. Baina ez naiz hasiko dirua botatzen. Barka diezadatela hori. Maitaleari oturuntza ederra eskaini nahi diote, edo etxea altzari berriz janzteko gutizia eroa dute, eta nik utzi behar horretarako dirua!...

       Tu egin zuen Kostanjoglok, eta emaztearen aurrean hitz gogor eta iraingarri batzuk esateko zorian egon zen. Hipokondria ilunaren itzal latzak goibeldu egin zuen haren aurpegi bizia. Gorantz jaso zuen bekokia, eta zimurrez josirik zeukan alderik alde, behazun irabiatuaren mugimendu haserrearen seinale.

       Txitxikovek beste kopa bat mugurdi-likore hustu zuen, eta esan:

       — Barkatu, jaun agurgarri hori, baina berriro itzularazi nahi zintuzket lehengo elkarrizketaren harira. Demagun aipatu didazun etxalde hori erosten dudala, zenbat denbora beharko nuke aberasteko, zenbateko epean bil nezake hainbeste diru...

       — Laster aberastu nahi baduzu —eten zion jarduna Kostanjoglok, latz eta totelka, artean gaitziturik baitzegoen—, sekula ez zara aberastuko; aberastu nahi baduzu, ez galdetu denboraz, eta laster aberastuko zara orduan.

       — Hori da eta! —esan zuen Txitxikovek.

       — Bai —esan zuen Kostanjoglok zakar, Txitxikovekin berarekin haserre balego bezala—. Lana maitatu beharra dago; bestela ezin da ezer egin. Etxeko ekonomia maitatu beharra dago, bai! Eta, sinetsidazu, jarduera hori ez da inola ere aspergarria. Aspergarri deritzote herrixkari..., bada, nik, haiek ez bezala, aski nuke hirian egun bakar bat igarotzea asperraren asperraz hiltzeko! Lurjabeak ez du aspertzeko astirik. Haren bizitzan ez dago hutsunerik, mukuru beterik dago. Urteroko zeregin askotarikoei begiratu besterik ez dago horretaz jabetzeko. Nolako zereginak!, arima benetan goititzen duten zeregin horietakoak dira, eta denetarikoak. Hemen gizakia naturarekin bat eginik bizi da, urtaroen arabera; partaide eta esku da kreazioan gertatzen den guztian. Udaberria esnatzearekin batera, lanak hasten dira: garraioa eta egurketa, bide guztiak lokazturik daudela; ereintzarako prestamenak; bihitegietan aleak aukeratu, pisatu, eta lehortzen jarri berriro; nekazarien zerga berriak ezarri. Elurra eta uholdeak amaitu bezain laster, ugaritu egiten dira zereginak: han gabarrak kargatu, hemen basoa inausi, soroetan zuhaitzak aldatu, eta sail guztiak aitzurtu. Lan egiten dute palek ortuetan eta goldeek zein beleek zelaietan. Eta ereiten hasi. Ez da lan makala, gero! Urteko uzta ereiten dute nekazariek! Udarekin batera, uztaroa, nekazarien jai nagusia. Ez da lan makala, gero! Uzta uztaren atzetik: zekalearen ondotik galzuria, garagarraren ondotik oloa, eta kalamua ere badugu. Belarra metatu, azaoak egin. Eta abuzutaren amaiera aldera, azaoak larrain estalietan gorde. Udazkena dator gero, lurra goldatu behar, eta udazkeneko garia erein, aletegiak, azao-idortegiak eta abeletxeak konpondu, laboreak probatu eta jotzen hasi. Neguan ez dira urritzen lanak: aurreneko garraioak hirira, idortegietan laboreak jo, jotako aleak larrainetik bihitegira eraman, zuhaitzak moztu eta egurra egin, adreiluak eta ekaiak ekarri udaberriko eraikitze-lanetarako. Ezin lan guztiak aipatu, hain dira ugariak eta askotarikoak! Batera eta bestera joan gauzak zertan diren aztertzera: errotetara, lantegietara, fabriketara, larrainetara! Mujik guztiengana jo bakoitzaren jarduna ikuskatzera. Ez da lan makala, gero! Pozgarri zait zurginak aizkora ondo erabiltzea; gai naiz bi ordu egoteko hari begira: hainbesterainoko poza ematen dit lanak. Ezin dizut azaldu nolako plazerra sentitzen dudan ikusten dudanean helburu jakin batekin egiten dela hori guztia, inguruan dena ugaritu eta ugaritu egiten dela, etekinak eta mozkinak oparo emanez. Baina ez naiz alaitzen irabaziak hazten direlako —dirua dirua besterik ez baita—, hori guztia neure lanaren emaitza delako baizik, ikusten dudalako neu naizela horren eragile eta sortzailea, eta niregandik, aztia banintz bezala, aberastasuna eta ongia zabaltzen direla bazter guztietara. Beste non aurkituko zenuke horrelako atseginik? —esan zuen Kostanjoglok. Burua gorantz jaso, eta lehengo zimurren arrastorik ere ez zitzaion gelditzen. Pozarren zegoen, hala nola pozarren egoten baita erregea koroatze-egun hots handikoan—. Mundu osoan ez duzu horrelako atseginik aurkituko! Hemen, hain zuzen ere hemen, Jainkoaren antzeko duzu gizakia: beretzat gorde zuen kreazioaren plazerra Jainkoak, horixe baita plazer guztietan goikoena, eta gizakiari eskatu zion oparotasuna sortzeko eta gauzen nondik norakoa bideratzeko, berak egin zuen bezala. Eta aspergarri deritzote eginkizun horri!

       Atsegin handiz entzun zuen Txitxikovek etxeko jaunaren mintzo ozen eta gozoa, paradisuko hegaztiaren kantua bailitzan. Haren eztarriak listua irensten zuen etengabe. Begiek, lausoturik, eztitasuna adierazten zuten, eta luzaz geratuko zatekeen Kostanjoglori entzuten.

       — Konstantin, mahaitik altxatzeko ordua da! —esan zuen etxekoandreak, aulkitik jaikitzeaz batera. Jaiki zen Platonov, jaiki zen Kostanjoglo, eta jaiki zen Txitxikov ere, nahiz eseririk geratu nahiko zukeen puska batean oraindik, etxeko nagusiari entzuten. Besoa eskaini, eta berriro lagun egin zion etxekoandreari. Baina oraingoan ez zeraman burua adeitasunez okerturik alde batera, eta ez zuen inolako trebetasunik erakusten solasean, zeren, izan ere, garrantzi handiagoko solas eta oldozpenen mende baitzegoen.

       — Esanak esan, aspergarria duk dena —zioen Platonovek, haien atzetik zihoala.

       «Nahikoa buruargia duk nire gonbidatua —pentsatzen zuen etxeko nagusiak—, zentzuz hitz egiten dik eta ez duk idazle kaxkar horietakoa.» Eta, hori pentsaturik, gehiago alaitzen hasi zen, bere solasaldiak zuzpertu balu bezala eta aholku zuhurrak entzuteko prest zegoen gizon bat aurkitu zuela ospatuz.

       Gero, gela txiki eta atsegin batean eseri ziren denak, kandelen argitan, leihoen ordez beirazko atea zuen balkoi baten aurrez aurre. Aspaldiko partez aterpe gozoan zegoela sentitu zuen Txitxikovek. Esan zitekeen erromesaldi luze baten ondoren jaiotetxeko teilatuaren babesera itzuli zela eta, bere egitekoa buruturik, nahi zuen guztia lorturik, erromes-makila bazter batera jaurti, eta esan zuela: «Aski duk!». Etxeko nagusiaren hizketa zentzudunari zor zion hain gogo-aldarte zoragarria. Badira solasaldi batzuk gizabanakoari gainerako solasaldi guztiak baino hurkoagoak eta kuttunagoak gertatzen zaizkionak. Eta sarritan, ustekabean, bazter leku urrun eta ahaztu batean, gizakien arrastorik ere ez dagoen inguru inorgabe batean, lagun bat aurkitzen duzu, zeinaren solasak behingoan ahaztarazten baitizkizu bide kaxkarrak, aterperik gabeko gauak eta, oro har, egungo mundua, giza-ergelkeriaz eta gizabanakoa atzipetzen duten engainuz betea. Eta, gero, arratsalde haren oroitzapena biziro gorderik geratzen zaizu gogoan, behin betiko, sekula guztian, eta zehatz-mehatz oroitzen duzu hain egun gogoangarrian gertaturiko guztia: nortzuk ziren han, eta nor zein lekutan zegoen, eta zer zeukan bakoitzak eskuan, eta hormak, eta gelako bazterrak oro, eta huskeria guztiak.

       Horrelaxe geratu zitzaizkion Txitxikovi oroimenean finkaturik arrats hartako xehetasun guztiak: gela txiki eta soil hura, etxeko jaunaren begitarte onbera, Platonovi eman zioten pipa eta piparen tutu anbarezkoa, Jarb zakurraren mutur lodira igortzen zuen kea, Jarben usinak, etxekoandre txairoaren barrea, «Aski da, ez oinazetu gehiago zakurra» hitzak barre hura etenez, kandela alaiak, bazter batean zegoen kilkerra, beirazko atea, udaberriko gaua —haiei so zuhaitzen adaburuen gainetik— eta hostotza sarrian kantuan ari ziren urretxindorrak.

       — Oso atseginak zaizkit zure hitzak, Konstantin Fiodorovitx ohoragarria —esan zuen Txitxikovek—. Zalantzarik gabe esan dezaket Errusia osoan ez dudala aurkitu zu bezain gizon buruargirik.

       Kostanjoglok irribarre egin zuen.

       — Ez, Pavel Ivanovitx —esan zuen—, gizon benetan buruargirik ezagutu nahi baduzu, inguruotan bada bat zeinari buruz inolako zalantzarik gabe esan baitaiteke gizon buruargia dela, ni ez naiz haren oinetakoen zorura ere iristen.

       — Nor da? —galdetu zuen Txitxikovek, harriturik.

       — Murazov, gure zerga-biltzailea.

       — Lehenago ere entzuna dut haren berri! —egin zuen oihu Txitxikovek.

       — Etxaldea ez ezik, gai litzateke Estatu osoa ere zuzentzeko. Nik, erregea banintz, finantza-ministro izendatuko nuke birritan pentsatu gabe.

       — Badut haren aditzea. Diotenez, sinesgarritzat har daitekeenaren muga guztiak gainditu ditu, hamar milioi biltzea lortu omen du.

       — Hamar? Baita zera ere! Berrogeitik gora. Luze gabe, Errusiaren erdia edukiko du bere eskuetan.

       — Ez da izango! —egin zuen oihu Txitxikovek, txunditurik.

       — Bai horixe! Izugarri azkar ugarituko zaizkio ondasunak orain. Begien bistakoa da hori. Errublo milaka batzuk dituena soilik aberasten da astiro; handia da, ordea, milioiak dituenaren eskumena: beste edonork baino bi edo hiru aldiz gehiago eskura dezake. Haren jarduera-eremua izugarri zabala da. Ez dago nagusituko zaionik. Ez du bere neurrikorik. Berak ezartzen du prezioa, eta denek onartu behar, ezin inork aldatu.

       Txitxikovek biribil-biribil begiak eta zabal-zabalik ahoa begiratu zion Kostanjoglori begietara, harri eta zur geratu balitz bezala. Eten egin zitzaion arnasa bularrean.

       — Sinestezina da! —esan zuen, apur bat seneraturik—. Izuaren izuz, sorgorturik uzten dizu burua. Batzuk probidentziaren jakinduriaz harritzen dira intsektu bati begiratzen diotenean; niretzat, ordea, askoz ere harrigarriagoa da ikustea hilkor batek hain dirutza handiak erabil ditzakeela esku artean! Hala ere, uztazu galdera bat egiten gorabehera txiki bati buruz; esadazu, aberasten hasi zenean, inondik ere, azpikeriaren bat egingo zuen, ezta?

       — Ez, ezinago garbi jokatu du beti, inongo aberasbiderik legezkoenez baliatu da hasieratik bertatik.

       — Ez dut sinesten, lagun ohoragarri hori, barkatu, baina ez dut sinesten. Errublo milaka batzuk balira, tira..., baina milioiak dira..., barkatu, baina ez dut sinesten.

       — Alderantziz, zaila da errublo milaka batzuk biltzea makur jokatu gabe, baina milioiak erraz irabazten dira. Milioi asko dituenak ez du zertan okerreko biderik hartu. Zuzen aurrera jo, eta har ezazu bidean aurkitzen duzun guztia! Beste inork ez du jasoko.

       — Sinesgaitza da! Eta hutsetik abiatu zela sinestea da zailena!

       — Ezin bestela izan. Horixe duzu gauzen berezko ordena —esan zuen Kostanjoglok—. Milaka errubloren jabe jaio eta milaka errublorekin hazten denak ezin du gehiagorik irabazi: apetatsu bilakatzen da eta gogoak ematen dion guztia erosten du. Hasieratik hasi behar da, ez erditik. Behetik, behetik hasi behar da. Horrela soilik ezagutuko dituzu ondo jendea eta bizilegea, eta ezinbestekoa duzu hori, gero haien artetik urratu beharko baituzu bidea, askotariko oztopoak garaituz. Dena zeure larruan nozitzen duzunean, eta kopek bakoitza iltzez josirik dagoela ikasten duzunean, eta munduko zorigaitz guztiak jasaten dituzunean, hainbesteraino zentzatu eta zailtzen zara, ezen, egitekoa edozein dela ere, ez baituzu inoiz porrot egiten. Hala da, sinetsidazu. Hasieratik hasi behar da, ez erditik. Baten batek esaten badit: «Eman ehun mila errublo eta berehala aberastuko naiz», nik ez diot sinesten; itsu-itsuan ibiliko da, jomuga zehatzik gabe. Kopek batetik hasi behar da!

       — Ni, orduan, aberastuko naiz —esan zuen Txitxikovek—, zeren, nolabait esatearren, hutsaren hurrenetik hasiko bainaiz.

       Arima hilak zituen gogoan.

       — Konstantin, ordua da Pavel Ivanovitxi atseden hartzen eta lo-kuluxka bat egiten uzteko —esan zuen etxekoandreak—, eta zu hitz eta pitz ari zara isildu gabe.

       — Ziur nago aberastuko zarela —esan zuen Kostanjoglok, emazteari jaramonik egin gabe—. Ibaika etorriko zaizu urrea, ibaika. Ez duzu jakingo zer egin irabaziekin.

       Pavel Ivanovitx liluraturik bezala zegoen eserita, ametsetan, etengabe haziz zihoan urrezko erresmua baten irudipena buruan.

       — Benetan, Konstantin, Pavel Ivanovitxek lotara joateko ordua du.

       — Zuri zer axola horrek? Zoaz zu, logura bazara! —esan zuen etxeko jaunak, eta isildu egin zen: Platonoven zurrungak ozen entzun ziren gela osoan, eta, haren ondotik, zurrungan hasi zen Jarb ere, jabea baino are ozenago. Gauerdia zen. Kostanjoglok onartu behar izan zuen bazela atseden hartzeko garaia. Elkarri gau ona opa, eta, geroko utzi gabe, lotara joan ziren denak.

       Baina Txitxikovek ezin zuen begirik bildu. Esna zeuzkan pentsamenduak. Pentsatzen ari zen nola iritsi Kostanjoglo bezalako lurjabea izatera. Etxeko nagusiarekin izaniko elkarrizketaren ondotik argi zekusan dena; nabaria zen aberats zitekeela. Etxalde bat gobernatzearen lan berez zailak hain erraza eta samurra ematen zuen orain, eta hain zirudien beraren izaeraren neurrikoa, ezen seriotan pentsatzen hasi baitzen etxalde bat erostean, ez alegiazkoa, egiazkoa baizik. Kalkulatu zuen zenbat diru emango zion bahitura-etxeak alegiazko arimen truke, etxalde ez alegiazko bat erosteko. Jadanik zekusan bere burua Kostanjoglok irakatsi bezala etxaldea gobernatzen eta zuzentzen: arduratsu, zuhur, zaharra ondo ezagutu arte ezer berriri ekin gabe, dena bere begiekin aztertuz, mujik guztiak eta bakoitza ezagutuz, neurrigabekeriak oro beregandik uxatuz, lanari eta etxeko ekonomiari buru-belarri emana. Aldez aurretik dastatzen ari zen egunen batean sentituko zuen plazerra, noiz eta akatsik gabeko ordena ezarri eta etxeko ekonomiaren erresorte guztiak zalu mugituko baitziren, elkarri eraginez. Lana borborka hasiko zen orduan, eta, nola errota azkarrak aitaren batean bihurtzen baititu aleak irin, halaxe bihurtuko zituen berak diru hondakin eta zabor guztiak. Etengabe zekusan begien aurrean lurjabe miresgarri haren irudia. Errusia osoan zinezko begirunea zion lehen pertsona zen. Ordu arte, gizarte-mailarengatik edo ondasun ugariengatik soilik errespetatu zuen jendea! Buruargitasun hutsarengatik ez zuen inor errespetatu oraindik. Kostanjoglo zen lehena. Txitxikovek ulertu zuen berarekin ez zuela arima hilez hitz egin behar, eta gai hori aipatze hutsa lekuz kanpokoa zatekeela. Gainera, beste helburu batek arduratzen zuen orain: Khlobuieven etxaldea erostea, hain zuzen ere. Hamar mila errublo zituen: beste hamar mila Kostanjoglori eskatuko zizkion, argi adierazi baitzuen ezen, aberasteko eta lurjabe arduratsua izateko asmoa erakutsiz gero, prest zegoela edonori laguntzeko. Gainerakoa geroago, arimak bahitzen zituenean ordainduko zuela hitzeman zezakeen. Oraindik ezin zituen erositako arima guztiak bahitu, zeren eta, lurrik ezean, ez baitzeukan nora aldatu. Jende guztiari sinetsarazia zion lurrak zituela Kherson probintzian, baina lur haiek haren egitasmoetan baino ez ziren existitzen. Kherson probintzian oso merke saltzen zuten lurra, edo doarik ematen zuten, jendea han bizitzen jar zedin, eta mundu guztiak uste zuen horrexegatik aukeratu zuela probintzia hura. Pentsatzen ari zen lehenbailehen eskuratu behar zituela oraindik erosteko moduan zeuden jopu ihes eginak eta arima hilak, zeren eta lurjabeak berehala hasiko baitziren, bata bestearen atzetik, etxalde guztiak bahituran jartzen, eta laster ez zen geratuko Errusia osoan Estatuak bahitu gabeko lurrik. Horrelako gogoetak zebilzkion txandaka buruan, eta loa galarazten zioten. Baziren lau ordu etxeko guztiak loaren altzoan zeudela, eta, azkenean, loak bere magalera bildu zuen Txitxikov ere. Lo pisu batek hartu zuen.

 

 

Laugarren kapitulua

 

       Biharamunean, ezin hobeto konpondu zen dena. Kostanjoglok pozarren eman zizkion hamar mila errublo, korriturik gabe, bermerik gabe, ordainagiri soil bat sinatzearen truke. Horrenbesteraino zegoen prest edonori aberasten laguntzeko. Hori gutxi balitz, Khlobuievenera lagunduko ziola agindu zion Txitxikovi, etxaldea berarekin batera ikuskatzeko. Oparo gosaldu ondoren, abian jarri ziren hirurak Pavel Ivanovitxen kalesan; etxeko nagusiaren kotxea hutsik zihoan haien atzetik. Jarb, berriz, lasterka zihoan aurretik, txoriak bidetik uxatzen. Ordu eta erdi inguru geroago, hemezortzi versta eginik, herrixka bat begiztatu zuten, bi etxerekin. Bata handia eta berria zen, amaitu gabea eta hainbat urtez erdi eginik utzia; bestea, aldiz, txikia eta zaharra zen. Narras, logale eta ohetik jaiki berria aurkitu zuten etxeko nagusia; adabakiak zituen jakan, eta zuloak botetan.

       Izugarri poztu zen bisitariak iritsi zirenean, etxetik aspaldi joandako bi anaia ikusi balitu bezala.

       — Konstantin Fiodorovitx! Platon Mikhailovitx! —egin zuen oihu—. Ene adiskide maiteok! Ongi etorri! Ezin dut sinetsi! Erabat etsita nengoen inortxo ere ez zela ni ikustera etorriko! Izurritik bezala ihes egiten dute denek niregandik: uste dute dirua eskatuko diedala. Latza da nire egoera, oso latza, Konstantin Fiodorovitx! Badakit neu naizela horren errudun bakarra. Zer egingo diogu!, zerria zerrien antzera bizitzen hasi da. Barkatu, jaunok, zuen aurrera honela jantzirik agertzeagatik: dakusazuenez, zuloz beterik dauzkat botak. Baina, esadazue, zer eskaini ahal dizuet?

       — Itzulingururik ez, mesedez. Zeregin baterako etorri gara hona —esan zuen Kostanjoglok—. Hona hemen Pavel Ivanovitx Txitxikov, erosle bat.

       — Izugarri pozten naiz zu ezagutzeaz. Ekarri bosteko hori.

       Txitxikovek biak luzatu zizkion.

       — Biziki gustatuko litzaidake, Pavel Ivanovitx agurgarria, arreta merezi lukeen etxalde bat erakustea... Baina, barkatu, bazkaldu duzue, jaunok?

       — Bai, bai, bazkaldu dugu —esan zuen Kostanjoglok, lehenbailehen amaitzeko irrikaz—. Goazen oraintxe bertan, gerotik gerora ibili gabe.

       — Tira, goazen, hala nahi baduzue.

       Khlobuievek eskuan hartu zuen kapelua. Bisitariek buruan jantzi zituzten kapeluak, eta oinez joan ziren denak herrixka ikustera.

       — Goazen nire desordena eta zabarkeria ikustera —zioen Khlobuievek—. Eskerrak bazkaldu duzuen, ondo egin duzue, alajaina! Sinetsidazu, Konstantin Fiodorovitx, oilo ziztrin bat ere ez daukat etxean, horraino iritsi naiz. Zerrien antzera gobernatzen naiz, zerrien antzera!

       Hasperen sakona egin zuen, eta, Konstantin Fiodorovitxen bihotz gogorra biguntzerik lortuko ez zuela sumatuko balu bezala, besotik heldu zion Platonovi eta aurrera jo zuen berarekin batera, besoa bere bularraren kontra gogor estutzen zuela. Kostanjoglo eta Txitxikov atzean geratu ziren, eta, elkarri besotik helduta haiek ere, urrunetik jarraitu zieten beste biei.

       — Latza da nire egoera, Platon Mikhailitx, oso latza! —ziotson Khlobuievek Platonovi—. Ez dakizu zein latza den! Dirurik ez, ogirik ez, botarik ez! Gaztea eta ezkongabea banintz, tira, bost axola lidake horrek. Baina ezbehar horiek guztiak zahartzaroan gertatzen bazaizkizu, emaztea eta bost seme-alaba dituzula, goibel jartzen zara, goibel jartzen zara ezinbestean...

       Errukitu egin zen Platonov.

       — Eta, herrixka saltzen baduzu, hobera egingo du zure egoerak? —galdetu zion.

       — Hobera egin! —esan zuen Khlobuievek, besoak airean mugituz—. Nahitaez, zorrak kitatzeko erabili beharko dut diru guztia, eta, hori egindakoan, mila errublo ere ez zaizkit geldituko.

       — Orduan, zer egingo duzu?

       — Jainkoak daki —esan zuen Khlobuievek, soinei gora eraginez.

       Harritu egin zen Platonov.

       — Nola? Ez duzu ezer egingo egoera horretatik ateratzeko?

       — Zer egin dezaket?

       — Ez duzu baliabiderik?

       — Bat ere ez.

       — Bada, lana bilatu, enpleguren bat hartu.

       — Probintziako idazkari arrunta naiz. Nork emango lidake enplegu onuragarririk? Oso gutxi ordainduko lidakete, eta emaztea eta bost seme-alaba ditut.

       — Orduan, lan egin ezazu lurjaberen batentzat, administratzaile gisa.

       — Eta nork utziko luke bere etxaldea nire eskuetan?, neurea hondatu dut eta!

       — Baina zer edo zer egin behar da gosea eta heriotza atarian daudenean. Anaiari galdetuko diot ea ezagunen baten bidez enplegurik aurkitu ahal dizun hirian.

       — Ez, Platon Mikhailovitx —esan zuen Khlobuievek, hasperen eginik eta besoa gogor estutzen ziola—, dagoeneko ez dut ezertarako balio. Zahartzarora iritsi baino lehenago zahartu naiz, eta garai bateko gehiegikeriek gaixotu egin dizkidate giltzurrunak, eta hezueriak jota dauzkat sorbaldak. Nora jo nezake orain? Zergatik ekarri alferrikako gastu gehiago Estatuari? Bulegari asko ari dira irabazi handiko karguak eskuratu nahirik. Eta ez nuke nahi nire erruz, nire soldata jasotzeagatik, behartsuek zerga gehiago ordaindu behar izaterik, Jainkoak gorde nazala horretatik!: haien bizimodua aski zaila da berez. Ez, Platon Mikhailovitx, babes dezala Jainkoak herri behartsua!

       «Hau egoera latza! —pentsatu zuen Platonovek—. Nire alferkeria baino okerragoa duk!»

       Bitartean, Kostanjoglo eta Txitxikov, zuhurtasunezko tartea utzirik haien atzetik zihoazela, honela mintzo ziren elkarrekin:

       — Begira zein egoera penagarrian daukan dena! —zioen Kostanjoglok, hatzaz ingurua seinalatuz—. Miseria gorrira eraman ditu mujikak! Izurri batek abereak hiltzen baditu, ez duzu zeure ongizatea begiratu behar. Dena saldu behar duzu, eta abelburu bana eman mujikei, egun bakar batez ere lanerako baliabiderik gabe gera ez daitezen. Baina hemengo hondamendia ez da urtetan konponduko: mujikak alferrontzi bilakatu dira jadanik, festazale eta mozkor porrokatuak dira.

       — Beraz, horrek esan nahi du irabazpide txarra dela etxalde hau orain erostea, bai? —galdetu zuen Txitxikovek.

       Kostanjoglok, orduan, honakoa esan nahi balio bezala begiratu zion: «Zein txarto hezi zaituzten! Abezetik hasi beharko dugu orain, ala?».

       — Irabazpide txarra!, hiru urte barru urtean hogei mila errubloko etekina aterako nuke nik etxalde honetatik. Horra zein irabazpide txarra den! Hamabost versta ditu. Ez da gutxi, alajaina! Eta nolakoa da lurra?, begiratu lurrari! Urak harturik dago dena. Baina nik lihoa landatuko nuke, eta lihoak bakarrik bost mila errublo utziko lizkidake; arbia ereingo nuke, eta lau mila errublo irabaziko nituzke arbiei esker. Eta begira han, zekalea dago mendi-malda horretan; iaz lurrean geraturiko hazietatik sortu da; ondo asko dakit aurten ez dutela alerik erein. Etxalde honek ehun eta berrogeita hamar mila balio du, ez berrogei mila.

       Txitxikov beldur zen Khlobuievek entzungo ote zien, eta, hala gerta ez zedin, are atzerago geratu zen.

       — Horra zenbat alor aferrik galdurik! —zioen Kostanjoglok, haserretzen hasita—. Lanerako gogorik izan balu, aurrera aterako zuen hau guztia. Golderik ez bazuen, aitzurraz iraul zitzakeen soroak. Bazeukan soroak lantzea. Lau urtez lanik gabe bizitzera behartu ditu mujikak. Ez da huskeria, gero! Urtebete aski da nekazariak betiko gaiztatzeko eta galbidera eramateko. Zarpaz jantzirik eta alderrai ibiltzera ohitzea lortu du! Eta horrelaxe bizi da bera ere.

       Eta, hori esanik, tu egin zuen Kostanjoglok, eta aldarte behazuntsuak hodei beltz baten antzera ilundu zion bekokia...

       — Ezin naiz denbora gehiago geratu hemen: hil egingo naiz desordena eta utzikeria hau ikusirik! Orain, ni gabe egin ahal duzu tratua berarekin. Kendu lehenbailehen altxor hau ergel horri. Jainkoaren oparia laidoztatu baino ez du egiten!

       Eta, hori esanik, Txitxikov agurtu zuen Kostanjoglok, eta, etxeko nagusiaren aldameneraino aurreraturik, agur egin zion berari ere.

       — Mesedez, Konstantin Fiodorovitx —esan zuen, harriturik, etxeko nagusiak—, oraintxe etorri zara, eta bazoaz berriro!

       — Ezin naiz gelditu. Premia larriko eginbeharrak ditut etxean —esan zuen Kostanjoglok. Agurtu, kotxera igo, eta alde egin zuen.

       Khlobuievek, nonbait, ulertu egin zuen zergatik joan zen.

       — Konstantin Fiodorovitxek ezin izan du hau jasan —esan zuen—. Inondik ere, nire gobernatze barreiatua ez da ikuskizun pozgarria bera bezalako lurjabe batentzat. Ezin izan dut, Pavel Ivanovitx, sinetsidazu aurten ezin izan dudala ia ezer erein, ohorezko hitza ematen dizut. Ez neukan hazirik, eta, zer esanik ez, ez neukan lurra zerez goldatu. Zure adiskide Platon Mikhailitx, ordea, ohiz kanpoko nagusia omen da; eta zer ez duten esaten Konstantin Fiodorovitxez!, bere gisako Napoleon bat omen da. Nik, egia esan, sarritan pentsatzen dut: «Zergatik hornitu dute buru bakar bat hain adimen handiz? Zergatik ez diote eman nire buru ergel honi adimen horren pittin bat, etxea behar bezala gobernatzen jakiteko adina gutxienez. Ez zekiat ezer, ez nauk ezertarako gai». Ai, Pavel Ivanovitx, [har itzazu] zeure ardurapean! Batez ere, errukarri zaizkit nire mujik dohakabe horiek. Konturatzen naiz ez dudala [...] jakin, ez naizela gauza aginduak emateko, ezin dudala latz eta zorrotz jokatu. Nolatan ohituko ditut mujikak ordenara neu desordenaren eredu izanik? Aske utziko nituzke oraintxe bertan denak, baina errusiarra halako moldez eginik dago, ezen norbaiten akuilua behar baitu beti..., bestela, alfertu eta zabartu egiten da.

       — Izan ere, bitxia da hori —esan zuen Platonovek—, zer dela eta gure erresuma honetako herri xehea mozkor eta alproja bihurtzen da inork begi zorrotzez zaintzen ez badu?

       — Kulturarik ez duelako —oharrarazi zuen Txitxikovek.

       — Jainkoak daki zergatik. Gu ikasiak gara, eta zertan da gure bizitza? Ni, adibidez, unibertsitatean ibilia naiz, eta jakingai guztiei buruzko eskolak jaso ditut, baina ez ditut ikasi ez gizalegearen arauak ez bizitzearen antzea, alderantziz, azken orduko mizkeria eta erosotasun berri guztietan dirua parrastaka xahutzearen antzea besterik ez dut ikasi, diruarekin ezin hautsizko lotura duten ikasgaiak baino ez ditut menderatu. Ikasle txarra izan naizela esan nahi du horrek? Bada, ez: horixe bera gertatu zaie beste hainbat ikaskideri ere. Beharbada, bizpahiru laguni onuragarri gertatu zitzaizkien ikasketak, baina, seguraski, berez buruargiak zirelako; gainerakoek, ordea, osasunaren kaltegarri diren gauzak eta lagun hurkoari dirua ateratzeko modua ikastera zuzendu zituzten beren ahalegin guztiak. Halaxe da! Helburu bakarra zuten: irakasleei txalo egitea eta opariak banatzea, haiengandik ezertxo ere jasotzeko asmorik gabe. Horregatik, eskolatuak bagara ere, alderdirik nardagarrienak hautatu ditugu ikasgai guztien artetik. Itxuraz soilik gara ikasiak, ez dugu ikaskuntzaren mamia geureganatu. Ez, Pavel Ivanovitx, ez dakit zergatik, baina ez dakigu beste modu batera bizitzen; nik, behintzat, ez dakit zergatik, zinez diotsut.

       — Arrazoiren bat egongo da —esan zuen Txitxikovek.

       Hasperen sakona egin zuen Khlobuiev gizagaixoak, eta esan:

       — Batzuetan iruditzen zait errusiarra gizaki galdua dela. Ez du borondaterik, ez du adorerik, ez du pairamenik. Dena egin nahi du, eta ezin du ezer egin. Denek uste dute biharamunean bizimodu berri bati ekingo diotela, biharamunetik aurrera behar bezala gobernatuko direla, biharamunetik aurrera dieta egingo dutela, baina ez da horrelakorik gertatzen: arrats horretan bertan hain sabelbete itzela egiten dute, ezen mutu eta adia galdurik geratzen baitira, mihia ezin mugiturik, hontza baten antzera jendeari begira... Horrelakoxeak dira denak!

       — Zentzua eraman behar da beti aldean —esan zuen Txitxikovek—, etengabe hitz egin behar da zentzuarekin, solasaldi adiskidetsuak izan berarekin.

       — Jakina! —esan zuen Khlobuievek—. Baina nik, egia esan, uste dut gu ez garela zentzudunak izateko jaio. Ez dut sinesten gure artean zentzudunik badenik. Baten bat zintzo bizi dela eta dirua bildu eta metatzen duela ikusten badut ere, ez dut sinesten! Deabruak hura ere nahasiko du zahartzaroan, eta bere ondasun guztiak xahutuko ditu bat-batean! Gure erresuma honetan denak dira horrelakoak: aitoren semeak, mujikak, ikasiak eta ezikasiak. Horra zer egin zuen behin mujik buruargi batek: ezerezetik mila errublo irabazi, eta, mila errublo haiek irabazi bezain laster, apetak eman zion bainuontzia xanpainaz bete behar zuela, eta xanpainan bainatu zen. Tira, uste dut dena ikusi dugula. Ez dago besterik. Begiratu bat eman nahi diozu errotari? Ez dauka errotarririk, eta eraikinak ez du ezertarako balio.

       — Hala bada, ez du merezi ikustea! —esan zuen Txitxikovek.

       — Orduan, goazen etxera.

       Eta etxerantz zuzendu zituzten hirurek urratsak.

       Itzulbidean lehengo berberak izan ziren ikuspegiak. Lehen bezala, hango nahaskeria lardatsak nonahi erakusten zuen bere irudi zantarra. Zaharkiturik eta bertan behera utzirik zegoen dena. Kale erdiko istil bat zen gauza berri bakarra. Emakume haserre batek, zaku-oihal zoldatsu batez jantzirik, sekulako jipoia eman zion neskato errukarri bati, eta agiraka ari zen eztarria urratu beharrean, deabru guztiak aipatuz. Urruntxeago, bi mujikek axolagabekeria estoikoz begiratzen zioten emakume mozkorraren amorruari. Bata bizkarraren behealdean hazka ari zen, eta bestea, berriz, aharrausika. Bazirudien etxeak eta teilatuak ere aharrausika ari zirela. Platonovek, haiei begira, aharrausi egin zuen. «Hauexek izango dituk nire mujikak —pentsatu zuen Txitxikovek—, zuloa zuloaren gainean eta adabakia adabakiaren gainean!» Izba batean atetzar oso bat zegoen teilatuaren ordez. Leiho behera eroriak nagusiaren aletegitik lapurturiko hagaz eutsirik zeuden. Hitz batean, antza zenez, Trishkinen berokiaren sistemaren arabera gobernatzen zuten etxalde hura: mahukaburuak eta mendelak moztu ukondoak adabatzeko.

       Geletara sartu ziren. Hango txirotasuna luxuzko hainbat zirtzilkeria ikusgarrirekin nahasirik zegoen, eta horrek apur bat harritu zuen Txitxikov. Brontze berri-berriak ikusten ziren tresna eta altzari apurtuen artean. Shakespeare bat zegoen tintontzi baten estalki; nork bere bizkarrean hatz egiteko kirten dotore marfilezko bat ageri zen mahai gainean. Khlobuievek emaztea aurkeztu zien bisitariei. Emakume bikaina zen. Arrakasta handia izango zukeen Moskun. Haren soinekoa gustu onekoa zen, modaren araberakoa. Hiria eta hango antzoki berria zituen mintzagairik gogokoenak. Berarengan denak salatzen zuen senarrari baino are gutxiago gustatzen zitzaiola herria eta Platonov baino gehiago aspertzen zela bakarrik geratzen zenean. Handik gutxira, neska-mutilez bete zen gela. Bost ziren. Seigarrena amaren besoetan zegoen. Oso politak ziren denak. Itxura ederra zuten hala neskek nola mutilek ere. Apain eta gustu onez jantzirik zeuden, biziak eta alaiak ziren. Eta, horregatik, are tristagarriagoa gertatzen zen haiei begiratzea. Hobe zuketen txarto jantzirik, etxeko gona eta brusa zarpailez, patioan batera eta bestera lasterka ibili eta ezertan ez izan nekazari arrunten seme-alabengandik desberdinak! Lagun bat etorri zen etxekoandrea ikustera. Damak beren geletara joan ziren. Haurrek lasterka alde egin zuten haien atzetik. Gizonezkoak bakarrik geratu ziren.

       Eroste-jardunari ekin zion Txitxikovek. Hasieran, erosle guztiek ohi dutenez, gutxietsi egin zuen erosi nahi zuen etxaldea. Eta, ikuspuntu guztietatik gutxietsi ondoren, esan zuen:

       — Zein da zure prezioa?

       — Ez dizut garesti salduko —esan zuen Khlobuievek—, badakizu?, nire aldetik lotsagabekeria handia litzateke hori, eta ez dut gogoko lotsagabe jokatzea. Ehun arima dauzkat erroldaturik, baina ez dizut ezkutatuko berrogeita hamar bakarrik gelditzen zaizkidala: gainerakoak, edo izurriek jota hil dira, edo ihesi joan dira nortasun-txartelik gabe, eta, beraz, hiltzat hartu behar dituzu. Hori dela eta, hogeita hamar mila errublo bakarrik eskatuko dizkizut guztira.

       — Hogeita hamar mila! Etxaldea bertan behera utzirik daukazu, nekazari asko hil zaizkizu, eta hogeita hamar mila eskatzen dizkidazu! Hogeita bost mila emango dizkizut.

       — Pavel Ivanovitx! Bahituran jarriko banu, hogeita bost mila jasoko nituzke, ulertzen duzu? Hogeita bost mila jaso eta, gainera, etxaldeari eutsi. Baina dirua behar dut lehenbailehen, horrexegatik saldu nahi dut; bahituko banu, luze joko lidake kobratzeak, dirua eman beharko nieke bulegariei, eta ez daukat sosik.

       — Hala eta guztiz ere, hogeita bost mila emango dizkizut.

       Platonovek lotsagarri iritzi zion Txitxikoven jokabideari.

       — Eros ezazu, Pavel Ivanovitx —esan zuen—. Ordaindu ahal da [prezio] hori etxaldearengatik. Hogeita hamar mila ematen ez badizkiozu, anaiak eta biok dirua bildu eta geuk erosiko diogu.

       Ikaratu egin zen Txitxikov...

       — Ondo da! —esan zuen—. Hogeita hamar mila ordainduko dizkizut. Bi mila emango dizkizut orain, seinale gisa, zortzi mila aste bete barru eta gainerakoa hilabete barru.

       — Ez, Pavel Ivanovitx, ahalik eta lasterren jaso nahi dut dirua. Orain hamabost mila eman behar dizkidazu gutxienez, eta gainerakoa bi aste barru beranduen ere.

       — Baina ez ditut hamabost mila! Hamar mila bakarrik ditut orain. Emadazu denbora dirua biltzeko.

       Baina gezurretan ari zen Txitxikov: hogei mila zituen.

       — Ez, Pavel Ivanovitx, hamabost mila behar ditut ezinbestean, premia larrian nago.

       — Bada, bost mila falta zaizkit. Ez dakit nondik aterako ditudan.

       — Nik utziko dizkizut —eten zion Platonovek.

       — Ondo da! —esan zuen Txitxikovek, eta bere artean pentsatu: «Oso une egokian eskaini zidak mailegu hori: bihar arte ez dik dirua ekarriko». Kutxa ekarri zioten kalesatik, eta, luzamendutan ibili gabe, hamar mila errublo atera zituen Khlobuieventzat. Gainerakoa biharamunean ekarriko ziola hitzeman zion; horixe egin zuen: hitzeman; biharamunean hiru mila ekartzeko asmoa zuen, eta gainerakoa bizpahiru egun geroago, eta, epea luzatu ahal izanez gero, are geroago oraindik. Pavel Ivanovitxek ez zuen batere gogoko dirua eskutik jaregitea. Premia larriren bat zuenean ere, uste izaten zuen hobe zuela dirua biharamunean eman, egunean bertan baino. Horrelaxe jokatzen dugu denok! Atsegin zaigu eskatzailea gogaitzea. Neka dezala bizkarra harrera-gelan itxaroten! Ezin du puska batean itxaron, ala? Beharbada, ordu bakoitza balio handikoa da berarentzat eta, gure jokaera dela eta, geroko utzi beharko ditu bere eginkizunak, baina zer axola digu horrek guri? «Itzul zaitez, bihar, adiskidea, gaur ez dut astirik.»

       — Non jarriko zara bizitzen etxaldea saldutakoan? —galdetu zion Platonovek Khlobuievi—. Baduzu beste herrixkarik?

       — Ez, ez dut beste herrixkarik, hirira joango naiz. Bestela ere, hori egin beharko nukeen, ez niregatik, seme-alabengatik baizik. Irakasleak beharko dituzte musika, dantza eta Jainkoaren legeak ikasteko. Herrixkan ez dago hori lortzerik.

       «Ogi apurrik ez, eta seme-alabei dantzan irakatsi nahi!», pentsatu zuen Txitxikovek.

       «Harrigarria!», pentsatu zuen Platonovek.

       — Ea, bada, busti dezagun tratua! —esan zuen Khlobuievek—. Aizak, Kiriushka, ekartzak botila bat xanpaina!

       «Ogi apurrik ez, eta xanpaina bai!», pentsatu zuen Txitxikovek.

       Platonovek ez zekien zer pentsatu.

       Ekarri zieten xanpaina. Hiruna kopa edanik, alaitu egin ziren denak. Khlobuievek lotsa guztia galdu zuen, buruargi eta atsegin bihurtu zen. Askotariko istorioak eta esaera zorrotzak entzun zizkioten. Haren solasak jendearen eta munduaren ezagutza sakona erakusten zuen. Hain ondo eta zehatz ikusten zituen gauza asko, hain egoki eta trebeki deskribatzen zituen hitz gutxitan inguruko lurjabeak, hain argi atzematen zien guztien akats eta hutsuneei, hain ondo zekien aitoren seme bakoitzaren porrotaren historia —zer zela eta, nola eta zergatik egin zuen porrot bakoitzak—, hain orijinaltasun eta egokitasun handiz azaltzen zituen haien ohiturarik xeheenak ere, ezen bi solaskideek zeharo liluraturik entzuten baitzituzten haren hitzak, gizon ezinago buruargitzat ezagutzeko zorian.

       — Aizu —esan zion Platonovek, besotik heldurik zeukala—, hain buruargia eta aditua izanik eta bizitza hain ondo ezaguturik, nolatan ez duzu zeure egoera latz horretatik ateratzeko biderik aurkitu?

       — Irtenbiderik ez zait falta —esan zuen Khlobuievek, eta bere egitasmo ugarien berri eman zion berehala. Hain ziren denak burugabeak, hain ziren bitxiak, hain lotura ahula zuten jendearen eta munduaren ezagutzarekin, ezen, haien berri entzunik, sorbaldak jasotzea besterik ezin baitzitekeen egin, eta esan: «Jainkoarren!, zein tarte ikaragarria dagoen mundua ezagutzetik ezagutza horretaz baliatzen jakitera!». Ia egitasmo guztiek oinarri berbera zuten: behingoan ehun mila edo berrehun mila errublo eskuratzea nondik edo handik. Khlobuiev ziur zegoen ezen, nahitaezko baldintza hori betez gero, behar bezala aterako litzaiokeela dena: etxaldeak aurrera egingo luke, zulo guztiak josiko lituzke, etekinak laukoiztu egingo lirateke eta zor guztiak kitatzeko aukera izango luke. Eta honela amaitu zuen jarduna—: Baina zer nahi duzue egitea? Ez dut inon aurkitzen ongilerik berrehun mila edo, gutxienez, ehun mila errublo uzteko prest legokeenik! Argi dago Jainkoak ez duela horrelakorik nahi.

       «Jakina! —pentsatu zuen Txitxikovek—. Nolatan bidaliko dizkio Jainkoak berrehun mila errublo hi bezalako ergel bati?»

       — Litekeena da nire izeba zahar batek hiru milioi edukitzea —esan zuen Khlobuievek—. Emakume elizkoia da: dirua ematen die elizari eta monasterioei, baina esku-laburra da lagun hurkoarekin. Ospe handia du. Lehengo lege zaharreko emakumea da, ikustea merezi duen horietakoa. Laurehun kanario inguru ditu berak bakarrik, eta dobazakurrak, eta beraren lepotik bizi diren bizkarroi ugari, eta jadanik inon ikusten ez diren zerbitzari horietakoak. Zerbitzaririk gazteenak hirurogei bat urte ditu, eta, hala ere, honela esaten dio berak: «Aizu, mutiko!». Gonbidaturen batek behar bezala jokatzen ez badu, jaki bat edo beste ken diezaiotela agintzen du. Eta kentzen diote, alajaina!

       Platonovek irribarre txikia egin zuen.

       — Nola du izena eta non bizi da? —galdetu zuen Txitxikovek.

       — Hirian bizi da, Aleksandra Ivanovna Khanasarova deritzo.

       — Zergatik ez duzu berarengana jotzen? —galdetu zuen Platonovek, lagunaren zoriaz arduraturik—. Nire ustez, bihotz-gogorra bada ere, zure familiaren egoera ondo azalduko bazenio, ez luke adorerik izango laguntza ukatzeko.

       — Horixe izango lukeela! Izeba oso emakume irmoa da. Harrizko bihotza du atso zahar horrek, Platon Mikhailitx! Ni gabe ere, ezti-jario asko ditu inguruan, beti lausenguka. Bada bat kosta ahala kosta gobernadorea izan nahi duena, eta ahaidetzat dauka izeba..., Jainkoak gorde dezala!, beharbada, erdietsiko du bere helburua! Jainkoak gorde ditzala bera eta gainerako guztiak! Bere garaian ez nuen jakin izebarengana hurbiltzen, eta orain berandu da: dagoeneko ez zait makurtzen bizkarra.

       «Ergela! —pentsatu zuen Txitxikovek—. Izeba zaindu behar huen, haurtzainak umetxoa bezala!»

       — Zer da hau!, lehor-lehor ari gara hizketan —esan zuen Khlobuievek—. Aizak, Kiriushka, ekartzak beste botila bat xanpaina!

       — Ez, ez, nik ez dut gehiago edango —esan zuen Platonovek.

       — Nik ere ez —esan zuen Txitxikovek. Eta ezezko biribila eman zioten biek eskaintzari.

       — Orduan, gutxienez, hitzeman nire etxera etorriko zaretela hirian: ekainaren zortzian bazkari bat emango dut hiriko funtzionario nagusientzat.

       — Horrelakorik! —egin zuen espantu Platonovek—. Ez zara ezeren jabe, erreka jo duzu, eta bazkari bat emango duzu!

       — Beste aukerarik ez dut. Ezin baztertuzko eginbeharra da —esan zuen Khlobuievek—. Haiek ere askotan gonbidatzen naute.

       «Honek ez dik erremediorik!», pentsatu zuen Platonovek. Artean ez zekien ezen Rusen —Moskun eta beste hirietan— badirela gizaki askojakinak zeinen bizitza ezin azalduzko enigma baita. Halakok diru guztia xahutu du, zorretan leporaino sarturik dago, ez du inolako baliabiderik, baina, hala ere, bazkari bat ematen du, azkena nonbait; eta bazkaltiar guztiek pentsatzen dute biharamunean bertan espetxean sartuko dutela etxeko nagusia. Hamar urte igarotzen dira, eta askojakinak mundu honetan dirau, lehen baino askoz ere zor gehiago ditu, baina, hala ere, bazkari bat ematen du, eta denek pentsatzen dute azkena izango dela, eta denak etsirik daude biharamunean bertan espetxean sartuko dutela etxeko nagusia. Askojakin horietakoa zen Khlobuiev. Rusen bakarrik bizi zitekeen horrela. Ezer ez eduki arren, abegi ona egiten zien hirira iristen ziren artista guztiei, berera gonbidatzen zituen eta, hori gutxi balitz, babesa eta laguntza ematen zizkien, aterpea eta logela eskaintzen zizkien bere etxean bertan. Norbaitek sartu-irten bat egingo balu hirian zeukan etxe hartan, ez luke inola ere asmatuko nor zen etxeko nagusia. Gaur pope batek elizkizunak egin ditu han, meza-jantzia soinean; bihar, berriz, antzezlan bat saiatuko dute aktore frantziar batzuek. Beste egun batean, etxean inor gutxik ezagutzen duen batek leku hartzen du egongelan eta, paper asko aldean, bulego bihurtzen du, eta inor ez da harritzen edo urduri jartzen, gertakari hori guztiz ohikoa balitz bezala. Batzuetan, hainbat egunez janari-hondarrik ere ez zen egoten etxean; beste batzuetan, aldiz, gastronomorik ahozurienaren gustua asebetetzeko moduko bazkariak ematen zituzten. Etxeko nagusia pozik eta alaitsu egoten zen beti; haren itxura ikusirik, jaun aberatsa zela esan zitekeen; esne-mamitan eta oparo bizi den gizonaren ibilera zuen. Batzuetan, hain une latzak bizitzea egokitzen zitzaion, ezen beste edonork bere burua ukartu edo tiro batez hilko baitzukeen. Baina erlijiozaletasunak salbatzen zuen, oso modu bitxian uztarturik baitzeukan bere bizimodu barreiatuarekin. Une latz eta mingots haietan, liburu bat zabaldu, eta martirien zein jakintzalarien bizitzak irakurtzen zituen, haiek oinaze eta zoritxar guztien gainetik bizitzeko hezi baitzuten beren arima. Horrelakoetan bigundu eta samurtu egiten zitzaion arima, eta malkoz betetzen begiak. Eta —bai harrigarria!— une haietan ezusteko laguntzaren bat iristen zitzaion ia beti nondik edo handik. Edo aspaldiko lagun batek, beraz oroiturik, dirua bidaltzen zion; edo hirian iragaitzaz zegoen emakume ezezagunen batek, ustekabean haren historia entzunik eta emakumezkoen bihotz-zabaltasun kartsuak eraginik, diru-laguntza oparoa helarazten zion; edo beraren alde erabakitzen zen auzi bat non edo han, nahiz eta berak sekula ez zuen auzi horren aditzerik izan. Debozioz eta esker onez, probidentziaren errukitasun mugagabea ezagutzen zuen orduan, esker-mezak atera, eta berriro ekiten zion bere bizimodu barreiatuari.

       — Erruki dut, benetan, erruki dut! —esan zion Platonovek Txitxikovi, etxeko nagusia agurturik handik joan zirenean.

       — Seme galdua da, ordea! —esan zuen Txitxikovek—. Nik ez dut inolako errukirik horrelako jendearentzat.

       Eta, handik gutxira, harengan pentsatzeari utzi zioten biek: Platonovek, munduko beste edozeri bezain soraio eta axolagabe begiratzen ziolako lagun hurkoaren egoerari. Erdiratu eta beratu egiten zitzaion bihotza besteen oinazeak ikusten zituenean, baina zirrara horrek ez zion aztarna sakonik uzten ariman. Ez zuen Khlobuievengan pentsatzen bere buruarengan ere pentsatzen ez zuelako. Txitxikovek ez zuen Khlobuievengan pentsatzen eginiko erosketa oldozpen guztiez jabetu zitzaiolako. Zenbatu, kontatu eta gogoan hartzen zituen erositako etxaldearen alderdi on guztiak. Eta, edozein ikuspegitatik azterturik, erosketa ona egin zuela iruditzen zitzaion. Bahituran jar zezakeen etxaldea. Bahituran jar zitzakeen hildakoak eta ihesi joandakoak bakarrik. Aurrena lur-sailik onenak zatika saldu, eta bahituran jar zezakeen gero etxaldea. Auzolagun eta ongile zuen aldetik Kostanjogloren aholkuei jarraiki eta, hura bezalako lurjabe bihurturik, berak goberna zezakeen etxaldea. Edo beste lurjabe bati sal ziezaiokeen (berak gobernatzeko gogorik izan ezean, jakina), hildakoak eta ihesi joandakoak beretzat gorderik. Beste alderdi on bat bururatu zitzaion orduan: alde egin zezakeen inguru haietatik, Kostanjoglori mailegua itzuli gabe. Hitz batean, edonondik ikusita, erosketa ona egin zuela iruditzen zitzaion. Atsegin handia sentitu zuen, atsegin handia jadanik lurjabea zelako —ez alegiazko lurjabea, egiazkoa baizik—, lurrak, alorrak eta nekazariak zituelako, ez alegiako nekazariak, ez irudimenean soilik bizi ziren nekazariak, egiazkoak baizik. Eta, apurka-apurka, hor hasi zen jauzika, eta eskuak igurtzitzen, eta ahapeka abesten, eta bere buruarekin hizketan, eta martxa bat jotzen eskua aho aurrean bildurik —turuta bailitzan—, eta hitz kilikagarri eta gozo batzuk ere eskaini zizkion bere buruari, ozenki, «muturtxo», «oilartxo» eta horrelakoak esanez. Baina gero, bakarrik ez zegoela gogoraturik, isildu egin zen bat-batean, neurriz gaineko pozaren oldarrari eusten saiatu zen, eta Platonovek, hots haietakoren bat berari zuzenduriko esalditzat harturik, «Zer?» galdetu zionean, Txitxikovek erantzun zion: «Ezer ez».

       Une horretan, ingurura begiratu, eta baso eder bat zeharkatzen ari zirela ohartu zen; urki lirainak zituzten ezker-eskuin, ilara banatan. Harrizko eliza zuri bat atzematen zen zuhaitzen artean. Jaun bat agertu zen bidearen amaieran; haienganantz zetorren, kapelua buruan eta makila adabegitsu bat eskuan. Hanka luze mehekiko zakur ingeles bat lasterka zihoan haren aurretik.

       — Gelditu! —esan zion Platonovek gidariari, eta jauzi batez jaitsi zen kalesatik.

       Txitxikov ere kalesatik jaitsi zen. Oinez abiatu ziren biak jaunarenganantz. Jarb, ordurako, zakur ingelesa musukatzen ari zen; inondik ere, aspalditik ezagutzen zuen, axolagabeki hartu baitzuen bere mutur lodian Azorren musu kartsua (hala zuen izena zakur ingelesak). Jarb musukatu ondoren, Azor izeneko zakur bizkor hura lasterka oldartu zen Platonovengana, eta, bere mihi bizkorrarekin eskua miazkatutakoan, Txitxikoven bularrera jauzi egin zuen, ezpainak miazkatzeko asmoz, baina ez zuen lortu, eta, Txitxikovek bultzada batez atzera eragin ziolarik, Platonovengana jo zuen berriro, besterik ezean belarria miazkatu nahirik.

       Bitartean, Platonek eta haienganantz zihoan jaunak elkarren ondora heldu eta elkar besarkatu zuten.

       — Anaia Platon, mesedez, zergatik jokatzen duk horrela nirekin? —galdetu zuen jaunak hitzetik hortzera.

       — Nola, gero? —erantzun zuen Platonovek axolagabeki.

       — Galdetzea ere! Badituk hiru egun hire berririk ez dakidala! Petukhen korta-mutilak hire garañoa ekarri zidaan lehengo batean. «Jaun batekin joan da», esan zidaan. Baheukan argibideren bat ematea: nora, zertara, noiz arte. Arren, anaia, nola egin didak horrelakorik? Jainkoak zekik zer pentsatu dudan egunotan!

       — Zer egingo zaio! Ahaztu egin zitzaidaan —esan zuen Platonovek—. Konstantin Fiodorovitxenera joan gaituk ikustalditxo bat egitera... Goraintziak bidaltzen dizkiate berak eta arrebak. Hona hemen Pavel Ivanovitx Txitxikov. Pavel Ivanovitx, hona nire anaia Vasili. Adiskide hau ni bezainbeste maitatzeko eskatzen diat.

       Vasilik eta Txitxikovek, kapelua erantzirik, musuak eman zizkioten elkarri.

       «Nor ote da Txitxikov hau? —pentsatu zuen Vasilik—. Anaia Platonek edonola aukeratzen ditik adiskideak, eta, seguraski, ez zekik nolakoa den gizon hau.» Eta gizabideak uzten zion bezain zorrotz aztertu Txitxikov, eta ikusi zuen apur bat makurturik eusten ziola buruari eta aurpegiera atsegina zuela une horretan.

       Txitxikovek ere, bere aldetik, gizabideak uzten zion bezain zorrotz aztertu zuen Vasili. Platon baino apur bat baxuagoa zen, ilunagoa zuen ilea eta haren aurpegia ez zen, ez hurrik eman ere, anaiarena bezain ederra; hazpegiek, ordea, bizitasun eta kemen handia erakusten zuten. Nabari zitzaion ez zela bizi geldotasunaren eta soraiotasunaren altzoan.

       — Badakik zer bururatu zaidan, Vasili? —esan zuen Platonek.

       — Zer? —galdetu zuen Vasilik.

       — Rus santuan barrena bidaiatzea, Pavel Ivanovitxekin batera hain zuzen ere: agian, jostagarria gertatuko zaidak hori, eta goibeltasuna ezbatuko zidak.

       — Eta zer dela eta hartu duk erabaki hori hain bat-batean?... —hasi zen Vasili, anaiaren erabakiak zeharo harriturik, eta gutxigatik ez zuen honakoa erantsi: «Eta, gainera, norekin eta oraintsu ezagutu duan gizon batekin joatea bururatu zaik; deabruak zekik nor den, litekeena duk gizatxar hutsa izatea». Eta, goganbeharturik, zeharka begiratu zion Txitxikovi, eta ikusi zuen itxura ezinago adeitsua zuela, burua oso modu atseginean alde baterantz apur bat okerturik zeukala artean ere eta begirunezko agur-imintzioa zuela aurpegian, halako moldez, ezen ez baitzegoen asmatzerik zer-nolako gizona zen Txitxikov.

       Isilik abiatu ziren hirurak. Bidearen ezkerraldean harrizko eliza zuria atzematen zen, noizean behin, zuhaitz artean; eskuinaldean, berriz, jauretxearen inguruko eraikinak agertzen hasi ziren apurka-apurka, zuhaitz artean haiek ere. Azkenean, ate nagusia ere azaldu zen. Teilatu garaiko jauretxe zaharraren aurreko patioan sartu ziren. Erdian hazitako bi ezki eskergak itzalpean zeukaten patioaren alderdi bat. Ozta-ozta ikusten ziren etxeko hormak haien atzean, hosto ugariko adar beherantz makurtuek ezkutaturik. Jarleku luze batzuk zeuden ezkien azpian. Vasilik esertzeko gonbita egin zion Txitxikovi. Eseri zen Txitxikov, eta eseri zen Platonov ere. Lorategiko amañi-lili eta otsagereziondo loretsuak patio osoa inguratzen zuten urki lirainetaraino iristen ziren, lore-uztai edo beira-alezko iduneko baten antzera, eta nonahi aditzen zen haien urrina.

       Hamazazpi urte ingurko mutil erne eta trebe batek, arrosa koloreko alkandora polit batez jantzirik, pitxer batzuk ekarri eta aurrean ipini zizkien; pitxer batzuetan ura zegoen, eta beste batzuetan, berriz, gas-urarenaren antzeko burbuila-hotsa ateratzen zuten kvasak, mota eta kolore askotakoak. Pitxerrak haien aurrean utzitakoan, zuhaitz batera hurbildu, enborraren arrimuan zegoen pala handi bat hartu, eta lorategira joan zen. Platonov anaien mendeko guztiek lorategian lan egiten zuten, zerbitzari guztiak lorazainak ziren, edo, hobeto esan, ez zegoen zerbitzaririk, baina batzuetan lorazainek egiten zituzten zerbitzari-lanak. Vasili erabat etsirik zegoen zerbitzaririk gabe bizi zitekeela. Uste zuen edonork jardun zezakeela zerbitzari, eta, horrenbestez, ez zuela merezi gizartean lan horretarako sail berezirik eratzea; errusiarra, haren iritziz, ona, ernea, ederra, trebea eta langile saiatua da alkandoraz eta oihal latzezko beroki lodiz jantzirik dagoen bitartean, baina baldar, itsusi, motel eta alfer bihurtzen da jaka alemaniarra jantzi bezain laster. Haren ustez, errusiarrak garbitasunari eusten dio alkandoraz eta oihal latzezko beroki luzez jantzirik dagoen bitartean; jaka alemaniarra jantziz gero, ordea, ez du alkandora aldatzen, ez du bainurik hartzen, jaka jantzirik lo egiten du, eta jakaren azpian zimitzak hazten zaizkio, eta arkakusoak, eta deabruak daki zer gehiago. Horretan, beharbada, arrazoi zuen. Haren herrixkako jendea txukun eta dotore janzten zen, eta urrun joan beharra zegoen alkandora eta oihal latzezko beroki polit haiek eskuratzera.

       — Ez duzu freskagarririk edan nahi? —galdetu zion Vasilik Txitxikovi, pitxerrak seinalatuz—. Geuk eginak dira kvas hauek; ospe handia ekarri diote aspalditik gure etxeari.

       Txitxikovek, lehen pitxerra hartu, eta edalontzia bete zuen. Garai batean Polonian edan ohi zuen ezti-uraren berdina zen edari hura: xanpainarenak bezalako burbuilak zituen, eta gasak oso kilika atseginak eragiten zituen ahotik sudurrera igotzean.

       — Nektarra da hau! —esan zuen Txitxikovek. Beste pitxer bateko isurkariaz bete zuen gero edalontzia, eta aurrekoa baino gozoagoa iruditu zitzaion.

       — Norantz eta zein lekutara joateko asmoa duzu? —galdetu zion Vasilik.

       — Oraingoz —esan zuen Txitxikovek, eskuarekin belauna igurtziz eta, aldi berean, gorputz-enborra leunki kulunkatuz eta burua alde batera okerturik—, ez noa nik nahi nukeen tokira, beste batek agindutakora baizik. Betristxev jenerala lagun mina dut eta, nolabait esateko, baita babesle ere. Senide bat ikustera joateko eskatu dit. Jakina, senideak senide, bidaia horrek, neurri batean behintzat, badu interesik niretzat ere; batetik, esan beharrik ez dago onuragarria izan daitekeela nire odoluzkientzat, eta bestetik, berriz, mundua ikusiko dut, askotariko jendea ezagutuko dut, eta hori, nolanahi ere, liburu bizi baten antzekoa da, beste jakintza bat.

       Pentsakor geratu zen Vasili. «Oso hizkera puztua zerabilek gizon honek, baina arrazoi dik —pentsatu zuen—. Anaia Platonek premiazko dik jendea, mundua eta bizitza ezagutzea.» Apur batean isilik egon ondoren, ozenki esan zuen:

       — Pentsatzen hasita nagok, Platon, bidaia hori, agian, zuzpergarri ona izango dela hiretzat. Sorgorturik daukak arima. Lo hago, baina ez asetasunaren edo nekearen eraginez, ezpada zirrara eta sentipen bizien ezarengatik. Ni guztiz bestelakoa nauk. Gustatuko litzaidakek gertatzen zaidan guztia hain biziki ez sentitzea eta hain estuan ez hartzea.

       — Hik nahi dualako hartzen dituk estuan gauza guztiak! —esan zuen Platonek—. Hik heuk bilatzen dituk kezkabideak, hik heuk asmatzen dituk larritasunak.

       — Ez diat ezer asmatu beharrik! Edonora noala, atsekabea baino ez diat aurkitzen! —esan zuen Vasilik—. Badakik nolako azpikeria egin digun Lenitsinek hi kanpoan hintzelarik? Hemengo mujikek Pazko osteko lehen astea ospatzeko erabiltzen zuten larreaz jabetu dik.

       — Ez zian horren berri jakingo, horregatik jabetuko zuan lur-sail horretaz —esan zuen Platonek—, berria duk hemen, orain dela gutxi etorri duk Petersburgetik. Gauzak zertan diren azaldu eta dena argitu behar hion.

       — Bazekian, ondo asko jakin ere. Gizon bat bidali nioan guztiaren berri azaltzera, baina gordinkeria bat erantzun zian.

       — Hik heuk joan behar huen gauzak argitzera. Hitz egin ezak herorrek berarekin.

       — Ezta pentsatu ere. Handiustez harrotuegi zegok jadanik. Ez nauk berarengana joango. Hoa hi, nahi baduk.

       — Joango nindukek, baina ez diat besteren galtzetan sartzeko ohiturarik. Engainatu egingo nindikek, ziria sartuko lidakek.

       — Ondo baderitzozu, neu joango naiz —esan zuen Txitxikovek.

       Begiratu egin zion Vasilik, eta pentsatu: «Hori duk bidaiatzeko gogoa!».

       — Azaldu, mesedez, nolako gizona den eta zer gertatu den —esan zuen Txitxikovek—, hori baino ez dut behar.

       — Lotsa ematen dit hain eginkizun gogaikarria zure esku uzteak; izan ere, niretzat, horrelako gizon bati azalpenak emate hutsa eginkizun gogaikarria da berez. Jakin behar duzu gizon hori gure probintzia honetako aitoren seme arrunt eta xehe bat dela. Gora egin zuen Petersburgen, bidea urratu zuen nola edo hala hango gizartean, ez dakit noren alaba sasikoarekin ezkondu zen, eta handiustez puzten hasi zen harrezkeroztik. Nabarmenkeriaz jokatzen du hemen. Jainkoari eskerrak, gure probintziako jendea ez da batere ergela: ez dugu moda legetzat hartzen, ezta Petersburg tenplutzat ere.

       — Jakina! —esan zuen Txitxikov—. Eta zer gertatu da?

       — Gertaturikoa zentzugabekeria galanta da. Lur gutxi dauka, eta larre kaxkar batez jabetu da. Nonbait, kontu egin du inork ez duela lur-sail hori behar eta jabeak berak ahazturik daukala, baina hemengo nekazariak antzina-antzinatik elkartzen dira hor Pazko osteko lehen astea ospatzeko. Lur-sail horri eusteagatik, prest nengoke beste lur batzuk sakrifikatzeko, hobeak izan arren. Ohiturak sakratuak dira niretzat.

       — Beraz, prest zaude beste lur batzuk emateko?

       — Prest nengokeen, bai, baldin eta ez balu horrela jokatu nirekin. Baina, ikusi dudanez, epailearekin harremanak izateko gogoa du. Ondo da, ikus dezagun nork irabazten duen auzia. Planoek ez digute argitasun handirik emango, baina lekukoak ditut: oraindik bizirik daude hainbat nekazari zahar, eta oroimen ona dute.

       «Jum! —pentsatu zuen Txitxikovek—. Argi zegok bi hauek bihotz-bihotzez maite dutela elkar.» Eta ozenki esan zuen:

       — Uste dut auzi hau onez onean konpon daitekeela. Artekariaren esku dago hori. Idatziz

 

[...]

 

       ... zuretzat oso onuragarria litzatekeela, esaterako, azken erroldaren arabera zure lurrei dagozkien arima hil guztiak nire izenean jartzea. Horrela, nik ordainduko nituzke haien zergak. Eta, legea ez hausteko, eroste-agiri baten bidez egingo dugu eskualdaketa, arimak bizirik baleude bezala.

       «Hau duk hau! —pentsatu zuen Lenitsinek—. Tratu bitxia benetan!» Eta, zeharo harriturik, apur bat atzera egin zuen aulkiarekin batera.

       — Uste betean nago ondo iritziko diozula tratu honi —esan zuen Txitxikovek—, oraintxe esan dugun bezala jokatuko dugu eta. Bi gizon helduren arteko sekretua izango da, eta biotako inork ez du okerkeriarik egingo.

       Zer egin? Kinka gaiztoan zegoen Lenitsin. Ezin susma zezakeen arestian agerturiko iritziak hain ondorio berehalakoak ekarriko zituenik. Ez zuen inola ere espero horrelako proposamenik egingo ziotenik. Jakina, egintza horrek ez zion kalterik egingo inori: aurrerantzean ere lurjabeek arima haiek bahituko zituzten biziekin batera, hau da, Estatuaren finantzek ez zuten inolako galerarik izango; desberdintasun bakarra zen arima haiek lurjabe batenak zirela lehen eta beste batenak orain. Baina horrek ez zion arindu larritasuna. Berak zorrotz betetzen zituen lege guztiak, tratularia zen, tratulari zintzoa: ez zuen legez kontrako traturik egiten, ez zuen inoiz eskupeko diru zikinik onartzen. Baina orain nahasirik zegoen, tratu horri zein izen eman asmatu ezinik, ez baitzekien legezkoa ala legez kontrakoa zen. Beste edonork horrelako tratu bat egitea proposatu balio, honela esango zion: «Inozokeria galanta!, ezdeuskeria! Ez dut umekeriarik edo lelokeriarik egin nahi!». Baina izugarri gustatu zitzaion bisitaria, bat etorri ziren gauza askotan kulturaz eta zientziaz aritu zirenean. Nolatan eman, bada, ezezkorik? Kinka ezinago gaiztoan zegoen Lenitsin.

       Baina une horretantxe, hain zuzen ere ezbehar hura erremediatzeko bezala, etxekoandrea sartu zen gelan, gazte, sudur-zapal, zurbil, argal, moztaka, gustu onez jantzirik, Petersburgeko damak bezala. Lenitsinen emaztearen ondotik, inudeak besoetan ekarri zuen lehensemea, senar-emazte ezkonberrien maitasun samurraren fruitua. Txitxikov, esan beharrik ez dago, bertantxe hurbildu zen damarengana, eta, agur-hitz adeitsuei zein buru-makurtu atseginari esker, aise irabazi zuen emakumearen estimua. Haurtxoarengana inguratu zen gero. Haurtxoa negarrez hasi zen, baina Txitxikovek, hala ere, hitz egokiak esaten asmatu zuen: «Apa, apa, enetxoa!». Hatzez kriskitinka eta erlojutik zintzilik zeraman apaingarri kornalinazkoa erakutsiz, bere besoetara erakarri zuen haurra. Besoetan harturik, gorantz altxatzeari ekin zion, eta umeak oso irribarretxo atsegina egin zuen, gurasoak pozez zoratzen utzirik.

       Baina, zela gozamenaren eraginez, zela beste arrazoiren batengatik, haurrak ezegiteko bat egin zuen ustekabean. Oihuka hasi zen Lenitsinen emaztea.

       — Ene Jainkoa! Goitik behera hondatu dizu fraka!

       Txitxikovek behera begiratu zuen: frak berri-berriaren mahuka guztiz hondaturik zegoen. «Deabruak eramango ahal hau, txerrenkume malapartatu hori!», murduskatu zuen bere kolkorako, haserre bizian.

       Etxeko jauna, etxekoandrea eta inudea lasterka joan ziren kolonia-uraren bila, eta Txitxikov alde guztietatik garbitzen hasi ziren hirurak.

       — Ez da ezer, ez da ezer, benetan, ez da ezer —zioen Txitxikovek—. Zer gaitz egin dezake haurtxo errugabe batek?

       Eta, aldi berean, bere kabutan pentsatzen zuen: «Bete-betean zikindu naik bihurri madarikatu honek».

       — Bai adin zoragarria! —esan zuen, garbitzen amaitu zutenean eta imintzio atsegina aurpegira itzuli zitzaionean.

       — Izan ere —esan zuen etxeko nagusiak, Txitxikovenganantz jiraturik eta irribarre atseginez berak ere—, ez dago haurtzaroa baino adin desiragarriagorik: kezkarik ez, etorkizunean pentsatu beharrik ez...

       — Oraintxe bertan aldatuko nintzateke ni egoera horretara —esan zuen Txitxikovek.

       — Birritan pentsatu gabe —esan zuen Lenitsinek.

       Baina, inondik ere, gezurretan ari ziren bi-biak: aldaketa hori egiteko aukera eman baliete, atzera egingo zuketen. Inudearen besoetan egon eta frakak hondatu, zer du horrek alaigarririk?

       Etxekoandre gazteak eta inudeak gelatik alde egin zuten lehensemearekin batera. Izan ere, zereginak zituzten berarekin, zeren eta, Txitxikovi oparitxoa egiteaz gain, haurtxoa ez baitzen bere buruaz ahaztu.

       Gertakari itxuraz hutsal hark Txitxikoven nahia betetzera makurtu zuen etxeko nagusia. Nolatan ukatu ezer horrelako bisitari bati, etxeko semetxoa hain samur tratatu eta, ezkuzabaltasun paregabea erakutsiz, bere fraka sakrifikatu baitzuen? Lenitsinek honela zioen bere artean: «Izan ere, zer nahi duen jakinik, zergatik ez onartu haren eskabidea?» [...]

 

 

Azken kapitulua

 

       Txitxikov, hari urrekaraz brodaturiko mantal pertsiar batez jantzirik eta dibanean eroso eserita, merke-lehian ari zen hirian iragaitzaz zegoen kontrabandista-merkatari jatorriz judu eta ahoskeraz alemaniar batekin, eta, ordurako, aurrean hedaturik zeukan eroskizuna, hau da, kalitaterik oneneko ehun holandarra —alkandorak egiteko— eta, paperezko bi kutxatan gorderik, dohain paregabeak zituen xaboi berezi bat, ezin hobea (horixe zen, hain zuzen ere, aduanan lan egin zuen garaian noizean behin eskuratzen zuen xaboia; izan ere, dohain bereziak zituen masailei leuntasun eta zuritasun harrigarria emateko). Hezibide oneko edozein gizasemerentzat ezinbestekoak ziren gai haiek adituaren zorroztasunaz erosten ari zela, zalgurdi baten zarata entzun zen, gero eta hurbilago, etxeko hormak eta leihoak leunki dardararaziz, eta Aleksei Ivanovitx Lenitsin jaun ohoragarria sartu zen gelan.

       — Lagun ohoragarri hori, begira nolako ehuna eta nolako xaboia, eta hona nolako bitxikeria erosi nuen atzo! Esadazu, arren, zer deritzezun.

       Txitxikovek, hala mintzo zen bitartean, urrez brodaturiko eta beira-alez apainduriko txano bat jantzi zuen buruan. Pertsiako shah baten antza zuen, hain ageri zen duintasunez eta handientzaz beterik.

       Baina lagun ohoragarriak, galderari erantzun gabe, larri-antzean esan zuen:

       — Arazo bati buruz hitz egin behar dut zurekin.

       Haren aurpegiak argi adierazten zuen lur jota zegoela. Bertantxe bidali zuten gelatik ahoskera alemaniarreko merkatari itzaltsua, eta [bakarrik] geratu ziren biak.

       — Badakizu nolako ezbeharra gertatu den? Atsoaren beste testamentu bat aurkitu dute, bost [urte] lehenago egina. Etxaldearen erdia monasterio bati uzten dio, eta beste erdia, berriz, berak hezitako bi neskari, erdi bana. Beste inork ez du ezer jasoko.

       Txunditurik geratu zen Txitxikov.

       — Baina testamentu hori zentzugabekeria hutsa da. Ez du inolako baliorik, bigarrenak indarrik gabe uzten du.

       — Hain zuzen ere, kontua da azken testamentuak ez dioela lehena indargabetzen duenik.

       — Esan beharrik ere ez dago: azkenak lehena indargabetzen du berez. Lehen testamentuak ez du ezertarako balio. Nik ondo asko dakit zein izan zen hildakoaren azken nahia. Bertan nintzen. Nork sinatu zuen?, nor izan ziren lekukoak?

       — Legeak agintzen duenez, auzitegian legeztatu zuten testamentua. Burmilov eta Khavanov epaileak izan ziren lekukoak.

       «Bai txarto! —pentsatu zuen Txitxikovek—. Khavanov gizon prestua omen duk, eta Burmilov, berriz, agure santujalea, jaiegunetan Apostolua irakurtzen dik elizan.»

       — Baina ez du inolako baliorik, ez du inolako baliorik —esan zuen ozenki, eta edozeri buru egiteko erabakitasun irmoa sumatu zuen barnean—. Nik inork baino hobeto dakit zer gertatu zen: hildakoaren aldamenean egon nintzen azken minutuetan. Inork baino hobeto dakit han gertaturikoaren berri. Zin egiteko prest nago.

       Txitxikoven hitzek eta erabakitasunak lasaitu egin zuten Lenitsin. Oso kezkaturik zegoen, eta susmatzen hasia zen Txitxikovek asmo makurren bat zerabilela testamentuari zegokionez. Orain, ordea, bere burua gaitzetsi zuen horrelako susmo txarrak izateagatik. Zin egiteko prest agertze horrek argi frogatzen zuen Txitxikov [errugabea zela]. Adoretsu esan zuen Pavel Ivanovitxek zin egingo zuela, baina ez dakigu bere hitza betetzeko adorerik izango ote zuen.

       — Lasai egon, legelari batzuekin hitz egingo dut auzi honi buruz. Zuk hobe duzu ezer ez egin, utzi dena nire esku. Orain, nahi adina denbora gera naiteke hirian.

       Txitxikov, kotxea ekartzeko agindu, eta legelari batengana joan zen berehala. Jardunaren jardunaz, ezinago aditua zen legelari hura. Baziren hamabost urte auzipeturik zegoela, baina hain antze handiz jokatu zuen beti, ezen, gogotik saiatu arren, ezin izan baitzuten kargutik egotzi. Denek ezagutzen zuten, sei aldiz erbesteratu beharko zuketen eginiko balentriengatik. Ezin konta ahal okerkeriaren susmagarritzat zeukaten, baina ezin zuten lortu beraren kontrako froga argi eta erabatekorik. Bazuen zerbait misteriotsua, eta, kontatzen ari garen istorio hau ezjakintasunaren aro ilunean gertatua balitz, aztia zela aitortzen ausartuko ginateke.

       Harritzekoak ziren legelariaren itxura hotza eta mantal zoldatsua, inola ere ez baitzetozen bat kaobazko altzari ederrekin, kristalezko kanpai baten azpian gordetako erloju urrezkoarekin, muselinazko zorro babesgarritik zehar atzematen zen argi-armiarmarekin eta, batez ere, heziketa europar distiratsuak ingurune guztian eta legelariarengan berarengan utziriko arrasto biziarekin.

       Txitxikovek, legelariaren aire eszeptikoari amore eman gabe, auziaren korapilo guztiak azaldu zizkion, eta oso modu limurgarrian adierazi zion hutsik egin gabe eskertuko zizkiola azkenean aholku onak eta laguntza.

       Legelariak erantzun zion mundua hitz-jalez beterik dagoela, eta antze handiz ulerrarazi zion arranoa hegan baino hobe dela txepetxa eskuan.

       Beste aukerarik ez zegoen: txepetxa jarri behar izan zion eskuan. Tupustean aienatu zen filosofoaren hoztasun eszeptikoa. Gertatu zen munduko gizonik jatorrena eta irekiena zela, solaskide ezinago atsegina eta Txitxikov bezain hizlari trebea.

       — Inondik ere, ez duzu ondo irakurri testamentua. Auzibide luze bati ekin aurretik, hobe zenuke ondo aztertu: eranskinen bat izan behar du non edo non. Idazkia eskuratu beharko zenuke aldi baterako. Dakizunez, debekaturik dago horrelako agiri bat etxera eramatea, baina funtzionarioren bati era egokian eskatuko bazenio... Nik, neure aldetik, ahal dudan guztia egingo dut.

       «Ulertu diat», pentsatu zuen Txitxikovek, eta esan:

       — Izan ere, nik ez nuen idatzi testamentua, eta ez naiz gogoratzen eranskinik ba ote duen.

       — Begi zorrotzez aztertzea duzu onena. Bestetik —jarraitu zuen, ezinago onbera—, lasai egon behar duzu; egoerarik okerrenean ere, ez aztoratu. Gertatzen dena gertatzen dela, ez etsi inoiz: ez dago ezin zuzenduzkorik. Begiratu niri: lasai nago beti. Askotariko hobenak leporatzen dizkidate, baina horrek ez dit lasaitasun izpirik kentzen.

       Izan ere, legelari-filosofoaren aurpegiak erabateko lasaitasuna agertzen zuen, hainbesterainokoa, ezen Txitxikov oso [...]

       — Hori da garrantzitsuena noski —esan zuen Txitxikovek—. Baina, guztiarekin ere, onartuko didazu ez dagoela lasai egoterik zenbait gertakari eta gorabeheraren aurrean. Etsaien erasoak eta irainak oso latzak dira batzuetan, oso gauza larriak gertatzen dira.

       — Hori txepeltasuna da, benetan —erantzun zuen, oso lasai eta onbera, filosofo-legegizonak—. Agiriek izan behar dute auzibide osoaren oinarria, eta zuk berebiziko ahaleginak egin behar dituzu baldintza hori bete dadin; dena idatziz, ezer ez hitzez soilik. Eta ikusten duzunean auzibidea amaitzera doala eta epaileak, eragozpenik gabe, laster erabakiko duela, ez saiatu zeure burua zuritzen edo aldezten; hori egin beharrean, ahal beste nahaspilatu dena, agiriei atariko berriak, bigarren mailako klausula gehigarriak eta horrelakoak erantsiz.

       — Alegia, zera lortzeko...

       — Nahaspilatu, nahaspilatu dena, besterik ez —erantzun zuen filosofoak—. Eta, gauzak erabat korapilatzeko, erants itzazu auziarekin inolako loturarik ez duten gertakari batzuk eta beste hainbat lagun auzipetzea ekar dezaketen afera denetarikoak. Besterik ez duzu egin behar. Ea Petersburgetik iritsi berriak diren funtzionario horietakoren bat mataza askatzeko gai den! Aska dezala mataza, aska dezala! —errepikatu zuen, atsegin handiz Txitxikovi begietara so, hala nola so egiten baitio irakasleak ikasleari errusierazko gramatikaren atal erakargarri bat azaltzen dionean.

        — Bai, ulertu dut, edonori burua zeharo nahasteko gai diren zertzelada horiek aurkitzea da kontua —esan zuen Txitxikovek, filosofoari begietara so, atsegin handiz bera ere, irakasleak azalduriko atal erakargarria ulertu duen ikaslearen antzera.

       — Aurkituko dituzu, horixe aurkituko dituzula! Sinetsidazu: saiatuaren saiatuaz, asmotsu bilakatzen da burua. Lehenik eta behin, gogoan izan hainbaten laguntza izango duzula. Auzi korapilatsuak diru-iturri polita dira jende askorentzat: funtzionario gehiago behar dira, gehiago ordaindu behar diete... Haietako batzuen lana alferrikakoa izanik ere, haiei berdin: erraza dute beren burua garbitzea, agiriak aztertu behar dituzte, dirua behar dute... Ogia dago jokoan... Sinetsidazu, egoera gaizkoatzen denean, dena nahaspilatzea da eginkizunik behinena. Inortxok ere ezer ez ulertzeko moduan nahaspilatu eta korapilatu behar dira gauzak. Ni zergatik nago beti lasai? Bada, aldez aurretik dakidalako nire kontrako auziak okertu bezain laster direnak eta ez direnak sartuko ditudala tartean: gobernadorea, gobernadoreordea, poliziaburua, diruzaina, guzti-guztiak sartuko ditut tartean. Dena dakit haiei buruz: nor norekin dagoen haserre, nork nor daukan begitan harturik, nork nor eraman nahi duen espetxera. Gero, beharbada, onik aterako dira ataka horretatik, baina beste batzuek aberastea lortuko dute haiek onik aterata. Karramarroak ur uherretan soilik harrapatzen dira. Auziren bat noiz nahaspilatuko zain daude denak.

       Legelari-filosofoak, hori esandakoan, berriro so egin zion Txitxikovi begietara, neurrigabeko plazerrez, hala nola begiratzen baitio irakasleak ikasleari errusierazko gramatikaren atal are erakargarriago bat azaltzen dionean.

       «Izugarri azkarra duk gizon hau», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean, eta pozarren eta aldarte ezin hobean alde egin zuen legelariaren etxetik.

       Guztiz lasai eta seguru, zalutasun zabarrez bota zuen gorputza kotxeko bigungarri gurien gainera. Selifani estalkia jaisteko agindu (estalkia jasorik eta larruzko errezelak hedaturik joan zen legelariaren etxera), eta eroso eseri zen, husarren koronel erretiratu batek edo Vishnepokromovek berak egingo luketen bezalaxe, hanka bat bestearen azpian trebeki tolesturik, burua alde baterantz jiraturik eta aurpegia distiratsu belarrien ertzeraino sarturik zeraman sedazko kapelu berriaren azpian. Zuzenean denden kalera joateko agindu zion Selifani. Merkatariek, bertako zein kanpoko, nor bere dendako atean zutik, begirunez eranzten zuten kapelua, eta Txitxikovek, erantzun gisa, duintasun handiz altxatzen zuen berea. Ezagunak zituen jadanik haietako batzuk; beste batzuk, aldiz, etorri berriak ziren, baina, hain jaun ospetsuaren itxura prestuak liluraturik, agur egiten zioten ezagutuko balute bezala. Tfuslavel hiriko azoka ez zen artean amaitu. Joanak ziren zaldiak eta nekazariak, eta heziketarik oneneko jaunentzako salgai ederren txanda zen orain. Zalgurdiz etorriak ziren merkatariak, eta, leraz ez bazen, ez zuten etxera itzultzeko asmorik.

       — Zatozte, zatozte! —zioen, gizalegezko keinu nabarmenak eginez, saltzaile batek oihal-denda baten aurrean, burua biluzik, kapelua eskuan, moskutar ebakerako jaka alemaniarra soinean, bi hatzez bizarrik gabeko kokots biribilari eusten ziola eta heziketa fina adierazten zuen imintzioa aurpegian.

       Dendara sartu zen Txitxikov.

       — Mesedez, erakutsi oihalak.

       Merkatariak, oso antzetsua bera, berehalaxe altxatu zuen salmahaiko ohola, eta, igarobidea horrela irekirik, saltoki barruan kokatu zen, salgaiak atzean eta eroslea aurrean.

       Salgaiak atzean eta eroslea aurrean zeuzkala, merkatariak, burua biluzik eta kapelua eskuan, berriro agurtu zuen Txitxikov. Gero, kapelua jantzi, gizalegezko buru-makurtua egin, eta, bi eskuak salmahaian bermaturik, esan zuen:

       — Oihal ingelesa?, edo, aukeran, hemengoa nahiago duzu, Errusiakoa bertakoa?

       — Hemengoa nahiago dut —esan zuen Txitxikovek—, baina kalitaterik onenekoa, ingelesa deritzoten mota horretakoa.

       — Zein kolore nahi duzu? —galdetu zuen saltzaileak, salmahaian bermaturiko bi eskuen gainean oso modu atseginean kulunkatzen zen bitartean.

       — Kolore ilunen bat, olibakara edo botila-berdea, txilar koloreko izpilekin —esan zuen Txitxikovek.

       — Hitzematen dizut kalitaterik oneneko oihala emango dizudala, ez dago hoberik bi hiriburuetan —esan zuen saltzaileak, goiko apal batean zegoen oihal bat harturik; trebetasun handiz mahai gainera bota, mutur batetik tiraka zabaldu, eta argitara eraman zuen—. Hau distira! Moda-modakoa da, azken orduko gustuaren araberakoa!

       Oihalak dir-dir egiten zuen sedazkoa balitz bezala. Saltzaileak aise igarri zuen oihal-kontuetan aditua zen erosle baten aurrean zegoela, eta ez zuen hamar errubloko oihaletatik hasi nahi.

       — Ez dago txarto —esan zuen Txitxikovek, oihala leunki haztatuz—. Baina hobe behingoan erakusten badidazu azkena erakutsi nahi didazun beste hori; eta eskatu dizudan kolorearen antz handiagoa izan dezala, eta izpilduna, benetan izpilduna izan dadila.

       — Ulertzen dut, orain Pe[tersburgen modan] dagoen kolore horretakoa nahi duzu. Badut oihal bat ezin hobea. Hori bai, jakinarazi behar dizut prezioa oso handia dela, baina kalitatea ere oso handia da.

       — Ekarri.

       Hitzik ez prezioaz.

       Bestearen gainera etorri zen oihala. Saltzaileak antze handiz hedatu zuen hori ere; mutur batetik heldu, eta sedazkoa balitz bezala hedatu zuen. Hainbeste hurbildu zion Txitxikovi, ezen, aztertzeaz gain, usaindu ahal izan baitzuen.

       — Hau kolore polita! Navarinoko kea eta sugarrak —esan zuen saltzaileak.

       Ados jarri ziren prezioan. Burdinazko arshinak, azti baten makila bailitzan, aitaren batean neurtu zituen Txitxikoven fraka eta galtzak. Saltzaileak, artaziekin ebaki bat egin, eta, trebetasun handiz, alderik alde urratu zuen oihala bi eskuekin. Oihala urratzen amaitzeaz batera, buru-makurtua egin zion Txitxikovi halako xarma ezin liluragarriago batez. Oihala tolestu eta paperean bildu zuen trebetasun handiz; bilgoa jira-biraka hasi zen lokarri mehearen azpian. Txitxikovek sakela arakatu nahi izan zuen, baina nabaritu zuen norbaitek leunki inguratzen ziola gerria besoaz, eta haren belarriek hitz hauek entzun zituzten:

       — Adiskide agurgarri hori, zer erosten ari zara hemen?

       — Hau ustekabeko elkartze atsegina! —esan zuen Txitxikovek.

       — Topo egite atsegina benetan! —esan zuen gerria inguratu zionaren ahotsak. Vishnepokromov zen—. Arretarik eskaini gabe dendaren aldamenetik igarotzeko zorian nengoela, aurpegi ezagun bat ikusi dut bat-batean, eta nola uko egin hain plazer atseginari! Zalantzarik gabe, oihalak aurreko urteetan baino askoz hobeak dira aurten. Baina lotsagarria da, gero! Ez dut ezer aurkitu... Prest nago hogeita hamar edo berrogei errublo gastatzeko..., berrogeita hamar ere ordainduko nituzke, baina eman diezadatela oihal on bat! Nire ustez, oihal bikainik aurkitu ezean, hobe da ezer ez edukitzea. Ez da hala?

       — Bai horixe! —esan zuen Txitxikovek—. Gauza on bat edukitzeko ez bada, zergatik nekatu?

       — Erakutsi tarteko prezioko oihalen bat —entzun zen haien atzean Txitxikovi ezaguna iruditu zitzaion ahots bat. Atzerantz jiratu zen: Khlobuiev zen. Nabari zitzaion oihala ez zuela apetak eman ziolako erosiko, erabat higaturik baitzeukan bere jaka ziztrina.

       — Hara, Pavel Ivanovitx! Zurekin hitz egiteko aukera izango dut azkenean. Ez dago zu aurkitzeko modurik. Hainbatetan joan naiz zure bila, baina kanpoan zara beti.

       — Adiskidea, oso lanpeturik ibili naiz, eta, zinez diotsut, ez dut zurekin egoteko astirik izan.

       Ingurura begiratu zuen, azalpenik eman gabe ihes egiterik ba ote zegoen, eta Murazov ikusi zuen dendan sartzen.

       — Afanasi Vasilievitx! Jainkoarren! —esan zuen Txitxikovek—. Hau elkartze atsegina!

       Eta, haren ondotik, Vishnepokromovek errepikatu zuen:

       — Afanasi Vasilievitx!

       [Khlobuievek] ere errepikatu zuen:

       — Afanasi Vasilievitx!

       Eta, azkenean, heziketa oneko saltzaileak, eskuaren eginahal guztian kapelua ahalik eta lasterren erantzi, aurrera egin, eta esan zuen:

       — Afanasi Vasilievitx, onar iezadazu, arren, nire begirune apalaren aitorpena!

       Giza arrazako zakurrek aberats okituei erakutsi ohi dieten begiramen zakurrezkoa azaldu zen haien aurpegietan.

       Agureak diosal egin zien guztiei, eta zuzenean joan zen gero Khlobuievengana:

       — Barkatu, denda honetan sartzen ikusi zaitut urrunetik eta apur batean zu nekaraztera erabaki naiz. Gero, zereginik ez baduzu eta etxera bidean nirearen aldamenetik igaro behar baduzu, eskertuko nizuke sartu-irten labur bat egitea. Hitz egin behar dut zurekin.

       Khlobuievek esan zuen:

       — Oso ondo, Afanasi Vasilievitx.

       — Eguraldi ederra dugu gaur, Afanasi Vasilievitx —esan zuen Txitxikovek.

       — Ezin ederragoa —gaineratu zuen Vishnepokromovek—. Ez da hala, Afanasi Vasilievitx?

       — Bai, Jainkoari eskerrak, eguraldi ona dugu. Baina euri apur bat beharko genuke, ereiteko sasoian gaude eta.

       — Horixe beharko genukeela —esan zuen Vishnepokromovek—, ona litzateke ehizarako ere.

       — Bai, euri apur batek ez luke inolako kalterik egingo —esan zuen Txitxikovek. Bost axola zion euriak, baina atsegin zuen milioi askoren jabearekin bat etortzea.

       Eta agurea, berriro ere denak agurturik, dendatik joan zen.

       — Jira-biraka jartzen zait burua gizon horrek hamar milioi dituela pentsatze hutsarekin —esan zuen Txitxikovek—. Sinestezina da.

       — Nolanahi ere, hori ez da bidezkoa —esan zuen Vishnepokromovek—, kapitalek ez dute bakar baten [eskuetan] egon behar. Gaur egun, gai horri buruzko liburuak argitaratzen ari dira Europa osoan. Ondo dago dirua edukitzea, baina besteekin partekatu behar da: opariak egin, dantzaldiak antolatu, oparotasun onuragarria sortu, maisuek eta eskulangileek eguneroko ogia irabazteko modua izan dezaten.

       — Nik ezin dut hori ulertu —esan zuen Txitxikovek—. Hamar milioi, eta mujik arrunt bat bezala bizi da! Deabruak daki zer egin daitekeen hamar milioirekin. Hamar milioiren jabe izanik, jeneral eta printzeen artean aukera daitezke adiskideak.

       — Bai —erantsi zuen saltzaileak—, Afanasi Vasilievitxek berezitasun itzalgarri asko ditu, baina baita ezin barkatuzko akats ugari ere. Merkataria, itzalgarria bada, ez da merkatari hutsa, negozio-gizona ere bada nola edo hala. Nik, esaterako, palko bat akuratu behar dut antzokian, eta alaba ez dut koronel arrunt batekin ezkonduko: jeneral batekin ez bada, ez dut inorekin ezkonduko. Zer onik ekarriko lidake koronel batek? Niri gozogile batek prestatu behar dit bazkaria, ez sukaldari batek...

       — Argi baino argiago dago! —esan zuen Vishnepokromovek—. Hamar milioirekin edozer egin daiteke! Eman niri hamar milioi eta ikusiko duzue zer egiten dudan!

       «Ez —pentsatu zuen Txitxikovek—, hik ez huke onurazko gauza askorik egingo hamar milioirekin. Nik bai, ordea; hamar milioi banitu, zerbait egingo nikek.»

       «Nik orain —pentsatu zuen Khlobuievek—, hain eskarmentu ikaragarriaren ondotik, hamar milioi banitu, bestela jokatuko nikek: eskarmentuari esker, kopek bakoitza zein garestia den ikasten duk.» Eta gero, une batez pentsakor egon ondoren, bere buruari galdetu zion: «Zentzuz jokatzen asmatuko nuke benetan?». Eta, eskuari eraginez, gaineratu zuen: «Ze demontre! Ziur nagok dena xahutuko nukeela, lehen bezala», eta dendatik irten zen, Murazovek zertaz hitz egin behar zion jakiteko irrikaz.

       — Zure zain nengoen, Piotr Petrovitx! —esan zuen Murazovek, Khlobuiev sartu zela ikusirik—. Mesedez, zatoz nire gelatxora.

       Eta irakurleak dagoeneko ezagutzen duen gelatxo horretara eraman zuen Khlobuiev. Urtean zazpiehun errublo irabazten dituen funtzionario batek ere ez luke hain gela xumea izango.

       — Nago zure egoerak hobera egin duela honezkero. Zerbait jasoko zenuen izeba hildakoan, ezta?

       — Nola azalduko nizuke, Afanasi Vasilievitx? Ez dakit nire egoerak hobera egin duen. Berrogeita hamar nekazari-arima eta hogeita hamar mila errublo jaso ditut guztira, baina nire zorretako batzuk kitatzeko erabili behar izan dut diru hori, eta ezer gabe nago berriro. Baina garrantzitsuena da testamentuaren arabera gauzak ez daudela batere garbi. Horiek amarruak, Afanasi Vasilievitx! Oraintxe kontatuko dizut zer gertatu den, eta zeharo txunditurik geratuko zara. Txitxikov hori...

       — Barkatu, Piotr Petrovitx, Txitxikov horretaz hitz egin baino lehen hitz egidazu zeure buruaz. Esadazu: guztira zenbat diru beharko zenuke zure egoeratik behin betiko ateratzeko?, zenbat joko zenuke nahikotzat?

       — Nire egoera oso larria da —esan zuen Khlobuievek—. Egoera horretatik ateratzeko, zor guztiak ordaintzeko eta premiazkoenarekin soilik bizitzeko, ehun mila behar ditut gutxienez, edo gehiago beharbada. Hitz batean, ezinezkoa zait.

       — Eta diru hori izango bazenu, nola gobernatuko zenuke zeure bizitza?

       — Gela txiki bat akuratuko nuke eta seme-alaben hezkuntzaz arduratuko nintzateke, ez nuke-eta niretzako enplegurik lortuko: dagoeneko ez dut ezertarako balio.

       — Eta zergatik ez duzu ezertarako balio?

       — Zuk esango didazu zer egin dezakedan! Orain ezin naiz berriro behetik hasi, bulego batean eskribau. Ahaztu egin zaizu familia dudala. Berrogei urte ditut, txarto dauzkat giltzurrunak eta nagitasunaren mende nago; eta ez didate hori baino enplegu hoberik emango; ez dut izen onik. Egia aitortuko dizut: ez nuke irabazi errazeko kargu badaezpadakorik onartuko. Beharbada, gizatxar hutsa naiz, jokalari amorratua eta nahi duzun guztia, baina ez dut eskupeko diru zikinik onartuko. Sekula ez naiz ondo konponduko Krasnonosovekin eta Samosvistovekin.

       — Barkatuko didazu, baina ezin dut ulertu nolatan bizi daitekeen biderik gabe, nolatan joan daitekeen biderik ez dagoen lekutik, nolatan ibil daitekeen oin azpian lurrik ez badago, nolatan egin daitekeen igeri gorputz-adarrak uretan sartu gabe. Bizitza, izan ere, bidaia baita. Barkatu, Piotr Petrovitx, baina aipatu dituzun jaun horiek badute, hala ere, bideren bat, lan egiten dute hala ere. Onar dezagun bidea galdu dutela nola edo hala, bekatari guztiei gertatzen zaien legez, baina berriro aurkituko duten esperantza dago. Abiatzen dena beti iristen da; bidea aurkituko duen esperantza dago. Beti egonean dagoenak, ordea, nolatan aurkituko du inongo biderik? Bidea ez da berez etortzen norberarengana.

       — Ulertzen dizut, Afanasi Vasilievitx, eta badakit zuzen zaudela, baina berriro diotsut hil eta amaitu egin zaidala lanean jarduteko gogo guztia; ez dut uste inolako onik egin ahal diodanik mundu honetako inori. Deus egiteko gai ez den kirtentzat daukat neure burua. Lehen, gazteagoa nintzenean, uste nuen dirua zela gauza guztien oinarria, uste nuen ehun mila errublo izango banitu zoriontsu egingo nuela jende asko: laguntza emango niekeen artista behartsuei, liburutegiak eta babes-etxeak sortuko nituzkeen, arte-bildumak sustatuko nituzkeen. Ez naiz gusturik gabeko gizona, eta badakit gure aberatsek baino askoz hobeto jardungo nukeela zeregin askotan, zeinetan haiek hainbestean moldatzen baitira. Baina orain iruditzen zait harrokeria dela hori guztia, eta onura gutxi dakarrela. Ez, Afanasi Vasilievitx, ez dut ezertarako balio, ezertarako ere ez, zinez diotsut. Ez naiz gauza lanik xumeena ere egiteko.

       — Entzun, Piotr [Petrovitx]! Zuk otoitz egiten duzu, elizara joaten zara, badakit ez duzula huts egiten ez goizeko eta ez arratseko otoitza. Ez duzu gogoko goiz jaikitzea, baina goiz jaikitzen zara, eta mezatara joaten zara, goizeko lauretan joaten zara, beste inor oraindik jaiki ez den orduan.

       — Hori besterik da, Afanasi Vasilievitx. Arima salbatzeko egiten dut hori, erabat etsirik bainago ezen, hori eginez gero, nire bizitza alferraren hobena garbituko dudala, apur bat besterik ez bada ere. Gaiztoa naiz, baina, hala ere, ziur nago Jainkoak aintzat hartzen duela otoitza. Otoitz egiten dut, bai, ez naiz fededuna, baina, hala ere, otoitz egiten dut. Nola zaldiek eta bestelako zamariek senez ezagutzen baitute uztarrian lotzen dituena, nik ere halaxe sumatzen dut badela jaun bat gauza guztiak bere mende dituena.

       — Beraz, otoitz egiten duzu zure otoitzen entzuleari atsegin emateko, arima salbatzeko, eta horrek indarra ematen dizu eta ohetik goiz jaikitzera behartzen zaitu. Sinetsidazu, lanari horrela ekingo bazenio, otoitz egiten diozun hori berori zerbitzatzen duzula sinetsirik, lanerako gogoa piztuko litzaizuke, eta inork ez luke indarrik izango zure kemena ahultzeko.

       — Afanasi Vasilievitx, berriro diotsut hori besterik dela! Lehen kasuan, nolanahi ere, ikusten dut egiten dudana. Prest nago monasterio batera joateko, eta agintzen dizkidaten lan eta balentria guztiak egingo ditut han, direnik eta nekezenak direla ere. Ziur nago ez dagokidala niri arrazoitzea zer dela eta zigortzen nauten neke horien bidez; burua makurtuko dut han, eta badakit Jainkoaren aurrean makurtuko dudala.

       — Eta zergatik ez duzu horrela arrazoitzen lurreko gauzez ere? Izan ere, lurrean Jainkoa zerbitzatu behar dugu, ez beste inor. Eta beste inor zerbitzatzen badugu, Jainkoak hala agindu digula ziur gaudelako zerbitzatzen dugu, bestela ez genuke zerbitzatuko. Zer besterik dira norberaren gaitasun eta dohain berezi guztiak? Horrelakoxea dugu otoitza: batzuek hitzez eta beste batzuek ekintzez egiten dute. Zu ezin zara monasterio batera joan: munduari loturik zaude, familia duzu.

       Hori esandakoan, pentsakor geratu zen Murazov. Khlobuiev ere pentsakor geratu zen.

       — Berrehun mila errublo izango bazenitu, uste duzu gai zinatekeela zentzatzeko eta aurrerantzean bizimodu zuhurragoa eramateko?

       — Gutxienez, ahal dudana egingo dut, seme-alaben hezkuntzaz arduratuko naiz, irakasle onak aurkitzeko aukera izango dut.

       — Eta esango balizute bi urte barru zorrez josirik egongo zarela berriro?

       Khlobuiev isilik geratu zen une batez, eta astiro hitz egiten hasi zen gero:

       — Ez da horrelakorik gertatuko, hain eskarmentu latzaren ondoren...

       — Eskarmentua! —esan zuen Murazovek—. Ezagutzen zaitut. Bihotz handiko gizona zara: adiskide batek dirua eskatuko dizu, eta eman egingo diozu; txiro bat ikusiko duzu, eta lagundu nahi izango diozu; gonbidatu atsegin bat etorriko zaizu etxera, eta ahalik abegirik onena egin nahi izango diozu; amore emango diozu ontasunezko lehen barne-bultzadari, eta zuhurtasuna ahaztuko zaizu. Eta azkenik, uzten badidazu, argi eta garbi esango dizut ez zaudela seme-alabak hazteko moduan. Bere eginbeharra bete duen aitak soilik hezi ahal ditu seme-alabak. Eta emaztea... bihotz handikoa da hura ere... baina ez du seme-alabak hezteko behar adina eskolarik. Barkatuko didazu hau esatea, Piotr Petrovitx, baina nago zure seme-alabentzat kaltegarria izango dela zurekin bizitzea, ez duzu hala uste?

       Khlobuiev zalantzan geratu zen; ikuspegi guztietatik aztertu zuen bere burua, eta azkenean onartu zuen Murazovek arrazoi zuela hainbat gauzatan.

       — Piotr Petrovitx, utzi nire esku seme-alaben ardura; utzi familia eta seme-alabak: nik zainduko ditut. Zure egoera hain larria izanik, hobeto egongo dira nire ardurapean. Horrela jarraituz gero, gosez hilko dira. Izan ere, edozer egiteko prest egon behar duzu orain. Ezagutzen duzu Ivan Potapitx?

       — Bai, eta estimu handitan daukat, beti nekazari-beroki arruntez jantzirik badago ere.

       — Bada, Ivan Potapitx aberats okitua zen, funtzionario banarekin ezkondu zituen alabak, errege bat bezala bizi zen; eta zer egin zuen erreka jo zuenean?, dendari hasi zen lanean. Ez zitzaion batere samurra gertatu zilarrezko plateretik katilu arruntera igarotzea: bazirudien ez zuela ezeri ekiteko adorerik izango. Orain Ivan Potapitxek zilarrezko platerean jan lezake berriro, baina ez du nahi. Ondasunak bil litzake berriro, baina zera esaten du: «Ez, Afanasi Ivanovitx, orain ez dut neure burua zerbitzatzen, Jainkoak hala [erabaki] du eta. Ez dut neure kabuz ezer egin nahi. Ez diot jendeari entzun nahi, Jainkoari baizik, eta Jainkoari entzun nahi diodalako entzuten dizut zuri, Jainkoak gizaki onenen ahotik hitz egiten du eta. Zu ni baino buruargiagoa zara, eta horregatik ez dut nik erantzuten, zuk baizik». Horra zer esaten duen Ivan Potapitxek; eta, egia esan behar badizut, bera ni baino askoz buruargiagoa da.

       — Afanasi Vasilievitx! Ni ere prest nago zure aginpidea [ezagutzeko], zeure zerbitzari nauzu eta nahi duzuna egingo dut: zure esanera nago. Baina ez eman nire indarrez gainetiko lanik: ni ez naiz Potapitx, eta berriro diotsut ez dudala ezer onik egiteko balio.

       — Ez zaitut estutuko, Piotr Petrovitx. Jainkoa zerbitzatu nahi zenukeela esan duzunez, hona errukizko egintza bat zuretzat. Eliza bat eraikitzen ari dira inguru hauetan, herritar elizkoiek borondatez ematen duten diruarekin. Urri dabiltza, ordea, eta eskean ibili behar dute. Jantz ezazu beroki arrunt bat... orain herritar xehea zara, txiroa, porrot egin duen aitoren seme bat, baina ez duzu zertan lotsaturik! Bidez bide eta herriz herri ibiliko zara, telega arrunt batean eta limosna-liburua eskuan. Apezpikuak bedeinkapena eta liburua emango dizkizu, eta zoaz Jainkoarekin.

       Txunditurik utzi zuen Piotr Petrovitx eginkizun berri horrek. Bera, garai batean lehengo era zaharreko aitoren semea izanagatik, liburua eskuan eliza bat eraikitzeko diru eske ibili, telega batean zanbuluka gainera! Baina ezin ezezkorik eman edo ukorik egin: errukizko egintza zen.

       — Zalantzan zaude? —esan zuen Murazovek—. Bi zerbitzu egingo dituzu: bata Jainkoari eta bestea niri.

       — Zuri?, nolako zerbitzua egingo dizut zuri?

       — Hona nolakoa. Ni oraindik izan ez naizen hainbat lekutara joango zara, eta gauza asko jakingo dituzu: nola bizi diren mujikak, non diren aberatsagoak, non dauden beharraldian eta zertan den leku bakoitzeko egoera. Jakinarazi behar dizut ni mujik-familia batean jaioa naizela eta agian horregatik maite ditudala mujikak. Baina kontua da zitalkeria nagusitu dela haien artean. Raskolnikek eta denetariko arloteek burua berotzen diete, boterearen kontra jartzen dituzte, boterearen eta ordenaren kontra, eta jendea aise matxinatzen da zapaldurik dagoenean. Gizabanakoa eramankorra bada, ordea, nekez matxinatuko du inork. Konponbidea ez da behekoak zigortzen hastea. Ez da komeni indarra erabiltzea: horrek ez luke inolako onurarik ekarriko, gaizkileen mesedetarako litzateke. Zu gizon buruargia zara, erne ibili, jakin ezazu jendea non den eramankorra eta non suminkorra, eta konta iezadazu gero horren guziaren berri. Badaezpada ere, diru apur bat emango dizut mujik eramankor errugabeen artean banatzeko. Zuk, zeure aldetik, haien bihotza hitzen bidez arintzen saiatu behar duzu, eta askoz hobe azaltzen badiezu Jainkoak agindu zuela etsi onean eraman behar ditugula nahigabeak, eta otoitz egin behar dugula zorigaitzaren orduan, eta ez dela bidezkoa bazterrak nahastea edo norberak mendeku hartzea. Labur esanik, hitz egin haiekin, inor inorekin etsaitu gabe eta denak adiskidetuz. Baten batek inori gorroto diola ikusten baduzu, gogotik ahalegindu berarekin.

       — Afanasi Vasilievitx!, nire esku utzi nahi duzun eginkizun hau —esan zuen Khlobuievek— eginkizun santua da; baina gogoan izan noren esku uzten duzun. Bizitza santua daraman eta dagoeneko lagun hurkoa barkatzeko gai izan den norbaiten esku soilik utz daiteke horrelako eginkizun bat.

       — Ez dut esan nahi hori guztia lortuko duzunik; ahal duzuna, zure esku dagoena soilik egin behar duzu. Gutxienez, itzultzen zarenean, leku horiek ezagutuko dituzu eta alderdi bakoitza nolako egoeran dagoen jakingo duzu. Funtzionario batek inoiz ez du irabaziko herritarren uste ona, eta mujikak ez dira garbi mintzatuko harekin. Baina zu, elizarako diru eske zabiltzala, etxe guztietan sartuko zara, hala burges txikienetan nola merkatarienetan, eta guztiei galdetzeko aukera izango duzu. Hain zuzen ere, gobernadore militarrak zu bezalako jendea behar du orain, horregatik jo dut zuregana; eta zuk kargu ezin hobea jasoko duzu, edozein goi-bulegoko buruarena baino hobea, eta zure bizitza ez da alferrikakoa izango.

       — Saiatuko naiz, ahal dudan guztia egingo dut —esan zuen Khlobuievek. Eta adorea nabaritu zitzaion ahotsean, tentetu zitzaion bizkarra, eta goratu burua, itxaropenak argituari gertatzen zaion legez—. Ohartu naiz Jainkoak zentzuaren dohainaz hornitu zaituela eta adimen kamutsekook baino argiago ikusten duzula dena.

       — Eta orain, utzi beste galdera bat egiten —esan zuen Murazovek—. Nor da Txitxikov hori eta zertan dabil?

       — Ezin sinesteko moduko gauzak kontatuko dizkizut Txitxikovez. Izugarriak egiten ditu... Badakizu, Afanasi Vasilievitx, testamentua gezurrezkoa dela? Egiazkoa aurkitu dute, eta ondasun guztiak bi ikasle ohirentzat dira.

       — Ez da izango! Eta nork egin zuen gezurrezko testamentua?

       — Kontua da gertaturikoa guztiz higuingarria dela. Diotenez, Txitxikovek berak egin zuen testamentua, eta atsoa hil ondoren sinatu zuten: beste emakume bat jarri zuten hilaren lekuan, eta berak sinatu zuen. Hitz batean, ezin nabarmenagoa kontua. Auzi-eskeak milaka iritsi omen dira epaitegira, leku askotatik. Orain galai asko inguratzen zaizkio Maria Jeremeievnari; dagoeneko bi funtzionariok elkar jipoitu dute haren kariaz. Horra zertan diren gauzak, Afanasi Vasilievitx!

       — Ez nekien horren berririk, eta afera larria da, izan ere. Aitor dut Pavel Ivanovitx Txitxikov hori ezin enigmatikoagoa dela niretzat —esan zuen Murazovek.

       — Nik hainbat eskabide aurkeztu ditut gogorarazteko oinordekorik hurbilena bizirik dagoela oraindik...

       «Ze demontre, mokoka ibil daitezela denak, niri bost! —pentsatu zuen Khlobuievek, gelatxotik irteteaz batera—, Afanasi Vasilievitx ez duk ergela. Inondik ere, ondo hausnarturik hautatu naik eginkizun horretarako. Haren esana egingo diat, eta kito.» Bidaian pentsatzen hasi zen, eta, bitartean, Murazovek behin eta berriro errepikatzen zuen bere artean: «Ezin enigmatikoagoa duk niretzat Pavel Ivanovitx Txitxikov hori. Hobe genikek seta eta kemen hori guztia onerako erabiliko balu!».

       Eta, bitartean, mordoka iristen ziren auzi-eskeak epaitegira. Inork ezagutzen ez zituen hainbat ahaide agertu ziren bat-batean. Hegaztiak sarraskira nola, halaxe inguratzen ziren denak atsoak utziriko ondare oparora. Txitxikoven kontrako salaketak, azken testamentua gezurrezkoa zelako salaketak, lehen testamentua gezurrezkoa zelako salaketak, lapurretaren eta diru-kopuru ezkutuen frogak. Hainbatek salatu zuten Txitxikovek arima hilak erosten zituela, eta beste hainbatek, berriz, aduanan jardun zuen denboran kontrabandoan aritu zela; eta frogak aurkeztu zituzten denek. Dena atera zen argitara, agerian geratu zen Txitxikoven iragana. Jakinkoak daki nork eta nola zabaldu zuen horren guztiaren berri. Txitxikoven ustez berak eta lau hormek bakarrik zekizkiten hainbat konturen frogak ere agertu ziren. Hori guztia auzibideko sekretua zen oraindik, eta, horrenbestez, ez zen iritsi Txitxikoven belarrietara, baina, hala ere, legelariak luze gabe bidali zion ohar batek aditzera eman zion eltzea borborka hasia zela. Oharra oso laburra zen: «Berandu baino lehen jakinarazten dizut zure auzia nahasi samar datorrela, baina gogoan izan ez duzula larritu behar. Lasaitasuna da garrantzitsuena. Dena konponduko dugu». Ohar horrek erabat lasaitu zuen Txitxokov. «Jeinu hutsa duk gizon hau», esan zuen bere artean.

       Hain albiste ona asko ez zela, jostunak [jantzia] ekarri zion une horretantxe. Bere burua Navarinoko ke eta sugar koloreko frak berriaren barruan ikusteko gogo bizia sumatu zuen [Txitxikovek]. Nekez jantzi zituen galtzak, eta oso modu zoragarrian bildu zizkioten hankak alde guztietatik. Estu-estu egokitu zitzaizkion izter-aztalen inguru guztian, are malgutasun-itxura handiagoa emanez. Gerriaren atzeko lokarria gogor lotu zuenean, sabelak danbor baten itxura hartu zuen. Eskuilaz ukalditxo bat eman, eta esan zuen: «Hau jantzi xelebrea! Hala ere, ondo ematen dik dena batera ikusirik». Fraka galtzak baino are hobeto josirik zegoen: zimurrik gabe egokitzen zitzaien saihetsei eta gerriari, Txitxikoven gorpuzkera nabarmenduz. Aukeran estuegi geratzen zen eskuineko galtzarbean, baina horri esker are lirainago biltzen zion gerria. Jostunak, pozaren pozez, hitzetik hortzera esan zuen: «Lasai, Petersburgen baino ez dute hau bezalakorik egiten». Jostuna Petersburgen jaioa zen, baina idazkun hau zeukan dendako atearen gainean: «Londreseko eta Pariseko atzerritarra». Ez zituen gogoko adar-jotzeak, eta, bi hirien izenak batera jarririk, ahoa itxi nahi izan zien gainerako jostun guztiei: aurrerantzean ezingo zituzten bi hiri haiek erabili eta, haien ordez, «Karlsruhe» edo «Kopenhage» idatzi beharko zuten.

       Txitxikovek eskuzabal ordaindu zion jostunari eta, bakarrik geratu zenean, beste zereginik ez zuela, bere irudia ispiluan aztertzen hasi zen, artista batek egingo lukeen bezala, halako sentipen estetiko batez eta con amore. Bazirudien lehen baino itxura hobea zuela: politagoak masailak, erakargarriagoa kokotsa, iduneko zuriak tonu egokia ematen zien masailei, eta satenezko gorbata urdinak tonu egokia ematen zion idunekoari; azken orduko modaren araberako paparreko tolesdunak tonu egokia ematen zion gorbatari, sedazko [txaleko] aberatsak tonu egokia ematen zion paparrekoari, eta Navarinoko ke eta sugar koloreko frakak, seda bezain distiratsu, tonu egokia ematen zion guztiari. Eskuinetara jiratu, eta ondo! Ezkerretara jiratu, eta are hobeto! Horrela jantzirik, xanbelan bat gogorarazten zuen, edo, aukeran, frantsesak baino frantseszaleago diren jaun horietako bat, zeren eta horrelakoak frantsesen erara orrazten dira eta, are haserre daudenean ere, ez diote beren buruari desohorerik ematen errusierazko hitz zantarrak esanez, errusieraz birao egiten ere ez dakite eta, horrenbestez, frantsesez egiten dute errieta. Hori fintasuna! Burua alde baterantz apur bat makurturik, tarteko adineko eta heziketa modernoko andre bati mintzatzeko hartuko lukeen jarrera saiatu zuen: hura koadro ederra! Margolaria, hartu pintzela eta ekin pintatzeari! Pozaren pozez, jauzi arin bat egin zuen, entrechat baten antzekoa. Dar-dar egin zuen komodak, eta kolonia-uraren flaskoa lurrera erori zen zarata handia ateraz, baina horrek ez zuen inola ere asaldatu. Merezi zuenez, ergela esan zion kolonia-uraren flaskoari, eta pentsatu: «Aurrena nor ikustera joango naiz? Onena lukek...».

       Ustekabean, bota ezproidun batzuen hotsa aditu zen harrera-gelan, eta jendarme bat azaldu zen, goitik beheraino armaz josirik, berak bakarrik gudaroste oso bat zirudiela. «Gobernadore militarraren aurrera agertu behar duzu oraintxe bertan!» Harri eta zur geratu zen Txitxikov. Mamarro bibotedun bat zeukan aurrean, izugarri, tente, zaldi-buztan bat buruan, hede bat sorbalda batean, beste hede bat bestean eta sable ikaragarri bat gerriaren alde batean zintzilik. Iruditu zitzaion fusila eta deabruak daki zer gehiago zeramala gerriaren beste aldean esekirik: gudaroste osoa soldadu bakar batean! Aitzakiak jartzen hasi zen, baina mamarroak zakar esan zion: «Oraintxe bertan!». Harrera-gelako atetik ikusi zuen beste mamarro bat zegoela han; leihora begiratu, eta zalgurdi bat. Zer egin zezakeen? Zegoen bezalaxe, Navarinoko ke eta sugar koloreko fraka jantzirik, zalgurdira igo behar izan zuen, eta, gorputz osoa dardaraka, gobernadore militarrarenera abiatu zen, jendarmea aldamenean zeukala.

       Atarian sartu zelarik, ez zioten lasaitzeko betarik eman. «Azkar! Printzea zure zain dago eta!», esan zion guardiako funtzionarioak. Laino artean bezala ikusi zuen aurrean ataria, non postariek paketeak jasotzen baitzituzten, eta areto bat gero, zeina honela pentsatuz zeharkatu baitzuen: «Atxilotu egingo naik, eta zuzen-zuzenean Siberiara bidali, epaiketarik gabe, besterik gabe!». Maitalerik jeloskorrenarena baino bortizkiago ari zitzaion taupadaka bihotza. Azkenean, atea ireki zen haren aurrean; bulegoa agertu zen, paper-zorroz, armairuz eta liburuz beterik, eta printzea, haserre baino haserreago.

       «Nireak egin dik, nireak egin dik! —esan zuen Txitxikovek bere artean—. Bertan txikituko naik; otsoak bildotsa nola, halaxe hilko naik!»

       — Zutaz errukitu nintzen lehengo batean; espetxea merezi zenuen, baina hirian gelditzeko baimena eman nizun, eta zu ezein gizakik sekula egin duen makurkeriarik gaitzesgarrienaz lohitu zara berriro.

       Printzearen ezpainak amorruz dardaraka zeuden.

       — Jaun ohoragarri hori, zein makurkeria ezinago gaitzesgarriz ari zara? —galdetu zuen Txitxikovek, gorputz osoa dardaraka.

       — Emakumea —esan zuen printzeak, Txitxikovengana apur bat hurbildurik eta begirada haren begietan iltzaturik—, zuk hala agindurik testamentua sinatu zuen emakumea atxilotua izan da, eta buruz buru jardun beharko duzue biok epaimahaiaren aurrean.

       Txitxikov mihisea baino zuriago jarri zen.

       — Jaun ohoragarri hori! Egia osoa aitortuko dizut. Errudun naiz, bai, errudun naiz, baina ez hain errudun. Etsaiek laidoztatu egin naute.

       — Zu ezin zaitu inork laidoztatu, gezurtirik gezurtienak [asma] lezakeen baino zitalagoa baitzara berez. Nago zure bizitza osoan ez duzula egin gaitzesgarria ez den ezer. Irabazi duzun kopek bakoitza era gaitzesgarrian irabazi duzu, eta hori lapurreta da, zartailuaz eta Siberiaz zigortzen den egintza ezin gaitzesgarriagoa! Ez, aski da! Oraintxe bertan eramango haute espetxera, eta han egongo haiz, muduko gaizkilerik doilorrenekin batera, hire auzia erabaki arte. Eta bihozbera nauk hirekin, haiek baino askoz ere txarragoa haiz eta: haiek oihal latzezko jaka lodiak eta ahari-larruzko beroki luzeak janzten ditiztek; hik, ordea...

       Navarinoko ke eta sugar koloreko frakari begiratu zion, eta, sedazko sokatxo bati eraginez, txilina jo zuen.

       — Jaun ohoragarri hori! —egin zuen oihu Txitxikovek—, izan zaitez biguna, arren! Aita familiakoa zara. Gupidarik ez niretzat, baina erruki zaitez nire amaz, oso zaharra da eta!

       — Gezurtia halakoa! —egin zuen garrasi printzeak, haserre bizian—. Aurrekoan, nire bihotza biguntzea lortu huen seme-alabak eta familia aipatuz, eta ez huen halakorik, eta orain ama hartzen duk ahotan!

       — Jaun ohoragarri hori, munduko gizonik zitalena eta gaiztoena naiz —esan zuen Txitxikovek, ahots [...]—. Gezurra esan nizun, bai, ez dut ez seme-alabarik ez familiarik; baina, Jainkoa lekuko, ezkontzeko gogoa izan dut beti, gizon eta herritar gisa dagokidan betebeharra egin nahi izan dut beti, horrela gizartearen eta agintarien begirunea irabazteko... Baina zoritxarreko gertakari asko bildu dira nire kontra! Gorriak, jaun ohoragarri hori, gorriak ikusi ditut bizibidea lortzeko. Tentazioak eta galbideak aurkitu ditut nonahi..., etsaiak, eta hiltzaileak, eta lapurrak. Nire bizitza osoa erauntsi bortitz baten gisakoa izan da, haizearen mende olatu artean dabilen itsasontziaren antzekoa nauzu. Gizakia naiz, jaun ohoragarri hori!

       Bat-batean, ibaika isuri zituen malkoak bi begietatik. Belauniko erori zen printzearen oinen aurrean, zegoen bezalaxe, Navarinoko ke eta sugar koloreko fraka, belusezko txalekoa, satenezko gorbata eta galtza berriak jantzirik, ondo orrazturik eta kolonia-uraren usain gozoa zeriola.

       — Urrun zaitez niregandik! Eraman ezazue gizon hau hemendik! —agindu zien printzeak gelan sartu berriak ziren soldaduei.

       — Jaun ohoragarri hori! —esan zuen oihuka [Txitxikovek], eta bi eskuekin heldu zion printzearen bota bati.

       Dardara batek [printzearen] zain guztiak astindu zituen.

       — Alde egiteko esan dizut! —egin zuen oihu, hanka Txitxikoven besarkadatik askatzeko ahalegin biziak eginez.

        — Jaun ohoragarri hori!, nitaz errukitzen ez zaren bitartean, ez naiz hemendik joango! —zioen [Txitxikovek], printzearen bota askatu gabe eta hankari itsatsirik lurretik arrastaka zihoala, Navarinoko ke eta sugar koloreko fraka soinean.

       — Joateko agindu dizut! —zioen printzeak, oin azpian zapaltzeko adorerik gabe zomorro nazkagarri bat dakusanak sentitzen duen higuin-sentipen ezin azalduzko horrekin. Hain gogor eragin zion hankari, ezen Txitxikovek botaren ukaldia nabaritu baitzuen sudurrean, ezpainetan eta kokots biribilean, baina ez zuen bota askatu, eta are indar handiagoz inguratu zuen hanka bi besoekin. Bi jendarme sendok indarrez bereizi, eta gela guztietan barrena eraman zuten galtzarbeetatik heldurik. Zurbil zegoen, lur jota, sorgortasunezko egoera ikaragarri batean, hala nola egoten baita gizabanakoa aurrean dakusanean herio beltz eta ezin saihestuzkoa, gure izaeraren kontrako mustro nazkagarri hori...

       Atean bertan, Murazov ikusi zuen zurubian gora igotzen, berarenganantz. Itxaropen-izpi batek distiratu zuen bat-batean. Txitxikov, begien itxi-ireki batean, naturaz gaindiko indarrez bi jendarmeen besoetatik askatu, eta agure harrituaren oinetara oldartu zen.

       — Pavel Ivanovitx adiskidea, zer gertatzen zaizu?

       — Salba nazazu! Espetxera naramate, heriotzara...

       Jendarmeek heldu eta eraman egin zuten, ezer entzuteko betarik eman gabe.

       Zoko-usaineko traste-gela heze bat, garnizoiko soldaduen bota eta azpantarren kiratsa, mahai margotu gabe bat, bi aulki kaxkar, burdin sarez itxitako leiho bat, eta zirrituetatik kea ateratzen zitzaion eta batere berotzen ez zuen berogailu zahar bat: horra gure [protagonistari] eman zioten bizitegia, noiz eta bizitzaren gozoa dastatzen eta herrikideen arreta Navarinoko ke eta sugar koloreko frak berri dotorera erakartzen hasia baitzen. Ez zioten aukerarik eman gauzakirik ezinbestekoenak ere eramateko, ez zioten utzi dirua gordetzeko erabiltzen zuen kutxa hartzen. Paperak, arima hilen eroste-agiriak..., dena zegoen orain funtzionarioen eskuetan! Lurrera erortzen utzi zuen gorputza, eta goibeltasun izugarri eta itxaropenik gabearen har aseezina bihotzaren alboan kiribildu zitzaion. Gero eta lasterrago, bihotz babesgabe hura marraskatzeari ekin zion. Horrelako beste egun bat, hain tristura handiko beste egun bat, eta Txitxikov betiko desagertuko zen mundu honetatik. Baina esku orosalbatzaile bat Txitxikoven zoriaz arduratu zen. Ordu bete geroago, espetxeko ateak ireki eta Murazov zaharra sartu zen.

       Baldin eta eztarri lehorrera iturbegiko ura isuriko baliote, egarri kiskalgarri batek oinazetua ez litzateke Txitxikov zuzpertu zen bezainbeste zuzpertuko.

       — Nire salbatzailea! —esan zuen Txitxikovek, eta, arrapaladan haren eskua harturik, muin egin zion eta bularraren kontra estutu zuen—. Jainkoak sarituko ahal zaitu dohakabeari bisita egiteagatik!

       Malkoz bete zitzaizkion begiak.

       Agureak, samintasunezko begirada errukiorra egotzi, eta esan zuen:

       — Ai, Pavel, Pavel Ivanovitx! Pavel Ivanovitx, zer egin duzu?

       — Zitala naiz... Erruduna... Legea hautsi dut... Baina esadazu, uste al duzu bidezkoa dela honela jokatzea nirekin? Aitoren semea naiz. Espetxean sartu naute, epaiketarik gabe, auzibiderik gabe, eta dena kendu didate: nire gauza guztiak, kutxa..., hor daukat dirua, hor dauzkat ondasunak, hor dauzkat nire ondasun guztiak, Afanasi Vasilievitx, nekez eta izerdiz irabazitako ondasunak...

       Eta, berriro ere bihotza irauli zion goibelaldiari eusteko indarrik gabe, negar-zotinka hasi zen, ozenki, eta zotinek espetxeko horma lodiak zeharkatu eta urrun burrunbatu zuten. Satenezko gorbata erauzi eta, eskuaz idunekoari heldurik, goitik beheraino urratu zuen Navarinoko ke eta sugar koloreko fraka.

       — Pavel Ivanovitx, ez duzu zer eginik: agur esan behar diezu ondasunei eta mudu honetan daukazun guztiari. Ez zara gizabanako baten aginpidearen mende erori, lege gupidagabearen mende baizik.

       — Neronek galdu dut neure burua, badakit, ez naiz gai izan garaiz gelditzeko. Baina zer dela eta honen [zigor] ikaragarria, Afanasi Vasilievitx? Gaizkilea al naiz? Inork sofritu al du nire erruz? Zorigaitza ekarri al diot inori? Nekez eta izerdiz, odolezko izerdiz irabazi dut kopek bakoitza. Zertarako? Egunen batean oparo bizitzeko, sorterriaren onerako eta mesedetarako ekarri nahi nituen seme-alabei zerbait uzteko. Bide okerra hartu dut, ez dut ukatzen, bide okerra hartu dut..., baina zer egin nezakeen? Bide okerra hartu dut ikusi nuelako bide zuzenetik ez nituela nire helburuak erdietsiko eta zeharbidea laburragoa zela. Baina lan egin dut, jardunean aritu naiz. Beste batzuk, ordea, askoz zitalagoak dira, auzitegiez baliatzen dira Estatuari dirutza handiak lapurtzeko, edo jende behartsua larrutzen dute, azken kopeka kentzen diote ezertxo ere ez daukanari!... Afanasi Vasilievitx! Ez naiz lapurra, ez naiz mozkortia. Nolako nekeak nireak!, nolako egonarri burdinazkoa! Nik, argi esan dezaket, oinazez ordaindu dut irabazi dudan kopek bakoitza, oinazez! Mundu honetan inork sofritu badu, ni nauzu hori! Horixe izan da nire bizitza osoa: borroka latza, itsasontzi bat olatu artean. Eta, Afanasi Vasilievitx, galdu egin dut borroka horretan irabazitako guztia...

       Ez zuen solasa amaitu, eta, bihotzeko min jasanezinak eraginik, ozenki hasi zen negarrez, aulki gainera bota zuen gorputza, dilindan zeukan frak-barren zarrastatu bat bereizi eta urrun jaurti zuen, bi eskuekin heldu zien buruko ileei eta, nahiz eta lehen biziki arduratzen zen haien sendotasunaz, gupidarik gabe erauzi zituen orain, atsegin hartuz, beste min horrekin bihotzeko min ezin arinduzkoa leundu nahirik.

       — Ai, Pavel Ivanovitx, Pavel Ivanovitx! —zioen [Murazovek], errukiz begira eta [buruari] ezker-eskuin eraginez—. Askotan pentsatzen dut nolako gizona zinatekeen kemen eta egonarri hori guztia egintza onetarako eta [helburu] hobeak erdiesteko erabili bazenu! Ai ongia maite duten gizaki horietakoren bat zu kopek bakoitza irabazten ahalegindu zaren bezain kementsu lehiatuko balitz ongia egiten!... Ai horietakoren batek handinahia eta bere buruarenganako estimua ongiaren mesedetan sakrifikatuko balitu, bere buruaren gupidarik gabe, hala nola zuk ez duzun zeure buruaren gupidarik izan kopek bakoitza irabazteko!

       — Afanasi Vasilievitx! —esan zuen Txitxikov errukarriak, eta bi eskuekin heldu zien haren eskuei—. Lortuko bazenu ni askatzea eta nire ondasunak itzultzea! Zin dagit bestelako bizimodua eramango nukeela hemendik aurrera! Salba nazazu, nire ongilea, salba nazazu!

       — Zer egin dezaket nik? Legearen kontra borrokatu beharko nuke. Demagun horretara erabakitzen naizela, baina printzea gizon zuzena da, eta inola ere ez du atzera egingo.

       — Nire ongilea! Zuk dena egin dezakezu. Ez nau legeak beldurtzen, aurkituko dut legeari aurre egiteko bidea, beldurtzen nauena da arrazoirik gabe sartu nautela espetxean, zakur bat bezala galduko naizela hemen, eta nire ondasunak, agiriak, kutxa... Salba nazazu!

       Agurearen oinak besarkatu, eta malkoz busti zizkion.

       — Ai, Pavel Ivanovitx, Pavel Ivanovitx! —zioen Murazov zaharrak, [buruari] eraginez—. Nola itsutu zaituzten ondasun horiek! Haien kariaz, ez diozu zeure arima dohakabeari ere entzuten!

       — Pentsatuko dut neure ariman ere, baina salba nazazu!

       — Pavel Ivanovitx! —esan zuen Murazov zaharrak, eta isildu egin zen une batez—. Zerorrek ikus dezakezunez, zu salbatzea ez dago nire esku. Dena dela, ahal dudan guztia egingo dut zu askatzeko eta zure zorigaitza arintzeko. Ez dakit lortuko dudan, baina ahaleginak egingo ditut. Eta lortzen badut, Pavel Ivanovitx, nire ahaleginen saria eskatuko dizut: bertan behera utziko dituzu eroste-asmo guztiak. Nire ohorearengatik hitzematen dizut ezen, neure ondasun guztiak galduko banitu —eta zuk baino askoz gehiago ditut—, ez nintzatekeela negarrez hasiko. Nire ustez, [gakoa] ez dago konfiskatu ahal didaten ondasun horretan, inork lapurtu edo kendu ezin didan beste horretan baizik. Zu, dagoeneko, aski bizi izan zara mundu honetan. Zerorrek diozunez, zure bizitza olatu artean dabilen itsasontzi bat da. Dagoeneko baduzu aurrerantzean oparo bizitzeko adina. Jar zaitez bizitzen bazter leku lasai batean, elizatik eta herritar xume onengandik hurbilago; edo, aukeran, munduan ondorengoak uzteko gogo handia baduzu, ezkon zaitez neurritasunera eta etxeko zeregin arruntetara jarririk dagoen neska txiro on batekin. Ahaztu mundu zalapartatsu hau eta haren apeta liluragarriak oro; eta ahatz zaitzala berak ere zu! Mundu honetan ez dago sosegurik. Zerorrek ikusi duzunez, etsai, tentatzaile eta traidorez beterik dago.

       Pentsakor geratu zen Txitxikov. Zer bitxi bat, ezin azal zitzakeen sentipen berri eta ordu arte ezezagun batzuk nabaritu zituen: bazirudien zerbait esnatu nahi zitzaiola barnean, haurtzarotik itorik eduki baitzuten irakaskuntza zorrotz eta antzuak, haurtzaro aspergarriko maitasunik ezak, jaiotetxeko hustasunak, familiarik gabeko bakartasunak, aurreneko zirraren pobretasun eta urritasunak, eta, azkenik, patuaren begirada latzak, modu aspergarrian begiratu baitzion, neguko elur-erauntsiak ganduturiko leiho batetik zehar.

       — Salba nazazu, Afanasi Vasilievitx! —egin zuen oihu—. Bestelako bizimodua eramango dut aurrerantzean, aintzat hartuko ditut zure aholkuak! Hitzematen dizut hala egingo dudala!

       — Ez ezazula hitza jan, Pavel Ivanovitx! —esan zion Murazovek, eskutik heldurik zeukala.

       — Jango nuke beharbada, irakaspena hain izugarria izan ez balitz —esan zuen, hasperen eginik, Txitxikov errukarriak, eta gaineratu—: Baina latza izan da irakaspena; latza, latza izan da irakaspena, Afanasi Vasilievitx!

       — Eskerrak latza izan den, ona da hori. Eskerrak eman Jainkoari, otoitz egin ezazu. Banoa zure alde jardutera.

       Hori esanik, han joan zen agurea.

       Txitxikovek jadanik ez zuen negarrik egiten, ez zituen erauzten fraka eta ileak: lasaiturik zegoen.

       — Ez, aski duk! —esan zuen azkenean—, bestelako bizimodua, bestelako bizimodua. Izan ere, zintzo bizitzeko garaia iritsi zaidak. Oi nola edo hala estualdi honetatik onik aterako banintz eta gutxienez kapital txiki batekin alde egingo banu!, bazter urrun batean jarriko nauk bizitzen... Eta eroste-agiriak?... —Pentsatu zuen: «Zer arraio? Zergatik utzi bertan behera hain neke handiz eskuratutakoa?... Ez diat gehiago erosiko, baina bahituran jarri behar diat daukadana. Gorriak ikusi ditiat hori eskuratzeko! Bahituran jarriko diat, bahituran jarriko diat, eta etxalde bat erosiko diat diru horrekin. Lurjabea izango nauk, horrela gauza on asko egin daitezkek eta». Eta berriro ernatu zitzaizkion Gobrojoglorekin izan zenean beraren barneaz jabetu ziren sentimendu haiek, eta gogora etorri zitzaion arratseko argitasun berogarrian izaniko elkarrizketa atsegin eta mamitsua, zeinean lurjabe buruargi hark azaldu baitzion zein emankorrak eta onuragarriak diren etxaldeko lanak. Eder irudikatu zuen herrixka, artean ere herrixkaren xarma guztiak atzemateko kemena balu bezala.

       — Ergelak gu, ezerezkerien atzetik gabiltzak! —esan zuen azkenean—. Alferrak gaituk eta! Hurbil zeukaagu dena, eskumenean diagu dena, baina munduaren azken muturrean dagoena nahi diagu. Zer da bizitza lanean jardutea baino, bazter leku batean bada ere? Zalantzarik gabe, lana duk atsegin nagusia. Norberaren lanaren emaitza baino fruitu gozoagorik ez zegok... Ez, lan egingo diat, herrixka batean jarriko nauk bizitzen, eta zintzo jokatuko diat, besteengan eragin ona izateko moduan. Izan ere, zergatik uste izan jadanik ez dudala ezertarako balio? Gai nauk etxalde bat gobernatzeko, baditiat horretarako behar diren berezitasunak, zuhurra nauk, eta lehiatsua, eta zentzuduna, baita setatsua ere. Horretara erabakitzea bakarrik falta zaidak. Oraingoz gauza bakarra diat argi eta garbi: alegia, badela eginbehar bat norberak mundu honetan bete beharrekoa, nork bere bizilekuan, dagoen lekuan dagoela.

       Eta lanari atxikiriko bizitza, hala hiriko zalapartatik nola lana ahazturik daukan gizabanako astitsuak nagiaren nagiaz asmatzen dituen tentazioetatik urrun, hain kolore biziz hasi zen haren irudimenean agertzen, ezen ia ahaztu baitzitzaion bere egoeraren garraztasun guztia eta, agian, prest bailegokeen probidentziari hain [irakaspen] latza eman izana eskertzeko ere, baldin eta askatuko balute eta gutxienez ondasunen parte bat itzuliko baliote. Baina... bere gela zikin hartako ate atal-bakarra ireki, eta funtzionario bat sartu zen: Samosvistov, gizon epikureoa bera, ausarta, adiskide bikaina, festazalea eta, lagunek berek esaten zutenez, alproja petoa. Balentria miragarriak egingo zituzkeen gizon horrek gerra-denboran: etsaien aldera bidaliko zuketen, itzalgaizka eta leku ibilgaitz, arriskutsuak zeharkatuz, haien muturraren aurrean kanoi bat lapurtzera. Armadan sartu balitz, beharbada, gizon prestua izatera iritsiko zatekeen, baina horrelakorik gertatu ez zenez, gaiztatu eta zitaldu egin zen. Bai harrigarria!, ona zen adiskideekin, ez zuen inor saltzen, eta hitza emanez gero, eutsi egiten zion; gainetik zituen agintariak, ordea, halako etsai-bateria bat ziren berarentzat, kosta ahala kosta urratu beharrekoa, ahulgune, zirritu eta zabarkeria guztiez baliatuz...

       — Dena dakigu zure egoerari buruz, dena entzun dugu! —esan zuen ikusi zuenean atea erabat itxi zela beraren atzean—. Lasai egon, lasai egon! Ez kezkatu: dena konponduko da. Zure alde jardungo dugu denok, zure zerbitzari gaituzu denok! Hogeita hamar mila guztiontzat, gehiagorik ez.

       — Zer? —egin zuen oihu Txitxikovek—. Eta dena barkatuko didate?

       — Den-dena!, eta, gainera, kalteak ordainduko dizkizute.

       — Eta lan horren truke?...

       — Hogeita hamar mila. Denontzat: guretzat, gobernadore militarraren sailekoentzat eta idazkariarentzat.

       — Barkatu, baina nola ordain nezake? Nire gauza guztiak... kutxa... ezkoz zigilaturik dago dena orain, zaintzapean...

       — Ordu bete barru dena jasoko duzu. Ados zaude? Ekarri bosteko hori!

       Txitxikovek eskua estutu zion. Dardaraka zeukan bihotza, ez zuen sinesten horrelakorik gerta zitekeenik...

       — Bitartean, agur! Agindu didate esateko lasaitasuna eta odol hotza direla garrantzitsuena.

       «Jum! —pentsatu zuen Txitxikovek—. Ulertzen diat: legelaria!»

       Desagertu zen Samosvistov. Txitxikov haren hitzak ezin sinetsirik geratu zen, eta hara non, elkarrizketa hura izan eta ordu bete geroago, kutxa ekarri zioten: agiriak, dirua, txukun-txukun ordenaturik dena. Samosvistov nagusi-itxurak eginez azaldu zen: kargu hartu zien jagoleei arretarik gabe zaintzen zutelako, eta soldadu gehiago ipintzeko agindu zuen, zaintza sendotze aldera; kutxa ez ezik, Txitxikov nola edo hala konprometitu ahal zuten paper guztiak ere hartu zituen; dena batera lotu, bilgoa ezkoz zigilatu, eta soldaduari berari agindu zion behingoan eramateko Txitxikovi, gauerako eta lotarako premiazko gauzak balira bezala, eta, horrenbestez, bere gorputz hilkorra estaltzeko behar zituen berogarriak ere jaso zituen Txitxikovek agiriekin batera. Hain igortze lasterrak ezin adierazizko neurriraino poztu zuen. Itxaropen sendoa sumatu zuen, eta askotariko pizgarriak amesten hasi zen berriro, hala nola arrats hartan antzerkira joatea, gorteatzen zuen dantzaria ikustera. Margultzen hasi ziren herrixka eta bizimodu lasaia; hiria eta zalaparta, aldiz, lehen baino argitsuago eta distiratsuago azaldu zitzaizkion... Oi, bizitza!

       Bitartean, auziak neurrigabeko zabaltasuna hartu zuen auzitegian eta Ganberan. Lan egiten zuten eskribauen idazlumek, eta, sudurretik tabakoa hartuz, jardunean aritzen ziren haien buru nahaspilatuak, lerro kakoak miretsiz, artistak balira bezala. Legelariak, ezkutuko mago ikusezin baten antzera, mekanismo guztia gobernatzen zuen; erabat lardaskatu zuen dena, inork ezer ikertzeko astirik izan baino lehen. Nahaste-borrastea gero eta handiagoa zen. Samosvistovek bere ausardiaren eta ozartasun berebizikoaren mugak gainditu zituen. Atxiloturiko emakumea non zeukaten jakinik, hara joan zen zuzenean, eta hain bulartsu eta agintari-aire nabarmenez sartu zen, ezen jagolea, ohoreak egin, eta tente-tente jarri baitzen berehala.

       — Aspalditik hago hemen?

       — Goizetik, jaun agurgarri hori.

       — Asko falta da ordezkoa etortzeko?

       — Hiru ordu, jaun agurgarri hori.

       — Hire beharra diat. Hire lekuan beste norbait jartzeko esango zioat ofizialari.

       — Zure esanera, jaun agurgarri hori!

       Etxera joan zen, eta, minutu bat ere galdu gabe, jendarme jantzi zen bera, beste inor tartean ez sartzeko eta aztarnarik ez uzteko. Deabruak berak ere ez zukeen ezagutuko, halako bibote eta belarrondoko bizar gezurrezkoak jarri zituen. Horrela mozorroturik, Txitxikov zegoen etxera joan zen, eta, aurkitu zuen lehen emakumea harrapaturik, bera bezain maltzurrak ziren bi funtzionario gazteren eskuetan utzi zuen, eta berak zuzenean jo zuen jagolearengana, bibotearekin eta fusila aldean, zegokion bezala.

       — Hoa, nik beteko diat hire lekua, hi ordeztera bidali naik komandanteak.

       Jagolearen lekuan jarri, eta hantxe geratu zen, fusila aldean.

       Hori besterik ez zuen behar. Bitartean, espetxetik atera zuten lehengo emakumea, eta bestea haren tokian aurkitu zen, zer gertatzen zen jakin gabe eta tutik ulertzen ez zuela. Hain ondo ezkutatu zuten lehengo emakumea, ezen inork ez baitzuen gehiago haren berririk jakin. Samosvistov militar gisa aritzen zen bitartean, legelariak mirariak egin zituen zibilen arloan: gobernadoreari zeharka jakinarazi zion prokuradoreak salaketa bat jarri zuela beraren kontra; jendarmeriako funtzionario bati jakinarazi zion ezkutuan bizi zen funtzionario batek hainbat salaketa aurkeztu zituela beraren kontra; ezkutuan bizi zen funtzionarioari sinetsarazi zion bazela funtzionario are ezkutuago bat beraren kontrako salaketa jarri zuena, eta hain kezkaturik utzi zituen denak, ezen berarengana jo behar izan baitzuten aholku eske. Izugarri nahasi ziren gauzak: salaketak bata bestearen gainean pilatuz zihoazen, eta agerian geratu ziren ordu arte argitara sekula atera gabeko kontu ugari, eta are inoiz izan ez ziren gertakari ustezko asko ere. Edozeri heldu zioten, denetariko gorabeherez baliatu ziren: halako sasiko semea zela, halakoren maitalearen izen-abizenak eta gizarte-maila, eta halakoren emazteak halako gorteatzen zuela. Eskandaluak eta bekatuak hainbesteraino nahasi eta katramilatu ziren Txitxikoven auziarekin eta arima hilekin, ezen ez baitzegoen ulertzerik auzi guztietatik zein zen zentzugabeena: itxuraz, denek zituzten merezimendu berdinak. Azkenean paperak gobernadore militarraren eskuetara iristen hasi zirenean, printze dohakabeak ezin izan zuen ezertxo ere ulertu. Guztiaren laburpena egiteko agindu zioten funtzionario guztiz buruargi eta erne bati, eta zoratzeko puntuan egon zen, mataza haren hariari jarraitu ezinik. Garai hartan printzeak beste arazo asko zituen kezkabide, denetarikoak, zein baino zein gogaikarriagoa. Probintziako eskualde batean gosetea zegoen. Garia banatzera bidalitako funtzionarioek ez zuten beren eginkizuna behar bezala bete. Probintziako beste eskualde batean raskolnikak bazterrak nahasten ari ziren. Baten batek antikristoa jaioa zelako zurrumurrua zabaldu zuen haien artean, hilei ere ez omen zien bakerik ematen eta halako arima hil batzuk erosten zebilen. Damutzen ziren eta bekatu egiten zuten berriro, eta, antikristoa atzitzeko aitzakian, antikristoa ez ziren asko hil zituzten. Beste eskualde batean, berriz, mujikak lurjabeen eta polizi kapitainen aurka matxinatu ziren. Arlote batzuek aldarrikatu zietenez, luze gabe mujikak lurjabe bihurtu eta frakez jantziko ziren, eta lurjabeak, aldiz, oihal latzezko beroki lodiz jantzi eta mujik bihurtuko ziren, eta barruti oso batek, orduan lurjabe eta polizi kapitain gehiegi egongo zirela kontuan hartu gabe, uko egin zion zergak ordaintzeari. Indarra erabili behar izan zuten matxinoak menderatzeko. Printzea zeharo gogo-erorita zegoen. Une horretantxe, zerga-biltzailea iritsia zela jakinarazi zioten.

       — Sar dadila —esan zuen printzeak.

       Sartu zen agurea...

       — Horra zure Txitxikov! Zuk haren alde egin duzu, defendatu egin duzu. Bada, lapurrik handienak ere egingo ez lukeen gaiztakeria batean harrapatu dugu.

       — Barkatuko didazu esatea, jaun ohoragarri hori, ez dudala oso ondo ulertzen zer gertatu den.

       — Testamentu bat faltsutu du! Eta nola!... Zigorraldi ederra eman beharko genioke herritar guztien aurrean!

       — Jaun ohoragarri hori, ez dut Txitxikoven alde egin nahi, baina hoben hori ez dago frogaturik: oraindik ez da hasi auzibidea.

       — Baditugu frogak: atxilotu egin dugu hilaren ordez jarri zuten emakumea. Hain zuzen ere, zure aurrean egin nahi diot galdeketa.

       Printzeak, txilina jo, eta emakumeari deitzeko agindu zuen.

       Isilik geratu zen Murazov.

       — Hoben arbuiagarriagorik! Eta, lotsaren lotsa, hiriko funtzionario nagusiak tartean dira, baita gobernadorea bera ere. Ez da gisakoa hura bezalako gizon bat lapur eta alprojekin nahastea! —esan zuen printzeak sutsuki.

       — Baina gobernadorea oinordekoetako bat da; dagokiona eskatzeko eskubidea du; eta besteek nola edo hala etekina ateratzen saiatzea, jaun ohoragarri hori, gizakion berezko joera da. Aberats bat hil da, bere ondasunak zentzuz eta zuzenbidez banatu gabe; diruzaleak berehala inguratu dira bazter guztietatik, gizakion berezko joera da hori...

       — Baina zergatik doilorkeriarik egin?... Zitalak halakoak! —esan zuen printzeak, haserre—. Nire funtzionarioetako bat bera ere ez da ona, doilor hutsak dira denak!

       — Jaun ohoragarri hori!, eta gutariko nor da ona?, gutariko nor da behar bezalakoa? Gure hiriko funtzionario guztiak gizakiak dira, alderdi onak dituzte eta haietako askok ezin hobeto dakite beren lana, baina gizaki oro dago bekatutik hurbil.

       — Afanasi Vasilievitx, zu zara prestutzat daukadan gizon bakarra, esadazu, mesedez, zergatik egiten duzu horren sutsuki denetariko zitalen alde?

       — Jaun ohoragarri hori —esan zuen Murazovek—, zuk zital deritzezun horiek guztiak gizakiak dira. Nolatan ez defendatu gizakia, gaiztakerien erdiak zakartasunak eta ezjakintasunak eraginik egiten dituela jakinik? Guk, asmo txarrik gabe bada ere, bidegabekeriak egiten ditugu urrats bakoitzean eta besteren zoritxarraren eragile izaten gara une oro. Zuk ere, jaun ohoragarri hori, bidegabekeria handia egin duzu.

       — Zer? —egin zuen oihu printzeak, elkarrizketaren nondik norakoaren aldaketa ezusteko horrek erabat zurturik.

       Murazov isilik geratu zen lipar batez, zerbait hausnartzeko bezala, eta azkenean esan zuen:

       — Behinik behin, Derpennikoven kasuan bai.

       — Afanasi Vasilivevitx! Estatuaren oinarrizko legeen kontrako krimena sorterriari traizioa egitearen pareko da!

       — Ez dut haren jokabidea zuritzeko asmorik. Baina zuzena al da eskarmenturik ezaz baliaturik limurtu eta atzipetu duten gazte bat zigortzea galbidera eraman dutenetako bat bezala? Izan ere, berdina izan da Derpennikoven eta edozein Voroni-Drianniren zoria, baina haien hobenak ez dira berdinak.

       — Jainkoarren!... —esan zuen printzeak, urduritasun nabarmenez—. Zerbait dakizu horretaz? Esadazu. Hain zuzen ere, duela gutxi mezulari bat bidali dut Petersburgera, haren zigorra arintzeko aginduarekin.

       — Ez, jaun ohoragarri hori, ez dut esan badakidala zuk ez dakizun zerbait. Hala eta guztiz, bada zertzelada bat mesede egingo liokeena, baina berak ez du baliatu nahi, zeren eta, baliatuz gero, kalte egingo bailioke hirugarren bati. Baina nago ez ote zenuen orduan arinegi jokatu. Barkatu, jaun ohoragarri hori, nire adimen ahularen arabera arrazoitzen dut. Zuri argi eta garbi mintzatzeko eskatu didazu askotan. Agintaria izan nintzen garaian langile asko izan nituen nire mende, onak batzuk eta txarrak beste batzuk... Aintzat hartu beharko genuke norberaren iragana; bestela, dena odol hotzez aztertu ezean, eta hasieratik bertatik kargu hartuz gero, izutu egingo duzu mendekoa, eta ez du egia aitortuko; baina begikotasunez galdetzen badiozu, anaiak anaiari bezala, bere kabuz aitortuko du dena, ez du gupidarik eskatuko, eta ez du inoren kontrako gorrotorik sentituko, argi ikusiko baitu ez dudala nik zigortzen, legeak baizik.

       Pentsakor geratu zen printzea. Une horretantxe, funtzionario gazte bat sartu eta begirunez gelditu zen, paper-zorro bat eskuan. Kezka eta nekeek beren aztarna utzia zuten haren aurpegi gazte eta artean mardulean. Nabari zitzaion ez zuela alferrik jarduten zeregin berezietan. Eskribau-lanetan con amore aritzen ziren funtzionario bakan horietako bat zen. Ez zuen akuilatzen ez handinahiak, ez diru-goseak, ez besteak imitatu nahiak, lan egiten zuen etsirik zegoelako hor eta ez beste inon zerbitzatu behar zuela, horretarako eman ziotela bizia. Dena arretaz arakatu, xehe-xehe aztertu, eta, auzirik korapilatsuenaren haria atzemanik, dena argitu, hori zuen bere lana. Eta nekea, ahaleginak zein lorik gabeko gauak oparo saritutzat jotzen zituen auzia azkenean bere aurrean argitzen hasten bazen, ezkutuko arrazoiak argitara ateratzen baziren, eta sumatzen bazuen hitz gutxitan kontatu ahal zuela dena, zehatz eta argi, edonorentzat nabaria eta ulergarria izateko moduan. Esan liteke ikasle bat ez litzatekeela poztuko esaldi ilun bat argitu eta idazle handi baten ideiaren benetako zentzua argitzean, funtzionario hura auzi korapilatsu bat argitzen zuenean pozten zen bezainbeste. Hala ere, [...]

       — ... garia gosetea dagoen lekuetan; funtzionarioek baino hobeto ezagutzen dut nik eskualde hori: neronek ikusiko dut bakoitzak zer behar duen. Eta, ondo baderitzozu, jaun ohoragarri hori, raskolnikekin ere hitz egingo dut. Gogokoago dute gurekin herritar xumeokin mintzatzea. Agian, haiekin bakezkoak egiten lagunduko dut horrela. Eta ez dizut dirurik onartuko, lotsagarria litzateke norberaren onuran pentsatzea jendea gosez hiltzen ari den bitartean. Garia daukat biltegian gorderik; sorta bat bidali dut Siberiara orain dela gutxi, eta datorren udan gehiago eramango dute.

       — Jainkoak bakarrik saritu ahal dizu zerbitzu hori, Afanasi Vasilievitx. Nik ez dizut hitzik esango, zeren eta, zerorrek ondo dakizunez, hitzek ez baitute inolako indarrik honelako kasuotan. Hala ere, uztazu zertxobait esaten lehen egin didazun eskariaz. Esadazu: badut eskubiderik gauzak dauden daudenean uzteko? Zuzena eta gisakoa litzateke nire aldetik zital horiei barkatzea?

       — Jaun ohoragarri hori, ez da bidezkoa jende horri zitala deitzea, batez ere kontuan izanik [haietako] asko herritar zintzoak direla. Egoera zailak bizitzea egokitzen zaio askotan gizakiari, jaun ohoragarri hori, oso, oso egoera zailak. Batzuetan ematen du bat edo beste guztiz erruduna dela, baina, gauzak sakon aztertuz gero, irudipen hori okerra dela konturatzen gara.

       — Baina zer esango dute haiek gauzak dauden daudenean uzten baditut? Horren ondotik, haietako batzuk areago harropuztuko dira, eta, besteak beste, beldurtu egin nautela esango dute. Haiexek izango dira begirunea galduko didaten lehenak...

       — Jaun ohoragarri hori, uztazu nire iritzia agertzen: elkartu denak, aditzera eman guztiaren berri dakizula, eta oraintxe nire aurrean egin duzun bezalaxe azal ezazu haien aurrean zeure egoera, eta aholkua eskatu: zer egingo luke haietako bakoitzak zure egoeran balego?

        — Baina zuk uste duzu bihozberatasunak inolako eraginik izango lukeela haiengan, azpikeriekin eta aberastearekin zerikusirik ez baitu? Sinetsidazu, barre egingo dute nire lepotik.

       — Ez dut uste, jaun ohoragarri hori. Errusiarra, denik eta gaiztoena ere, gai da zuzentasunari atzemateko. Judu batek beharbada bai, baina errusiarrak ez. Ez, jaun ohoragarri hori, ez ezkutatu ezer. [Nire] aurrean bezalaxe hitz egin haiei. Haiek, iraindu egiten zaituzte; diotenez, handinahia zara, harroputza, ez diezu jaramonik egiten besteen iritziei, uste sendoa duzu zeure buruarengan; bada, ikus zaitzatela zaren bezalakoa. Zer axola zuri? Zu zuzen zaude. Jainkoaren aurrean zeure bekatuak aitortuko zenituzkeen bezalaxe hitz egin, haien aurrean zaudela ahazturik.

       — Afanasi Vasilievitx —esan zuen printzeak, zalantzan—, hausnartuko dut hori. Bitartean, eskerrik asko zure aholkuarengatik.

       — Eta Txitxikov askatzeko agindu, jaun ohoragarri hori.

       — Esaiozu Txitxikov horri lehenbailehen alde egiteko hemendik, zenbat eta urrunago, hobe. Neure kabuz, berari sekula ez niokeen barkatuko.

       Diosal egin zuen Murazovek, eta printzearenetik zuzenean joan zen Txitxikovengana. Aldarte oneko aurkitu zuen Txitxikov, sukalde guztiz on batetik toskazko plateretan ekarritako bazkari nahikoa on bat patxada ederrean jaten. Elkarrizketako lehen esalditik bertatik, agureak igarri zion ordurako hitz egina zela auzi korapilatsuez arduratzen ziren funtzionarioetakoren batekin. Halaber, ulertu zuen ezin ikusizko legelari trebe batek esku hartu zuela aferan.