Hori esandakoan, fenomeno bitxi hark, aguretxo konkortu hark, patioraino lagundu zion Txitxikovi; sarrerako atetzarra bertantxe ixteko agindu, eta biltegietara inguratu zen, zaintzaileak nor bere tokian ote zeuden ikustera. Nonahi zeuzkan jarririk zaintzaileak, zeinek, ohiko xafla burdinurtuzkoak jo beharrean, upeltxo hutsak astintzen baitzituzten zurezko palatxoak erabiliz; gero, sartu-irten bat egin zuen sukaldean, non, bere jendeak ondo jaten zuen egiaztatzeko aitzakiarekin, ase eta betetzerainoko aza-zopa eta ahia irentsi baitzituen berak, eta, lapurretengatik eta jokabide makurrarengatik guztiei eta bakoitzari errieta egin ondoren, bere gelara itzuli zen. Bakarrik geratu zelarik, pentsatzen jardun zuen nola eskertu bisitariari hain eskuzabaltasun mugarik gabea. «Sakelako erlojua oparituko zioat —pentsatu zuen bere kabutan—, erloju ona duk, zilarrezkoa, ez alpakazkoa edo brontzezkoa, beste batzuk bezala; ez zebilek lar ondo, baina konpondu egingo dik; gizon gaztea duk oraindik, eta sakelako erlojua behar dik andregaiari gustatzeko! Edo ez —gaineratu zuen apur batean hausnartu ondoren—, hobe hil ondoren testamentuan uzten badiot, nitaz gogora dadin.»
Baina gure protagonista, erlojurik gabe ere, gogo-aldarte ezin hobeko zegoen. Opari paregabetzat zeukan hain erosketa ustekabekoa. Izan ere, arima hilak ez ezik, ihes eginak ere eskuratu baitzituen, berrehun baino gehiago guztira! Jakina, Pliushkinen herrira iritsi bezain laster sumatu zuen traturen bat egingo zuela han, baina ez zuen inola ere uste hain irabazi handiak ekarriko zizkionik. Pozarren egin zuen bide osoa: txistu egiten zuen, eskua aho aurrean bildurik soinua ateratzen zuen, turuta jotzen balego bezala, eta azkenean kanta bat abesteari ekin zion, hain bitxia, ezen Selifan bera entzuten geratu baitzitzaion eta, entzundakoan, buruari eskuin-ezker leunki eragin, eta esan zuen: «Horra nola kantatzen duen gure nagusiak!». Ilunabarrean iritsi ziren hirira. Erabat nahasirik zeuden ordurako ilunpea eta argia, eta gauzak ere elkarrekin nahasirik zeudela ematen zuen. Hiriko sarrerako langa ñabarrak kolore zehazgabea zuen; bazirudien ate-jagole zegoen soldadua sudurgabea zela eta bekokian zeukala bibotea, begiak baino askoz ere gorago. Danbatekoek eta astinduek aditzera eman zioten Txitxikovi britxka harrizko bidean sartua zela. Piztu gabe zeuden oraindik kaleko argiak, etxe banaka batzuetako leihoak argitzen hasiak ziren hor-hemen. Etxarte eta kalezuloetan istiluak eta kalapitak atzematen ziren nonahi, iluntzeko ordu horietan halaxe gertatzen baita beti soldadu, kotxezain eta langile asko dagoen hiri guztietan, batez ere dama-itxurako izaki horietako asko badago, bidegurutzeetan zain saguzarren antzera, galtzerdirik gabe, sorbalda-oihal gorria eta bortzegiak soinean. Txitxikovek ez zien arretarik jarri, ez haiei eta ez aldirietan osteratxoa eginik makila mehea eskuan berriz etxera zihoazen funtzionario argaltxo ugariei ere. Noizean behin, deiadarrak iristen zitzaizkion belarrietara, emakumezkoek eginak inondik ere: «Gezurra, mozkorra alaena!, inoiz ez zioat horrelako zatarkeriarik onartu!»; edo: «Utzi bakean, lotsagabe horrek!, hator nirekin polizi etxera, salatu egingo haut eta!». Labur esanik, antzokitik etxerantz ameslari doan hogei urteko edozein mutilgazte bat-batean gorriarazten duten hitz horietakoak. Zer ez duen amets egiten une horretan! Espainiako kale bat, Espainiako gaua, ile kizkurreko emakume gitarradun baten irudi xarmagarria. Zeruan dago, Schillerri bisita egitera joan da, eta bat-batean, trumoia balira bezala, zorigaiztoko hitzek durundi egiten diote buru gainean, eta orduantxe konturatzen da Lurrean dagoela berriro, Sennaia plazan, taberna batetik hurbil, eta eguneroko bizitza gogaikarria berriro lerratzen zaiola aurrean.
Azkenean, britxka, jauzi handi samarra egin, eta ostatuko ate aurrean gelditu zen, lubaki-moduko batean sarturik. Petrushka ostatutik atera zen Txitxikovi harrera egitera. Esku batez jakaren beheko ertzei eusten zien, ez baitzuen gogoko barrenak elkarrengandik banantzea, eta beste eskuaz britxkatik jaisten lagundu zion Txitxikovi. Hantxe atera zen ostatuko morroia ere, lasterka, kandela bat eskuan eta ezpainzapia sorbaldan. Ezin jakin nagusiaren itzulera pozgarri ote zitzaion Petrushkari; behinik behin, Selifanek eta berak elkarri begiratu zioten, eta apur bat bigundu zitzaion aurpegi beti latza.
— Denbora luzea eman duzu kanpoan —esan zuen ostatuko morroiak, zurubia argitzen zuen bitartean.
— Bai —esan zuen Txitxikovek, zurubiaren goialdera iritsi zirenean—. Eta hi zer?, ondo?
— Jainkoari eskerrak —erantzun zuen morroiak, buru-makurtua eginez—. Militar bat heldu zen atzo. Tenientea da, hamaseigarren gelan dago.
— Tenientea?
— Ez dakigu nor den. Riazan-etik etorri da, zaldi zuri-horixkak dauzka.
— Oso ondo, oso ondo, ea aurrerantzean ere portatzen haizen! —esan zuen Txitxikovek, eta bere gelan sartu zen. Atalondoa zeharkatzean, sudurraz usain egin, eta Petrushkari esan zion—: Gutxienez, ireki leihoak!
— Ireki ditut —esan zuen Petrushkak. Gezurra zen, eta nagusiak bazekien gezurra zela, baina ez zuen liskartzeko gogorik batere. Leher eginik zegoen, bideko nekeak abaildurik. Afari arina eskatu —txerrikumea baino ez—, arropa berehala erantzi, eta, burusi azpian sarturik, lo pisu batek hartu zuen, harriak bezala lo egin zuen, zabal eta zabar, hala nola lo egiten baitute ez odoluzkirik, ez arkakusorik eta ez buru-ahalmen handirik ez duten gizaki zoriontsuek bakarrik.
Zazpigarren kapitulua
Zorionekoa bidaia luze eta nekagarria eginik etxera itzultzen den gizon ezkondua! Atzean utzi ditu hotza, euria, lokatza, posta-geltokietako arduradun logaletuak, troikako kanpaitxoaren hotsa, konponketak, liskarrak, kotxezainak, ferratzaileak eta bideetan aurkitzen diren mota guztietako gizatxarrak, eta, azkenean, hor dakusa bere bizitegiko teilatua, hortxe dauzka, bertatik bertara, beraren zain, etxeko argitxoak, gela ezagunak, ongi etorria egitera lasterka hurbilduriko jendearen oihu alaiak, haurren iskanbila eta joan-etorriak, tristura guztiak oroimenetik ezabatzeko ahalmena duten hitz lasaigarriak, ahapeka esanak, musu kartsuek etenak. Zorionekoa etxea zain daukan aita familiako ona! Eta zoritxarrekoa ezkongabea!
Zorionekoa izaera aspergarri, gozakaitz eta beren egiazkotasun tristearengatik txundigarriak oro bazter utzi eta gizabanakoaren bertuterik gorenaren erakusgarri diren aiurrietara hurbiltzen den idazlea! Pertsonaia berezi bakanak soilik hautatzen ditu zurrunbilo handi batean etengabe jira-biraka aritzen diren irudi guztien artean; behin ere ez dio saldukeriarik egin poesiarako bere etorri goi-goikoari; sekula ez da jaisten gailurretik bere kide antzu eta ezdeusen mailara, eta, lurraren azala ukitu ere egin gabe, buru eta bihotz murgiltzen da bere irudi urrun, goitsuetan. Eta askoz ere desiragarriagoa da haren zori ederra: senitartean bezala dago bere irudien erdian, eta, bitartean, lau haizeetara hedatzen da haren ospea. Ke liluragarri batez lausotu ditu gizakien begiak, hitz ederrez balakatu ditu, bizitzaren alderdi goibela ezkutatu eta izaki ezin miresgarriagoa erakutsi die. Bizkor joaten dira denak haren atzetik txaloka, lasterrean jarraitzen diote haren garaipen-gurdiari. Munduko poetarik onena deritzote, gaina hartzen die munduan diren beste jeinu guztiei, hala nola arranoak hegan egiten baitu beste hegazti guztiek baino gorago. Haren izena entzute hutsarekin dar-dar hasten dira gazteen bihotz kartsuak, eta ororen begietan distiratzen dute esker oneko malkoek... Ez dago bera baino ahaltsuagorik, jainkoa da! Besterik gertatzen zaio une oro begi aurrean edukirik ere begirada axolagabeek atzematen ez duten guztia argitara ateratzeko ausardia duen idazleari; bestelakoa du horrek patua, eta alderantzizkoa zoria. Horrelako idazleak agerian jartzen du gure bizitza biltzen duten huskerien lupetz izugarri, ikaragarria; azalera ekartzen du mundu honetako gure izanaldi hainbatetan mingots eta gogaikarrian nonahi aurkitzen diren izaera hotz, arrunt eta xehen hondoa; zizel gupidagabea bere indar guztiarekin erabiliz, batere estalgarri edo leungarririk gabe erakusten ditu mundu guztiaren begien aurrean. Horrelako idazleak ez du txalorik bilduko, ez esker oneko malkorik ikusiko, ez du inolako zirrararik eragingo eta, beraz, ez du arima hunkituen beroa sentituko; hamasei urteko neskarik ez da joango itsumustuan harengana, burtzoraturik eta grina sutsu batek eraginik; ez du gogo bahituta geratzerik berak sorturiko soinuen xarma gozoaren altzoan, ez baitu horrelakorik sortzen; eta, azkenik, ezingo dio ihes bere garaiko irizpideari, bere garaikideen irizpen itxurazale eta sentiberatasunik gabeari: berak maitasun handiz sorturiko obrak hutsalak eta kaskarrak direla esango dute, zoko ziztrin batera baztertuko dute gizajendea iraindu duten idazleen multzoan, berak pintaturiko pertsonaien ezaugarri berberak egotziko dizkiote, ozen aldarrikatuko dute ez duela bihotzik, ez arimarik, ez jainkozko karrik bere antzean. Bere garaikideen irizpideak ez baitu onartzen eguzkiari begiratzeko erabiltzen den kristala bezain eder dela intsektu hautemanezinen mugimenduak ikusteko baliatzen dena; bere garaikideen irizpideak ez baitu onartzen barru sakoneko arima behar dela bizitza arbuiagarritik harturiko koadro bat argitzeko eta sorkuntzaren goren mailara eramateko; bere garaikideen irizpideak ez baitu onartzen gogotik eginiko barre ozenak lirikaren eragilerik gailenen parean egotea merezi duela eta amildegi sakon batek bereizten duela azoketako bufoien imintzioetatik. Garaikideek ez diote horrelakorik onartzen, iraina eta erdeinua besterik ez dute idazle aintzat hartu gabearentzat; eta idazle hori bakarrik geratuko da bidearen erdian, irizkiderik gabe, aldekorik gabe, lagunik gabe, familiarik ez duen bidaiariaren antzera. Latza da haren jardunbidea, eta mingotsa gertatuko zaio bere bakartasuna!
Eta nik, indar miragarri batek bultzaturik, bide luzea egin behar dut oraindik nire pertsonaia bitxiekin batera; bizitza arruntari begiratu beharko diot bere zabaltasun osoan, so egin beharko diot hala jendearentzat ikusgai diren irri haietatik nola ikusezin eta ezkutuko zaizkion malko horietatik! Eta urrun dago oraindik inspirazioaren erauntsi errukigabeak beste alde batetik joko dueneko eguna; orduan, halako izu sakratu batez jantziriko buru argi-jario batetik jalgiko da, eta, taupada urduriz, ozen entzungo da bestelako hitzen burrunba handientsua.
Baina jo dezagun aurrera!, ezaba ezazu bekokiko zimur hori, argi ezazu aurpegi ilun hori! Gehiago luzatu gabe, murgil gaitezen behingoz bizitzan, bere karraska sor eta kaskabilo guztiekin, eta ikus dezagun zertan ari den Txitxikov.
Esnatu, nagiak atera, eta ondo lo egin zuela nabaritu zuen. Ohean ahoz gora etzanda pare bat minutu zeramala, hatzak klaskatu eta, irribarre zabala aurpegian, ia laurehun arimaren jabe zela gogoratu zen. Jauzi batez jaiki zen ohetik, bere aurpegiari erreparatu ere egin gabe. Zinez maite zuen bere aurpegia eta, atal guztien artean, bereziki erakargarri zeritzon kokotsari, eta harro-harro goraipatzen zuen sarri askotan lagunen aurrean, batez ere bizarra egiten zuen bitartean. «Begira nolako kokotsa dudan —esan ohi zuen, eskuaz laztantzearekin batera—, biribil-biribila!» Baina goiz hartan ez zion ez kokotsari ez aurpegiari erreparatu, eta halaxe, txukundu gabe, bizkor jantzi zen: tafiletezko botak —erliebezko irudi koloretsuz hornituak, errusiarron izaera zabarrari esker Torjok hiriak ugari salerosten dituen horietakoak— eta alkandora laburra —eskoziarrek erabili ohi dituztenen antzekoa. Jantzitakoan, bere seriotasuna eta tarteko adineko jendearen moduzkotasuna ahazturik, jauzi bi egin zituen gelan, zalutasun handiz orpoekin hankak leunki joz. Gero, lanari ekin zion: kutxaren aurrean eseririk, atsegin handiz igurtzi zituen eskuak, hala nola igurtzitzen baititu zemstvoko bake-epaile erosezinak auzitegirantz abiatu aurretik ahamen bat jateko asmoz mahaira hurbiltzen denean. Lehenbailehen burutu nahi zuen lana eta, gehiago luzatu gabe, bertantxe atera zituen paperak kutxatik. Erabakita zeukan eroste-agiriak berak prestatzea, idaztea eta kopiatzea, Estatuaren bulegoetako funtzionarioei ezer ordaindu beharrik ez izateko. Buruz zekien agiri ofizialen eredua eta, duda-mudan egon gabe, letra handitan idatzi zuen: «Mila zortziehun eta hainbatgarren urtea»; gero, letra txikitan horren azpian: «Halako lurjabea», eta gainerako xehetasun guztiak. Bi ordu geroago prest zeukan dena. Begira geratu zitzaien orduan orritxo haiei, noizbait haragi-hezurrezkoak izaniko mujik haiei, garai batean lan egin, lurra goldatu, mozkortu, zalgurdiak gidatu eta nagusiak atzipetu zituzten edo, besterik gabe, jende onak izan ziren nekazari haiei, eta sentimendu bitxi eta ezohiko batek hartu zion barrua. Bazirudien lerro bakoitzak bere nortasun berezia zuela, eta mujik bakoitzak izana berreskuratzen zuela izenaren bitartez. Korobotxkaren nekazari gehienek ezizenak edo izengoitiak zituzten. Pliushkinen oharrak, aldiz, oso laburrak ziren: izenaren eta patronimikoaren lehen letrak eta bi puntu besterik ez gehienetan. Harritzekoa zen, ordea, Sobakevitxen zerrendaren zehaztasun handia eta jakingarrien ugaria: bere nekazarien berezitasun guzti-guztiak idatzi zituen, bat bera ere ahaztu gabe; honakoa idatzi zuen haietako bati buruz: «Zurgin ona da»; ohar hau irakur zitekeen beste baten izenaren alboan: «Ondo daki bere lana eta ez da mozkortzen». Zehatz-mehatz adierazirik zegoen bakoitzak nor zuen ama eta nor aita, eta nolakoa zen norberaren jokamoldea. Fedotovo izeneko baten alboan soilik idatzi zuen «aita ezezaguna», argibide hau erantsirik: «baina jatorra da eta ez du lapurtzen. Kapitolina neskamea du ama». Xehetasun horiek halako bizitasun berezi bat ematen zioten agiriari: bazirudien nekazari haiek guztiak oraindik bizirik zeudela aurreko egunean bertan. Denbora luzea egon zen izen haiei begira, eta, bihotza beraturik, hasperen egin zuen, eta esan: «Maiteok, zenbat bildu zareten hona! Ene bihotzekook, zer-nolako bizimodua eraman zenuten mundu honetan? Nola moldatu zineten aurrera ateratzeko?». Eta, nahi gabe ere, abizen bati lotu zitzaizkion begiak: Piotr Saveliev Zolda-jario zikina zen, Korobotxkaren nekazari bat, dakizuenez. Berriz ere, ezin izan zion eutsi «Bai izen luzea!» esateko gogoari, eta oraingoan gaineratu zuen: «Lerro osoa betetzen duk! Eskulangilea hintzen?, edo mujik arrunta agian? Nolako heriotza egokitu zitzaian? Tabernan hil hintzen?, edo orga zahar batek zapaldurik, bide erdian lo hengoela?». «Probka Stepan, zurgina, edan-urri ereduzkoa. Hara!, hona hemen Probka Stepan, hona hemen bogatir hori, guardian zerbitzatzeko berebizikoa omen zen hori! Seguraski, probintzia guztiak korritu hituen, aizkora gerrikoan eta botak sorbaldatik zintzilik, kopek baten ogia eta bi kopeken arrain gazitua janari, eta, inondik ere, etxera itzultzen hintzen bakoitzean ehun errublo eramaten hituen zorroan gorderik, eta, beharbada, urteko zergaren dirua eramaten huen zaku-oihalezko galtzetan josirik edo boten barruan sarturik. Non eman huen azken arnasa? Beharbada, gehiago irabazi nahirik, eliza bateko kupulara igo hintzen, eta gero gurutzean gora egin huen, eta halako batean labaindu, behera erori, eta lurraren kontra jo huen, eta hiregandik hurbil zegoen Mikheiren batek soilik, eskuaz garondoan hatz eginez, esan zian: "Ai, Vania, zorigaiztokoa hi!", eta gero, soka bati heldurik, hi egondako lekura igo zuan bera. Maksim Teliatnikov, zapatagina. Zapatagina! «Zapatagina bezain mozkorra», dio esaera zaharrak. Bazekiat hire berri, maitea, ondo asko ezagutzen haut; nahi baduk, heure istorio osoa kontatuko diat: alemaniar batenean ikasi huen lanbidea, jaten ematen zizuen ikastun guztioi batera, lanean okerrik eginez gero uhalaz berotzen zizuen bizkarra, ez zizuen uzten kalera irteten parrandan ibiltzera, zapatagin bikaina hintzen, eta alemaniarrak sutsuki goraipatzen hinduen emaztearen edo lagunen aurrean. Eta ikastaldia amaiturik, esan huen: «Orain neure kontura jardungo diat, baina ez alemaniarrak bezala, dirua kopekez kopek bilduz, ez, ni kolpetik aberastuko nauk». Eta, halatan, heure jabeari zerga-gisa dirutza mardula emanik, dendatxo bat jarri, bezero ugari bildu, eta lanari ekin hion. Larru hondatua eskuratu huen non edo non, ohiko prezioa baino hiru aldiz merkeago, eta, alemaniarraren aldean, bi halako irabazten huen zapata-pare bakoitzeko, baina hire zapatak apurtu egiten zituan bi asteren buruan, eta sekulakoak entzun behar izan hituen bezeroen aldetik. Hutsik geratu zuan hire dendatxoa, eta hik edanari eman hion, kalez kale ibiltzen hintzen nora gabe, esanez: «Hau mundu petrala!, errusiarrok ezin bizi, alemaniarrak beti traban!». Ea nor dugun mujik hau: Elizaveta Vorobei. Arraioa, emakumezko bat! Utikan! Nola demontre iritsi da hona? Ziri ederra sartu zidak Sobakevitxek, doilor ziztrin horrek!» Zuzen zegoen Txitxikov: emakumezkoa zen, bai. Ezin asmatu nola sartu zen zerrendan, baina hain trebetasun handiz idatzirik zegoen haren izena, ezen urrunetik ikusirik gizonezkotzat har baitzitekeen: amaierako a letra ia atzemanezina zenez, bazirudien Elizavet zuela izena, ez Elizaveta. Dena dela, Txitxikovek ez zuen ontzat eman trikimailu hori, eta bertantxe marratu zuen izena. «Grigori Abiatu-bai-baina-heldu-ez! Nolakoa ote hintzen hi? Beharbada, garraiatzailea hintzen, eta, hiru zaldi eta kibitka kaskartxo bat erosirik, behin eta betiko alde egin huen etxetik, heure habiatik, eta hor hasi hintzen merkatariak azokaz azoka eramaten. Beharbada, bidean bertan eman hion heure arima Jainkoari, edo lagunek hil hinduten soldadu baten emazte gizen eta zurigorria zela eta, edo basoko arloteren batek begiz jo zitian hire eskularruak eta hire zaldi lodi baina sendoak, edo, beharbada, izba bateko oharkan etzanda pentsa eta pentsa egon ondoren, ez bat eta ez bi, tabernako bidea hartu huen halako batean, eta gero zuzenean joan hintzen izotzeko zulo batera eta hantxe desagertu hintzen arrastorik utzi gabe. Horrelakoxea duk Errusiako herria! Ez dik gogoko berezko heriotza! Eta zuek zer, maiteok? —jarraitu zuen, begiak Pliushkinenetik ihes eginiko arimen zerrendan jarririk—, oraindik bizirik bazaudete ere, ez didazue onura handirik ekarriko! Eta hil bazarete, gauza bera! Nora zaramatzate orain zuen oin zaluek? Txarto bizi zineten Pliushkinenean?, edo, besterik gabe, atsegin duzue basoan ibiltzea bidaiariak lumatzen? Espetxean zaudete?, edo beste jabe bat aurkitu duzue eta haren lurra lantzen duzue orain? Jeremei Kariakin, Nikita Volokita, haren seme Anton Volokita... ezizenak ikusirik, korrikalari bikainak hiru hauek. Popov, zerbitzaria; honek, seguraski, bazekik idazten eta irakurtzen: ziur nagok sekula ez duela labana eskuan erabili, gizabidez jokatzen dik lapurtzeko orduan ere. Baina, halako batean, nortasun-agiririk gabe harrapatu hau polizi kapitainak. Kementsu egin diok aurre itaunketari. "Norena haiz?", galdetu dik polizi kapitainak, bidenabar hitz gordin bat esateko aukera galdu gabe. «Halako eta halako lurjabearena!», erantzun duk hik, adoretsu. «Zertan habil inguruotan?», galdetu dik polizi kapitainak. «Baimena eman didate kanpoan lan egiteko, urteko zerga ordaintzeko dirua irabazte aldera», erantzun diok hik hitzetik hortzera. «Eta non daukak nortasun-agiria?» «Ugazabarenenan. Pimenov du izena.» «Deitu Pimenov horri! Hi haiz Pimenov?» «Bai, ni naiz Pimenov.» «Bere nortasun-agiria eman dik honek?» «Ez, gizon honek ez dit inolako nortasun-agiririk eman.» «Zergatik esan duk gezurra?», galdetu dik polizi kapitainak, galderari hitz gordin bat erantsirik. «Ez nion berari eman —erantzun duk hik bizkor—; berandu etxeratu zenez, Antip Prokhorovi eman nion, kanpai-joleari alegia, berak gordetzeko.» «Datorrela kanpai-jolea! Bere nortasun-agiria eman dik honek?» «Bai zera, honek ez dit inolako agiririk eman.» «Berriro gezurretan! —esan dik polizi kapitainak, esaldia hitz gordin batekin indarturik—. Non daukak nortasun-agiria?» «Aldean neraman —erantzun duk hik, kikildu gabe—, baina, inondik ere, bidean galdu zait.» «Eta zergatik lapurtu duk soldadu-longain hori? —galdetu dik polizi kapitainak, galdetzearekin batera hitz gordin bat esanez berriro ere—. Zergatik ostu diok apaizari kutxa bat kobrezko txanponez betea?» «Nik ez dut horrelakorik egin —erantzun duk hik, heurean tinko—, sekula ez naiz lapurretan aritu.» «Orduan, zergatik zegoen longaina heure gelan?» «Ez dakit, seguraski baten batek utzi du hor.» «Alproja galanta hi! Alproja ez bestea! —esan dik polizi kapitainak, buruari ezker-eskuin eraginez eta besoak hazta eginik—. Oinak girgiluz lotu eta eraman espetxera!» «Nahi duzun bezala, jauna, pozarren joango naiz», erantzun duk hik. Orduan, toxa sakelatik atera, eta, adiskidetsuki, tabakoa eskaini diek hire oinetan girgiluak ezartzen ari diren bi elbarriei, eta bide batez galdetu ea aspaldi hartu duten erretiroa eta zein gerratan izan diren. Eta giltzapean sartu haute epaileak hire auzia erabaki bitartean. Eta noizbait erabaki ditek Tsarevokokshaisk-etik beste espetxe batera aldatzea, eta, han hagoela, Vesiegonsk-eko espetxera aldatzea erabaki ditek, eta hor habil espetxez espetxe, eta honela diok egoitza berria aztertzeaz batera: «Hobea zuan Vesiegonsk-eko espetxea; han, gutxienez, bazegoan tortoloxetan jokatzea, handiagoa zuan eta jende gehiago zegoan!». Abakum Firov!, hik zer berri, adiskidea?, non hago, nongo bazterretan habil? Volgaraino iritsi eta bertan jarri haiz bizitzen, zirgatzaile, askatasuneko bizitzari atxikirik?...» Horra iritsirik, barne-solasa eten eta pentsakor geratu zen Txitxikov. Zer zerabilen buruan? Agian, Abakum Firoven zoria zuen gogoeta-gai; edo, beharbada, pentsatzen zegoen besterik gabe, hala nola egiten baitute errusiar guztiek —adina, gizarte-maila eta ondasunak gorabehera— estutasunik gabeko bizitzaren lasaikeria hausnartzen dutenean. Izan ere, non da orain Firov? Pozik eta zalapartatsu zebilek gariaren kaian barrena, merkatariekin tratua eginik. Txanoak lorez eta xingolaz apaindurik, jai-giroan zoak batera eta bestera zirgatzaile-taldea, idunekoz eta xingolaz ederturiko maitale eta emazte lerdenei agurka. Borborrean zegok plaza, jende guztia dantzan eta kantuan; eta, bitartean, karga-mutilek, garrasi, birao eta aupada artean, bederatzi pudeko zamak jasotzen ditiztek bizkar gainera kakoen laguntzaz, zarataka botatzen ditiztek ilarrak eta artatxikia sabel sakoneko gabarretara, kaitik behera jaurtitzen ditiztek oloz eta gariz beteriko zakutzarrak; urrunago, plazaren luze-zabal osoa harturik, zaku ugari ikusten dituk pilaturik, piramideak osatuz kanoi-balak bailiran; gari-meta ikaragarri handiak ere bazeudek, eta hor egongo dituk sabel sakoneko gabarretaraino garraiatu arte, eta orduan, udaberrian izotza urtzearekin batera, ibaian behera eramango ditik gabarra-flota amaierarik gabeak. Lehertu arte lan egin beharko duzue orain, zirgatzaileok!, lanari ekin beharko diozue denok batera, lehen paseatu eta jostatu zareten bezalaxe, eta izerdia isuri sokatik tiraka, Rus bera bezain amaigabeko kanta baten erritmoan.
«Ene!, hamabiak! —esan zuen Txitxikovek, erlojuari begira—. Nolatan berandutu zait hainbeste? Ganorazko zerbait egin izan banu, gaitz erdi; baina hor egon nauk buru-buztanik gabeko zozokeriak esaten eta pentsatzen. Ergela baino ergelagoa nauk!» Hori esandakoan, janzki eskoziarraren ordez arropa europarra jantzi, gerrikoaz sabel lodia estutu, gorputza kolonia-urez zipriztindu, eta, neguko txanoa eskuan eta paperak besapean, Ganberarantz abiatu zen eroste-agiriak legeztatzera. Bizkor zebilen; ez, ordea, berandu iritsiko ote zen beldur zelako, berandu iristeak ez baitzuen kezkatzen: ezagutzen zuen ganberaburua, eta bazekien nahierara aurreratu edo atzeratu ahal zuela bulegoa ixteko ordua, hala nola Homeroren Zeus antzinakoak eguna luzatu edo laburtzen baitzuen bere heroi kuttunen arteko gatazkak eten beharra zuenean edo azkeneraino borrokatzeko aukera eman nahi zienean. Ez, berandu iristeak ez zuen kezkatzen, bizkor zebilen lehenbailehen bukatu nahi zuelako bere egiteko hura, bitartean estu eta larri ibiliko zen eta; hala ere, gogora etorri zitzaion arima haiek ez zirela bene-benetakoak eta horrelako egoeretan ahalik lasterren kendu behar dela zama sorbalda gainetik. Oldozpen horiek buruan eta oihal gaztainkaraz forraturiko beroki hartz-larruzkoa soinean kalera irten berria zela, jaun batekin egin zuen topo aurreneko kale-kantoian, hark ere oihal gaztainkaraz forraturiko beroki hartz-larruzkoa soinean eta neguko txano belarriduna buruan. Oihu egin zuen jaunak: Manilov zen. Elkar besarkatu zuten berehala, eta bost minutu inguru egon ziren kale erdian horrela, bata bestearen besoen artean estuturik. Hain musu irmoak eman zizkioten elkarri, ezen ia egun osoan eduki baitzituzten mindurik hortzak. Maniloven aurpegian sudurra eta ezpainak bakarrik geratu ziren agerian, begiak erabat ezkutatu baitzitzaizkion, hain zegoen pozik. Ordu laurden batez tinko estutu zuen Txitxikoven eskua bereen artean, eta ikaragarri berotu zion. Esapiderik gozoenak eta atseginenak erabiliz azaldu zion nola, ikusi bezain laster, ziztu bizian jo zuen Pavel Ivanovitx besarkatzera, eta dantzaldietan neskagazteei soilik esaten zaizkien konplimendu horietako batekin biribildu zuen lore-jarioa. Txitxikov aho zabalik zegoen, eskerrak nola eman ez zekiela, eta, bat-batean, Manilovek paper bat atera zuen berokiaren barrualdetik, tututxo baten inguruan bildurik eta arrosa koloreko xingola batez loturik, eta, trebetasun handiz bi hatzekin heldurik zeukala, Txitxikovi eman zion.
— Zer da hau?
— Nekazariak.
— Hara!
Papera hedatu, gainetik irakurri, eta txunditurik utzi zuen idazkeraren garbiak eta ederrak
— Txukun-txukun idatzirik dago —esan zuen—, ez dago kopiatu beharrik. Orla eta guzti dauka!, nork egin du orla polit hau?
— Ez galdetu —esan zuen Manilovek.
— Zuk?
— Ez, emazteak.
— Jainkoarren! Benetan, lotsaturik nago niregatik hain neke handiak hartu dituzuelako.
— Pavel Ivanovitxek ez du inor nekarazten.
Txitxikovek esker oneko buru-makurtua egin zion. Manilovek, jakin zuenean Ganberara zihoala eroste-agiriak legeztatzera, laguntzeko prest zegoela jakinarazi zion. Biak batera abiatu ziren, besotik heldurik. Bidean goragune txikiren bat, oztopotxoren bat edo mailaren bat aurkitzen zuten bakoitzean, Manilovek Txitxikovi eusten zion, eta, besapetik airean ia altxaturik zeukala, irribarre gozoa eginez adierazten zion ez zuela onartuko Pavel Ivanovitxen oinek minik txikiena ere hartzea. Txitxikov, astun samarra zela baitzekien, lotsa-lotsa eginik zihoan, hain begiramen handia eskertzeko modua asmatu ezinik. Behin eta berriro elkarri lagunduz, Estatuaren bulegoak zeuden plazara iritsi ziren azkenean. Hiru solairuko etxe handia zen, harrizkoa, klera bezain zuria, zuritasun horren bidez han barruan lan egiten zutenen arima makulagabea irudikatu nahi izan balute bezala; plazako beste eraikuntzak ez zetozen bat harrizko etxetzarraren handitasunarekin. Hauek ziren: zaintzaileen etxola —non soldadu bat baitzegoen, fusila aldean—, bizpahiru kotxe-geltoki eta, azkenik, hesi luze bat, ikatzez eta klarionez eginiko idazkun eta marrazkiak zituena, hesi guztiek bezala. Besterik ez zegoen bazter-leku hartan, edo, Errusian esan ohi dugunez, plaza polit hartan. Noizean behin, Temis-en apaizen buru ustelezinak agertzen ziren bigarren eta hirugarren solairuko leihoetan, eta behingoan desagertzen ziren atzera, inondik ere bulegoburua sartu berria zelako gelan. Astiro barik, lasterka igo ziren bi adiskideak sarrerako zurubian gora: Txitxikovek, Maniloven beso oratzailetik ihes egin nahirik, urratsa azkartzen zuen, eta Manilovek, bere aldetik, bizkor jotzen zuen aurrera, Txitxikovi nekatzen ez uzteko ahaleginak eginez, eta, horrenbestez, etxe barruko korridore ilunean sartu zirenean, arnasestuka zeuden biak. Ez zen garbitasuna hango korridore eta gelen berezitasunik nabarmengarriena. Garai hartan, oraindik ez ziren horretaz arduratzen, eta zikintzen zena zikin geratzen zen, lehengo itxura erakargarria berreskuratu gabe. Temisek halaxe hartzen zituen bisitariak, zegoen bezala, batere txukundu gabe, etxeko janzki arruntak soinean. Orain, azaldu beharra legoke nolakoak ziren gure protagonistek zeharkatzen zituzten bulegoak, baina autorea zeharo kikildurik sentitu da beti Estatuaren edozein bulegotan. Horrelakoren batera joatea egokitu zaionean, itxura dotore eta apaineko lekua izanik ere, zorua eta mahaiak distiratsu bernizaturik egonik ere, albait lasterren alde egiten saiatu da beti, burua apal-apal makurturik eta begiak lurrean josirik, eta horregatik ez daki nola loratzen eta garatzen diren horrelako tokiak, tutik ere ez daki haietaz. Gure protagonistek paper asko ikusi zituzten —hala zirriborroak, nola orri zuriak—, eta buru makurtuak, garondo zabalak, frakak, probintzietako longainak, eta jaka gris argi bat ere, oso zakar nabarmentzen zena. Jakaren barruan zegoena, burua albo batera okerturik eta ia paperaren gainean bertan ipinirik, epailearen aginduz lurjabe baketsuren bati kenduriko lurrei edo bahituriko basetxeari buruzko txostena kopiatzen ari zen, bizkor eta arretatsu, eta, bitartean, auzipeturik egon arren, lurjabeak lasai bizi zituen bere azken egunak basetxe horretan, zeinaren teilatupean bizi izan baitziren haren seme-alabak eta ilobak ere. Noizean behin, ahots erlatsez esaniko esaldi laburrak entzuten ziren: «Fedosei Fedoseievitx, ekarri 368 espedientea!», «Edozein tokitan uzten duzu beti tintontziaren tapoia!». Batzuetan, larderiatsu aditzen zen ahots jasoago bat, bulegobururen batena inondik ere: «Kopia ezak hau!, bestela botak kendu eta sei egun edukiko haut baraurik!». Idazlumek zarata handia ateratzen zuten, lurrean aztalerainoko orbela duen basoa zeharkatzean abar lehorrez zamaturiko telega-multzo batek ateratzen duenaren antzekoa.
Txitxikov eta Manilov aurreneko mahaira hurbildu ziren. Bi funtzionario gazte zeuden han eseririk, eta haiei galdetu zieten:
— Barkatu, non egiten dira eroste-agiriak?
— Zer nahi duzue? —esan zieten bi funtzionarioek batera, haienganantz jiraturik.
— Eskabide bat egin nahi dut.
— Zer erosi duzu?
— Aurrenik jakin nahi dut non egiten diren eroste-agiriak. Hemen edo beste mahai batean?
— Aurrenik esan behar diguzu zer erosi duzun eta zein preziotan, orduan esango dizugu nora joan behar duzun, bestela ez dugu jakiterik.
Txitxikov behingoan konturatu zen funtzionario haiek jakingura hutsak zirela, funtzionario gazte guztiak bezalaxe, eta zutena baino garrantzi eta aginpide handiagoa zutelako itxurak egin nahi zituztela.
— Aizue, gazteok —esan zien—, ondo asko dakit leku batean egiten direla eroste-agiri guztiak, prezioa edozein dela ere, eta, beraz, mesedez eskatzen dizuet zein mahaitara joan behar dudan azaltzeko, eta ez badakizue zeuen bulegoaren antolamenduaren berri, beste norbaiti galdetuko diogu.
Funtzionarioek ez zuten ezer erantzun; haietako batek soilik atzamarraz seinalatu zuen gelako bazter bat, non agure zahar bat baitzegoen mahai baten aurrean eseririk, paper batzuk zigiluaz markatzen. Txitxikov eta Manilov zuzenean joan ziren harantz mahai ugarien artean. Agurea buru-belarri ari zen lanean.
— Barkatu —esan zuen Txitxikovek, buru-makurtua eginez—, hemen egiten dira eroste-agiriak?
Agureak begiak jaso, eta astiro esan zuen:
— Ez, eroste-agiriak ez dira hemen egiten.
— Non, bada?
— Eroste-agirien sailean.
— Eta non dago eroste-agirien saila?
— Ivan Antonovitxen mahaian.
— Eta non dago Ivan Antonovitxen mahaia?
Agureak gelako beste bazter bat seinalatu zien atzamarraz. Ivan Antonovitxenganantz abiatu ziren Txitxikov eta Manilov. Ordurako, Ivan Antonovitxek begiratu bat emana zien sorbalda gainetik, baita begizeharka aztertu ere, baina une horretantxe berriro ekin zion lanari, lehen baino ardura biziagoz gainera.
— Mesedez —esan zuen Txitxikovek, buru-makurtua eginez—, eroste-agiriak hemen egiten dira?
Ivan Antonovitx, ez entzunarena eginez, sakonago murgildu zen bere paperetan, eta ez zien deus erantzun. Lehen begiratuan antzematen zitzaion adineko gizon zentzuduna zela, eta ez gaztetxo berritsu eta txoriburu horietakoa. Itxuraz, berrogei urte antzinatxo egina zen; ile beltz sarria zuen, eta aurpegiaren erdialde guztia aurrerantz nabarmentzen zitzaion, sudurrarekin bat eginik. Hitz batean, lagunarteko hizkeran pegar-muturra esaten zaien aurpegi horietakoa zuen.
— Barkatu, hau da eroste-agirien saila? —galdetu zion Txitxikovek.
— Bai —esan zuen Ivan Antonovitxek, bere pegar-aurpegia itzulirik. Eta idazteari ekin zion berriro.
— Entzun, mesedez, kontua da hainbat nekazari erosi dizkiedala barruti honetako lurjabe batzuei eta beste probintzia batera eraman nahi ditudala. Eginda daukat eroste-agiria, legeztatzea bakarrik falta zait.
— Eta saltzaileak hemen dira?
— Batzuk bai, eta gainerakoek eskuordetze-gutunak eman dizkidate.
— Ekarri duzu eskabide-orria?
— Bai, ekarri dut. Zera nahi nuke... lehenbailehen bukatu beharra daukat... ezinezkoa da, esaterako, gaur bertan egitea egin beharreko guztia?
— Gaur bertan! Bai, ezinezkoa da —esan zuen Ivan Antonovitxek—. Argitasunak eskatu behar ditugu oraindik, nekazari horiek saltzeko debekurik ez dagoela egiaztatze aldera.
— Kontuak kontu, gauzak azkartzeari dagokionez, Ivan Grigorievitx, ganberaburua, nire lagun mina da...
— Baina Ivan Grigorievitx ez da bakarra, beste batzuk ere badira tartean —zakartu zitzaion Ivan Antonovitx.
Igarri zuen Txitxikovek zer zegoen Ivan Antonovitxek tupustean asmaturiko aitzakia maltzur horren azpian, eta esan zion:
— Beste horiek ere pozik geratuko dira; nik ere administrazioan lan egin dut, badakit zertan diren hemengo kontuak...
— Zoaz, bada, Ivan Grigorievitxengana —esan zuen Ivan Antonovitxek, doinu samurragoz—, agindu beharrekoa agin diezaiola dagokionari, guregatik ez dira gauzak alferrik luzatuko.
Txitxikovek sakelatik billete bat atera, eta aurrean ipini zion mahai gainean. Ivan Antonovitxek, ez ohartuarena eginez, liburu batez estali zuen berehala. Txitxikovek billetea erakutsi nahi izan zion, baina Ivan Antonovitxek buru-mugimendu batez adierazi zion ez zuela ikusi beharrik.
— Horrek gidatuko zaituzte ganberaburuaren bulegora! —esan zuen Ivan Antonovitxek, buruarekin Temisen apaizetako bat seinalatuz. Hantxe zegoen bere zereginetan murgildurik, eta hain arta handiz gauzatzen zituen Temisen omenezko sakrifizioak, ezen bi mahukak tarrataturik baitzeuzkan ukondoetan, forradura aspalditik ateratzen zitzaiola handik, eta, horrexegatik hain zuzen ere, mailaz goratu eta kolegio-errejistratzaile izendatu zuten bere garaian. Gure lagunen zerbitzuan jarri zen —aspaldi batean Virgilio Danteren zerbitzuan jarri zen bezalaxe—, eta ganberaburuaren bulegoraino lagundu zien. Ganberaburua besaulki zabal batean eseririk zegoen idazmahaiaz bestaldean, bera bakarrik, eguzkia bailitzan, aurrean zertsaloa eta bi liburukote zeuzkala. Virgilio berria ez zen ausartu bere oinekin hango zorua zapaltzen, hain benerazio handia sentitu baitzuen leku hartan, eta, atzera bihurturik, ikusgai utzi zuen jakaren bizkarraldea, marrega zahar baten tankera hartzeraino higatua, zeinean oilo-luma bat baitzeraman itsatsirik. Aretoan sartu zirelarik, ikusi zuten ganberaburua ez zegoela bakarrik: Sobakevitx haren aldamenean eseririk zegoen, zertsaloaren atzean zeharo ezkutaturik. Bisitarien iristeak bozkariozko hotsak eragin zituen. Ganberaburuaren besaulkia zarataka mugitu zen atzerantz. Sobakevitx ere bere eserlekutik altxatu zen, eta begien bistan geratu zen haren luze-zabal osoa, mahukak beti bezain luze. Ganberaburuak irmoki besarkatu zuen Txitxikov, eta musuek durundi egin zuten gela osoan; osasunez nola zebiltzan galdetu zioten elkarri; gerriko mina izan ohi zuten biek, eta egoneko bizimoduari egotzi zioten gaitzaren errua. Nonbait, ordurako ganberaburuak bazekien —Sobakevitxek esanik— erosketaren berri, zeren eta zorionak ematen hasi zitzaion berehala Txitxikovi. Gure protagonista apur bat nahasirik geratu zen hasieran, batez ere Sobakevitx eta Manilov aurrez aurre ikusi zituenean, biak gela berean elkarturik, zeren tratua gordean egin baitzuen hala batarekin nola bestearekin. Hala ere, eskerrak eman zizkion ganberaburuari. Gero, Sobakevitxenganantz jiratu, eta galdetu zion:
— Eta zu zer moduz zabiltza osasunez?
— Jainkoari eskerrak, ezin naiz kexatu —esan zuen Sobakevitxek.
Eta hala zen, ezin zen kexatu: lehenago marrantatu eta eztulka hasiko zen burdina, hain modu miragarrian eraturiko lurjabe hura baino.
— Zu beti zaude osasun betean —esan zion ganberaburuak—, eta zure aita ere gizon gogorra zen.
— Bai, bakarrik joan ohi zen hartzak ehizatzera —erantzun zuen Sobakevitxek.
— Bada, nik uste dut —esan zion ganberaburuak— zuk ere hartza eraitsiko zenukeela haren kontra borrokatuko bazina.
— Ez, nik ez nuke eraitsiko —esan zuen Sobakevitxek—, aita ni baino indartsuagoa zen —eta, hasperen eginik, gaineratu zuen—: Ez, gaur egun ez dago horrelako gizonik. Hona hemen, esaterako, nire bizitza. Nola bizi naiz ni? Hainbestean...
— Ederra da, gero, zure bizitza! —esan zion ganberaburuak.
— Ez, ez da hain ederra —esan zuen Sobakevitxek, buruari eraginez—. Zerorrek erabaki, Ivan Grigorievitx: berrogeita hamar urte ditut eta inoiz ez naiz gaixorik egon; gutxienez behin edo behin eztarriko mina izan banu, edo zaldarren bat, edo pikortaren bat... Ez, susmo txarra hartzen diot!; egunen batean, ordaindu egin beharko dut hori.
Eta malenkoniak eraso zion.
«Hara bestea! —pentsatu zuten aldi berean Txitxikovek eta ganberaburuak—, aurkitu du azkenean zertaz kexaturik!»
— Gutuntxo bat daukat zuretzat —esan zuen Txitxikovek, Pliushkinen gutuna sakelatik ateratzeaz batera.
— Norena? —galdetu zuen ganberaburuak, eta, gutunari lakrea kendutakoan, esan—: Hara!, Pliushkinena. Oraindik da, beraz, mundu honetan. Horra nolakoa den patua, gizon argia eta aberatsa izan zen garai batean, eta orain...
— Sasikumea galanta! —esan zuen Sobakevitxek—. Gizatxar hutsa!, gosez hil du bere jende guztia.
— Ondo da, ondo da —esan zuen ganberaburuak, gutuna irakurritakoan—. Prest nago haren ordez jarduteko. Eroste-agiriak, orain edo geroago legeztatzea nahi duzu?
— Orain —esan zuen Txitxikovek—, gaur bertan, ahal izanez gero. Hiritik joan nahi dut bihar; ekarri ditut eroste-agiriak eta eskabide-orria.
— Ederto, nahi duzun bezala; baina ez dizugu utziko hain goiz joaten. Eroste-agiriak gaur bertan legeztatuko ditugu, baina zu gurekin geratuko zara puska batean oraindik. Oraintxe emango dut agindua —esan zuen ganberaburuak, eta funtzionarioz gainezka zegoen aldameneko gela batera ematen zuen atea ireki zuen. Abarasketan sakabanaturiko erle maratzen antza zuten funtzionario haiek, baldin eta abaraskak bulegoetako zereginekin alderatzerik badago—. Ivan Antonovitx hor al da?
— Bai, hemen da —erantzun zuen ahots batek ateaz bestaldetik.
— Esaiozu hona etortzeko!
Ivan Antonovitxek —irakurleok dagoeneko ezagutzen duzuen funtzionario pegar aurpegiko hori— ganberaburuaren gelan sartu eta burua makurtu zuen begirune handiz.
— Ivan Antonovitx, hartu eroste-agiri hauek guztiak...
— Ivan Grigorievitx —moztu zion esaldia Sobakevitxek—, ez ahaztu lekukoak behar direla, bi gutxienez alde bakoitzetik. Bidali norbait oraintxe bertan prokuradorearen bila, gizon astitsua da eta ziur etxean dagoela, lan guztia egiten dio Zolotukha abokatuak, mundu honetako alprojarik handienak. Osasun-batzordeko ikuskatzailea ere gizon astitsua da, eta ziur etxean dagoela bera ere, baldin eta nonbaitera joan ez bada kartetan jokatzera. Lurrean egonean egotea beste lanik ez duen jende asko aurkituko duzu urrunera gabe: Trukhatxevski, Begushkin...
— Arrazoi duzu, arrazoi duzu —esan zuen ganberaburuak, eta bulegoko bat bidali zuen berehala haien guztien bila.
— Nik ere gauza bat eskatu nahi dizut —esan zuen Txitxikovek—: nekazariak saldu dizkidaten lurjabeetako batek Kiril artzapezaren semea izendatu du ordezkari. Hemen lan egiten du, Ganberan; esaiozu, mesedez, hona etortzeko.
— Nola ez! Hori ere ekarriko dugu hona! —esan zuen ganberaburuak—. Dena egingo dugu. Hori bai, mesedez eskatzen dizut ezertxo ere ez emateko funtzionarioei. Nire adiskideek ez dute ordaindu beharrik.
Hori esandakoan, itxuraz batere gustatu ez zitzaion agindu bat eman zion Ivan Antonovitxi. Eroste-agiriek eragin ona izan bide zuten ganberaburuarengan, batez ere ikusi zuenean erositako nekazarien guztizko prezioa ehun mila errublo ingurukoa zela. Minutu batzuk eman zituen Txitxikovi begietara so, aurpegian atsegin handia erakutsiz, eta azkenean esan zion:
— Oso erosketa ona egin duzu, Pavel Ivanovitx! Bai horixe!
— Oso ona, bai —erantzun zuen Txitxikovek.
— Tratu ona, bai, tratu ona benetan!
— Bai, hala da, ni ere konturatu naiz nekez egingo nukeela tratu hoberik. Diotena diotela, gizonaren etorkizuna ez dago erabakirik hankak oinarri sendo baten gainean tinko finkatzen ez dituen bitartean, gaztaroan librepensamenduak eragindako amets ustelak bazter utzirik.
Eta hor hasi zen hitz garratzez gaitzesten liberalismoa, eta, bide batez, baita gazte-jendea ere. Baina nabaria zen batere irmotasunik gabe mintzo zela, bere artean esan balu bezala: «Horiek gezurrak, adiskidea!, gezur-sorta galanta!». Begiratu ere ez zien egin Sobakevitxi eta Manilovi, haien aurpegietan zerbait nabaritzeko beldurrez. Guztiz funsgabea zen, baina, beldur hori: Sobakevitxen aurpegia ez zen behin ere mugitu, eta Manilovek, hitz-etorriak liluraturik, buruari noizean behin arinki eragin besterik ez zuen egiten, atseginaren atseginez eta ados zegoela erakutsi nahirik, halako jarreran nola egoten baita musikazalea kantariari entzuten biolina bera gainditurik txorien eztarriak ere ezin jaulki lezakeen nota zoli horretara iristen denean.
— Zergatik ez diozu azaltzen Ivan Grigorievitxi zer saldu dizudan? —sartu zen tartean Sobakevitx—. Eta zuk, Ivan Grigorievitx, zergatik ez diozu galdetzen zer-nolako nekazariak erosi dituen? Ezin hobeak!, urre garbia denak! Nor eta Mikheiev gurdigilea bera saldu diot.
— Ez da izango!, Mikheiev saldu diozu? —esan zuen ganberaburuak—. Ezagutzen dut Mikheiev gurdigilea: ezin trebeagoa bere lanbidean; drojkia konpondu zidan behin batean. Baina..., nolatan liteke!..., ez al zenidan esan hil zela?
— Nor?, Mikheiev? —esan zuen Sobakevitxek, batere aztoratu gabe—. Bai zera!, haren anaia hil zen; bera bizi-bizirik dago, lehen baino sasoi hobean gainera. Zaldi-kotxe paregabea amaitu du egunotan, Moskun ere ez lukete egundo horrelakorik egingo. Egia esan, tsarrarentzat bakarrik lan egin beharko luke.
— Bai, Mikheiev oso gurdigile ona da —esan zuen ganberaburuak—, eta harrigarria iruditzen zait zuk aldetik kendu izana.
— Ez bakarrik Mikheiev! Baita Probka Stepan zurgina ere; eta Milushkin, adreilugilea; eta Maxim Teliatnikov, zapatagina; guzti-guztiak saldu dizkiot!
Orduan, ganberaburuak galdetu zion zergatik saldu zituen hain gizon onak, etxerako zein lanerako ezinbestekoa da-eta horrelako jendea edukitzea. Sobakevitxek, eskuari eragin, eta honela erantzun zion:
— Gogoak eman didalako. Sal itzazu, esan nion neure buruari, eta saldu egin nituen birritan pentsatu gabe!
Hala mintzatutakoan, burua apaldu zuen, hori egin izana damutuko balitzaio bezala, eta gaineratu:
— Zaharra naiz eta, hala ere, oraindik ez naiz zentzatu.
— Baina esadazu, mesedez, Pavel Ivanovitx —esan zuen ganberaburuak—, zergatik erosi dituzu nekazariak lurrik gabe? Beste nonbaitera eramango dituzu, ala?
— Bai, beste nonbaitera eraman nahi ditut.
— Tira, hori besterik da. Nora?
— Zerara... Kherson probintziara.
— Ederra hango lurra! —esan zuen ganberaburuak, eta sutsuki goraipatu zituen bazter hartako belardiak—. Eta lur nahikorik baduzu han?
— Bai, behar adina erosi ditudan nekazarientzat.
— Eta zer duzu, ibaia edo urmaela?
— Ibaia. Baina urmaela ere badago.
Hori esandakoan, bestela bezala begiratu zion Sobakevitxi, eta, Sobakevitx lehen bezain geldirik bazegoen ere, iruditu zitzaion hau zeukala idatzirik aurpegian: «Gezurretan ari haiz! Ez ibairik, ez urmaelik, ez lurrik, ezertxo ere ez daukak hik!».
Haiek hizketan zeudela, bata bestearen atzetik iristen hasi ziren lekukoak: prokuradorea —zeinari, irakurleok ondo dakizuenez, ezkerreko begia noizean behin berez kliskatzen baitzitzaion—, osasun-batzordeko ikuskatzailea, Trukhatxevski, Begushkin, eta beste hainbat, Sobakevitxek zioenez Lurrean egonean egotea beste lanik ez duten horietakoak. Txitxikovek ez zituen inondik ezagutzen haietako asko: behar zituztenak eta gehiago aukeratu zituzten hantxe bertan, Ganberako funtzionarioen artean. Kiril artzapezaren semea ez ezik, artzapeza bera ere ekarri zuten. Lekuko bakoitzak bere maila eta merezimenduak idatzi zituen, letra zuzenez batek, letra etzanez beste batek, eta errusierazko alfabetoan sekula ikusi ez diren hankaz gorako hizkiak eginez hirugarren batek. Ivan Antonovitxek ezin hobeto egin zuen bere egitekoa: eroste-agiri bakoitzean data eta errejistro-zenbakia idatzi, errejistro-liburuan haien berri jaso, eta Moskovskie Vedomosti egunkarian argitaratzeagatik ordaindu beharreko ehunekoa kobratu zuen. Hutsaren hurrena ordaindu behar izan zuen Txitxikovek horregatik guztiarengatik. Gainera, ganberaburuaren aginduz, legeztatze-tasaren erdia bakarrik kobratu zioten, eta beste erdia, batek daki nola, beste erosle baten zorrari gehitu zioten.
— Amaitu dut —esan zuen ganberaburuak dena bukatu zenean—. Orain, erosketa bustitzea besterik ez zaigu falta.
— Ondo deritzot —esan zuen Txitxikovek—. Zuek esango duzue noiz. Nire aldetik, bekatu larria litzateke hain lagun-talde atseginari botila xanpaina batzuk ez eskaintzea.
— Ez, ez didazu ondo ulertu: geuk jarriko dugu xanpaina —esan zuen ganberaburuak—; gure betebeharra da, gure eginbidea. Gure gonbidatua zara eta abegi ona egin behar dizugu. Entzun zer egingo dugun, jaunok!: hemendik atera eta poliziaburuaren etxera joango gara denok batera mokadu bat jatera; mirariak egiten ditu gizon horrek, mirariak: arrandegira edo edaritegira inguratu, begi-keinua egin, eta janaurreko ederra antolatuko digu segituan!, eta guk, bitartean, whistean egingo dugu.
Inork ezin izan zion uko egin halako proposamenari. Arrandegia aipatze hutsarekin janguraren harra bihurka hasi zen lekukoen sabelean; kapeluak eta txanoak hartu, eta amaitutzat jo zuten egun hartako lana. Bulegoak zeharkatzen ari zirelarik, Ivan Antonovitx pegar-aurpegiak, gizalegezko diosala eginik, ahapeka esan zion Txitxikovi:
— Ehun mila errublo ordaindu dituzu nekazari horiengatik, eta niri hogeita bost bakarrik eman dizkidazu harturiko nekeen ordainetan.
— Baina nekazari horiek ez dute horren erdia ere balio —erantzun zion Txitxikovek, berak ere xuxurlaka—, zabor hutsa dira, ezin txarragoak.
Ivan Antonovitxek antzeman zion gizon setatsua zela, eta ez ziola gehiago emango.
— Zenbatean erosi dizkiozu arimak Pliushkini? —xuxurlatu zion Sobakevitxek beste belarrira.
— Zergatik sartu zenuen Vorovia zerrendan? —erantzun zion Txitxikovek.
— Vorovia? Zein Vorovia? —galdetu zion Sobakevitxek.
— Emakumezkoa, Elizaveta Vorovia, izenaren amaierako a antzik ez emateko moduan idatzirik.
— Nik ez dut inolako Voroviarik sartu zerrendan —esan zuen Sobakevitxek, eta besteenganantz urrundu zen.
Tropelean heldu ziren azkenean poliziaburuaren etxera. Eta bai, poliziaburuak mirariak egiten zituen. Haien asmoen berri jakin bezain laster, kalezain bati deitu zion —mutil gazte eta bizia bera, txarolezko bota luzez jantzia—; belarrira pare bat hitz esan eta «Ulertzen?» gaineratu besterik ez zuen egin, eta handik gutxira, bisitariak whistean ari ziren bitartean, hantxe azaldu ziren aldameneko gelako mahaian izokinak, tamaina guztietako gaizkatak, kabiar-orea, kabiar gazitua, sardinzar ketuak, gazta, mihi ketuak eta gaizkata-bizkar onduak, dendetatik ekarria hori guztia. Gero, bestelako jakiak agertu ziren mahai gainean, etxeko jaunaren beraren opari: izokin-buruz eginiko pastel bat —bederatzi pudeko gaizkata baten kartilagoak eta masailak barruan zituena—, esnegorriz beteriko pastel bat, gurinezko gozopilak, konpota eta mota askotako opilak. Poliziaburua, nola edo hala, hiriko ongile eta aita babeslea zen. Bere familian bezala sentitzen zen hiritarren artean, eta bere janaritegian bezala sartzen zen dendetan eta kaleko saltokietan. Ondo asko hartua zion neurria karguari, eta ezin hobeto betetzen zuen bere egitekoa. Zail da erabakitzen bera kargurako sortu zuten ala kargua berarentzat. Hain buru argiz gobernatzen zen kontu orotan, ezen bere aurreko guztiek baino bi aldiz gehiago irabazten baitzuen; eta gainera, hiritar guztien estimua bereganatu zuen. Merkatari handiek biziki maite zuten, harroputza ez zelako hain zuzen ere; gogo onez onartzen zuen haien seme-alaben aitabitxi izatea, lagun-giroan ibiltzen zen haiekin, eta noizean behin gogor hartzen bazituen ere, trebetasun handiz tratatzen zituen beti: bizkarrean zapladatxo batzuk eman eta barrez hasten zen, tea hartzera gonbidatzen zituen, hitzematen zien etxera joango zitzaiela dametan jokatzera, gauzak zer moduz zihoazkien galdetzen zien eta eguneroko gorabeherez mintzatzen zen haiekin. Baten baten haurtxoa gaixorik zegoela jakiten bazuen, zer sendagai eman behar zioten esaten zien gurasoei. Hitz batean, gizon jatorra benetan! Bere drojkian kaleak zaintzen ibiltzen zenean, adiskidetsuki mintzatzen zen guztiekin: «Aizak, Mikheitx, bukatu beharko diagu partidatxo hori egunen batean!». «Bai, Aleksei Ivanovitx —erantzuten zion besteak, txanoa eranzteaz batera—, bukatuko dugu.» «Aizak, Ilia Paramonitx, ea noiz hatorren nire trostaria ikustera: lasterketa egingo diagu, ea zeinek irabazten duen, hireak ala nireak!» Merkatariak, txoratzeko punturaino gustatzen baitzitzaizkion zaldiak, atseginez irribarre egin eta, bizarra laztanduz, erantzuten zion: «Bai, lasterketa egingo dugu, Aleksei Ivanovitx!». Eta, bitartean, dendariek berek ere, txanoa eskuan, pozik begiratzen zioten elkarri, hau esan nahi balute bezala: «Bai gizon jatorra gure Aleksei Ivanovitx!». Labur esanik, oso begiko zuten herritarrek, eta merkatari guztiak iritzi berekoak ziren: «Aleksei Ivanovitxek beti kenduko dik zerbait, baina sekula ez hau salduko».
Otordutxoa prest zegoela ikusirik, partida jan ondoren bukatzea proposatu zien poliziaburuak gonbidatuei, eta aldameneko gelara joan ziren denak. Handik zetorren usaina aspalditxo hasia zen gonbidatuen sudurzuloak oso modu atseginean kilikatzen. Eta aspalditxo zen Sobakevitx hango aterantz begira zegoela, mahaiaren bazter batean zegoen gaizkata handi bati urrunetik erreparaturik. Rusen zigiluak egiteko erabiltzen diren Siberiako harri garden horietan bakarrik aurkitzen den oliba kolore ilun horretako likore bat edan zuten gonbidatuek aurrena, kopa bana. Gero, sardexka eskuan, alde guztietatik inguratu zuten mahaia, eta zein bere izaera eta gustuen arabera jaten hasi ziren denak, nor kabiarra, nor sardinzar ketuak, nor gazta. Sobakevitx, halako huskeriei jaramonik egin gabe, gaizkataren aurrean eseri zen, eta besteek edan, hitz egin eta jaten zuten bitartean, berak ordu laurden eta gutxi behar izan zuen arrain handi hura irensteko. Halako batean, poliziaburua arrainaz gogoratu zen eta honela esan zien mahaikideei: «Hara, jaunok, ikusi duzue Naturaren mirari hau?»; baina, sardexka eskuan harturik besteekin batera gaizkatara hurbildu zenean, Naturaren mirari horretatik isatsa bakarrik geratzen zela ikusi zuen. Sobakevitx, ez ohartuarena eginez, gainerakoak baino urrunago zegoen plater batera hurbildu zen eta arrain ketu txiki bat hartu zuen sardexkarekin. Gaizkata handi hura sabelean zeukala, besaulki batean eseri zen eta ez zuen ez jan eta ez edan gehiago; begiak txilotu, eta noizean behin kliskatu besterik ez zuen egin handik aurrera. Poliziaburuak, antza, ez zuen gogoko ardoa giltzapean gorderik edukitzea. Ezin konta ahal bider egin zuten topa. Irakurleak aise igarriko zuenez, lehenbiziko topan Khersongo lurjabe berriaren osasunerako edan zuten; hurrena, haren nekazarien ongizateari eta migrazio zoriontsuari egin zioten topa, eta gero Txitxikoven etorkizuneko emazte ederrari, gure protagonistaren ezpainetan irribarre gozoa loraraziz horrekin. Alde guztietatik inguratu, eta gogotik ekin zioten eskatzeari hirian beste pare bat astez gera zedila:
— Ez, Pavel Ivanovitx! Zuk egin nahi duzuna izba hoztea bezala da: atea zabaldu, eta sartu gabe ospa! Ez, gera zaitez hemen puska batean oraindik! Ezkondu egingo zaitugu; ez al da egia, Ivan Grigorievitx, ezkondu egingo dugula?
— Bai, ezkonduko dugu, ezkonduko dugu —lagundu zion ganberaburuak—. Hanketatik eta besoetatik eutsi behar badizugu ere, ezkondu egingo zaitugu! Ez, adiskidea, hona agertu zara, eta orain ez hasi aitzakiak jartzen. Gu ez gara txantxetan ibiltzen diren horietakoak.
— Lasai, ez didazue hanka-besoetatik eutsi beharrik izango —esan zuen Txitxikovek, erdi irribarre eginez—. Ezkontzea ez da hain larria. Kontua da emaztegaia behar izaten dela horretarako.
— Emaztegaia izango duzu, nola ez! Nahi adina izango dituzu, nahi adina...
— Tira, horrela bada...
— Primeran! Geratuko da! —egin zuten oihu denek—. Gora Pavel Ivanovitx! Biba zu!
Eta denak hurbildu zitzaizkion berriro, kopak eskuan eta topa eginez.
Txitxikovek topa egin zuen guztiekin. «Beste bat!, beste bat! Berriro!», errepikatzen zuten sutsuenek, eta topa egin zuten berriro; gero, hirugarren aldiz inguratu zuten eta hirugarren aldiz egin zuten topa. Handik gutxira, pozez zoratzen zeuden denak. Ganberaburuak, alai zegoenean gizon ezinago atsegina baitzen, hainbat aldiz besarkatu zuen Txitxikov, eta, bihotz-bihotzeko begikotasunaren jarioari ezin eutsirik, honela esan zion halako batean: «Nire laztana! Nire amatxo bihotzekoa!»; eta gero, hatzak klaskatuz, jauzika hasi zen haren inguruan, kanta ezagun baten errepika ahopean abesten zuen bitartean: «Hi bai hi, Karamin-eko nekazari». Xanpainaren ondotik Hungariako ardoa edan zuten, eta horrek indarberritu eta are gehiago alaitu zituen guztiak. Erabat ahaztu zitzaien whist-partida; gai oroz eztabaidatu eta mintzatzen ziren oihuka; zela politikaz, zela gerra-kontuez, oso iritzi ausartak agertzen zituzten, nahiz eta beste garai batean gogor jipoituko zituzten seme-alabak, horrelakorik esan balute. Auzirik korapilatsuenak garbitu zituzten, asko eta denetarikoak. Ordu arte, Txitxikov ez zen inoiz hain pozik sentitu; Khersongo benetako lurjabe bat bezala irudikaturik bere burua, mota guztietako hobekuntzak aipatzen zituen —soroetako landareak hiru urtetik hiru urtera aldizkatzea, esaterako—; bi arimaren poza eta zorionaz mintzatu zen, eta Wertherrek Karlotari idatziriko hitz neurtuzko gutuna irakurtzen hasi zitzaion Sobakevitxi, zeinak, besaulkian eseririk, begiak kliskatu baino ez zuen egin, loak erreta zegoen-eta jandako gaizkata handiaren eraginez. Txitxikovek, neurri guztiak gainditzen ari zela konturaturik, kotxe bat eskatu zuen, eta prokuradoreak eskainitako drojkia onartu zuen. Prokuradorearen kotxe-gidaria, bidean antzeman zionez, eskarmentu handiko mutila zen: esku batekin bakarrik gidatzen zuen, eta bestearekin nagusiari heltzen zion, besoa atzerantz luzaturik. Prokuradorearen drojkian heldu zen, beraz, Txitxikov bere ostatura, eta han ere mota guztietako burugabekeriak erabili zituen mihian dantzan puska luze batean: aurpegi zurigorriko emaztegai ilehori bat —eskuineko masailan elutxa zuena—, Khersongo herrixkak, dirutzak. Selifanek agindu bitxia jaso zuen nagusiaren aldetik: mujik guztiak bildu behar zituen, abian jarri baino lehen zenbaketa orokorra egiteko. Selifan oso luzaz egon zen isil-isilik entzuten; gero, gelatik irten, eta Petrushkari esan zion: «Hoa nagusiari arropak eranztera!». Botak kentzeari ekin zion Petrushkak, eta gutxigatik ez zuen botekin batera nagusia bera ere lurrera bota. Baina, azkenean, lortu zuen botak kentzea; nagusiak behar den bezala erantzi zituen gainerako janzkiak; apur batean ohean alde batera eta bestera jiraka aritu —oheari kirrinka gupidagabeak eraginez—, eta lo gelditu zen Khersongo lurjabe benetako bat balitz bezala. Bitartean, Petrushkak korridorera atera zituen galtzak eta txilar koloreko frak izpilduna; zurezko esekitoki batean baldarki zabaldu, eta hortxe hasi zen zigorraz astintzen eta eskuilaz eragiten, hautsa korridore osoan barreiatuz. Janzkiak biltzeko prest zegoela, galeriatik behera begiratu, eta Selifan ikusi zuen ukuilutik itzuleran. Topo egin zuten bien begiradek, eta bertantxe ulertu zuten elkar: nagusia lo zegoen, sartu-irten bat egin ahal zuten, beraz, biek zekiten leku batean. Petrushka, arrapaladan galtzak eta fraka gelan utzi, eta behera jaitsi zen, eta elkarrekin joan ziren biak, bidaiatxoaren helburuaz hitz egin gabe eta bestelako kontuen gaineko txantxak eginez. Ibilaldi laburra egin zuten: kalearen beste aldera joan ziren, ostatuaren aurrez aurre zegoen etxe batera, eta kristal ketuzko ate baxu batetik sartu ziren soto batean; ordurako, denetariko gizonak zeuden zurezko mahai batzuen inguruan eseririk: bizartsuak eta bizargabeak, ahari-larruzko beroki luzez jantzirik batzuk, alkandora hutsean beste batzuk, eta artilezko longain zakarra soinean baten bat. Haien jainkoak daki zer egin zuten Petrushkak eta Selifanek han barruan, kontua da ordu bete geroago irten zirela handik, besotik helduta, isil-isilik, elkarren alderako ardura handia erakutsiz eta kale-kantoi guztietan elkar babestuz. Soinez soin, elkarrengandik askatu gabe, ordu laurden bat egon ziren zurubia igo ezinik; azkenean, mailak menderatu, eta goraino iristea lortu zuten. Petrushka geldirik geratu zen une batez bere ohe estuaren aurrean, lo egiteko jarrerarik erosoena zein izango ote zen pentsatuz, eta zeharka etzan zen azkenean, oinak lurrean bermaturik. Selifan ere ohe hartan bertan etzan zen, burua Petrushkaren sabelaren gainean jarrita, eta ahazturik berak ez zuela hor lo egin behar, ezpada morroien gelan, edo ukuiluan, zaldien aldamenean. Behingoan lokartu ziren biak, sekulako zurrungak eginez, zeinei sudur-txistuka erantzuten baitzien nagusi jaunak aldameneko gelatik. Handik gutxira, baretasuna nagusitu zen, eta lo sakon batek hartu zuen ostatu osoa. Leiho batean bakarrik ikusten zen argia. Riazanetik iritsitako tenientearen gela zen. Tenientea, itxuraz, botazale amorratua zen: lau pare eskatuak zituen ordurako, eta denbora luzea zeraman bosgarrena saiatzen. Behin baino gehiagotan hurbildu zen ohera, botak erantzi eta lotaratzeko asmoz, baina erabat ezinezkoa zitzaion: botak oso ondo eginik zeuden, eta luzaz eduki zuen hanka airean jasorik, gogo biziz eta liluraturik takoiari so.
Zortzigarren kapitulua
Guztien ahotan zebilen Txitxikoven erosketa. Onuragarria al zen nekazariak erostea beste leku batera aldatzeko?, horra hiriko elkarrizketa, eztabaida eta gogoeta guztien mamia. Eztabaidetan parte hartzen zutenetako askok gai horretan guztiz adituak zirela erakusten zuten. «Jakina —zioten hainbatek—, hegoaldeko probintzietako lurra ona eta emankorra da, hori ez dago ukatzerik. Baina zer egingo dute Txitxikoven nekazariek urik gabe? Han ez dago ibairik!» «Urik ez egotea ez da oztopo nagusia, Stepan Dmitrievitx, hori ez da kezkatzeko modukoa, lekuz aldatzea bera da arazoa. Denok dakigu nolakoak diren mujikak: inguru berri batean, lur-sail oraindik goldatu gabeak lantzera behartuta, izbarik gabe, kortarik gabe..., bi eta bi lau direla baino argiago dago ospa egingo dutela segituan, ihesi joango dira deabruak hartu balitu bezala.» «Ez, Aleksei Ivanovitx, barkatu, baina ez nator bat zurekin Txitxikoven nekazariek ihes egingo dutelako horretan. Errusiarra edozertarako gauza da eta aise jartzen da edozein klimatara. Hartu mujik errusiar bat, eraman ezazu Kamtxatkara, eta emaiozu eskularru-pare beroa: hatzak klaskatu, aizkorari heldu, zuhaitz batzuk moztu, eta izba berria eraikiko du berehala.» «Barkatu, Ivan Grigorievitx, baina garrantzi handiko gorabehera bat ahaztu zaizu: oraindik ez duzu galdetu nolakoak diren Txitxikoven mujikak. Ahaztu egin zaizu ez dagoela nekazari onak saltzen dituen lurjaberik. Lepoa egingo nuke Txitxikovek erosi dituen mujik horiek, lapur hutsak eta mozkor porrokatuak ez badira, alfer gorotzak eta liskarzale amorratuak direla.» «Bai, bai, horretan ados nago zurekin, arrazoi duzu, inork ez du nekazari onik saltzen, seguraski Txitxikoven mujikak mozkorrak dira, bai; baina kontuan hartu beharra dago morala ere tartean dela, eta morala, hain zuzen ere, honetan datza: orain alproja galantak dira, baina lur berrira iristen direnean litekeena da mendekorik zintzoenak bihurtzea. Horren adibide ugari dago muduan, historiak berak horren erakusgarri asko eskaintzen dizkigu.» «Inoiz ez, inoiz ez —zioen Estatuaren fabriken zuzendariak—, hori ez da inoiz gertatuko, ziur nago. Txitxikoven nekazariek bi etsai handi dituzte orain. Lehen etsaia da oso hurbil daukatela Errusia Txikia, eta han, jakina denez, ez dago inolako trabarik ardoa saltzeko. Sinetsidazue, bi aste joaterako ardoz bete-bete eginda egongo dira, sekulako mozkorrak harrapatuko dituzte. Bigarren etsaia, berriz, alderrai ibiltzeko ohitura bera da, zeren hain bidaia luzeak horretara ohituko ditu nekazariak ezinbestean. Txitxikovek begien bistan eduki beharko lituzke denbora guztian, inolako begiramenik gabe tratatu, lanpeturik eduki beti edozertan; ezin izango litzateke inortaz fidatu, eta, behar izanez gero, berak eman beharko lituzke muturrekoak eta kankarrekoak.» «Zergatik eman beharko lituzke Txitxikovek berak muturrekoak? Administratzailea arduratuko litzateke horretaz.» «Bai, ea non aurkitzen duen administratzaile on bat: bilau hutsak dira denak.» «Bilauak dira nagusiek ez dituztelako beren eginbeharrak betetzen.» «Arrazoi duzu —esan zuten askok—. Nagusia etxaldea nola edo hala gobernatzeko gai bada eta jendea aukeratzen badaki, beti aurkituko du administratzaile on bat.» Baina fabriken zuzendariak esan zuen gutxienez bost mila errublo behar zirela administratzaile on bat akuratzeko. Eta ganberaburuak esan zuen aski zirela hiru mila. Eta fabriken zuzendariak esan zuen: «Eta non aurkituko duzu horrelakorik?, zeure sudurraren azpian beharbada?» Eta ganberaburuak esan zuen: «Ez, neure sudurraren azpian ez, baina bai barruti honetan bertan. Piotr Petrovitx Samoilov, horra Txitxikoven mujikek behar duten administratzailea!» Jende asko jabetzen zen —ondo jabetu ere— Txitxikoven egoeraren larriaz, eta edonor izutzeraino zail zeritzoten hain nekazari-saldo handia mugitzeari; beldur ziren —oso beldur— Txitxikoven nekazariak, hain jende bihurria izaki, ez ote ziren bidean matxinatuko. Baina poliziaburuak esan zien lasai egon zitezkeela, ez zela inolako mantxinadarik gertatuko, horrelakoak eragozteko zegoela polizi kapitainaren aginpidea, eta, bestetik, ez litzatekeela polizi kapitaina bera joango nekazariekin: kapelua bakarrik bidaliko luke bere ordez, eta kapeluak bizileku berriraino joanaraziko lituzke nekazariak. Askok azaldu zuten nola kenduko lieketen matxinatzeko gogoa Txitxikoven nekazariei. Denetariko iritziak zeuden: batzuek ezinbestekotzat jotzen zuten armadaren neurriz gaindiko ankertasuna eta gogortasuna, eta sutsuki agertzen ziren horren alde; beste batzuek, ordea, samurtasuna nahiago zuten. Postaburuak oharrarazi zuen Txitxikovek betebehar sakratua zeukala aurrean, aita baten antzera jokatu behar zuela bere nekazariekin, eta onegintzako hezkuntza ezarri beharko lukeela, eta egokieraz baliatu zen Lancasterren elkar hezkuntzako eskola goresteko.
Horrela arrazoitu eta hitz egiten zuten hirian, eta askok, Txitxikovenganako atxikimenduak bultzaturik, zuzenean ematen zizkioten aholku horietako batzuk, eta zenbaitek soldaduak eskaini zizkioten, nekazariak inongo arriskurik gabe eramateko kokagune berriraino. Txitxikovek eskerrak ematen zizkien aholkuengatik, behar izanez gero kontuan izango zituela esanez; baina ezezko biribila eman zion soldadu-eskaintzari, esanez ez zuela haien premiarik, berak erositako nekazariak guztiz baketsuak zirela, lurrez aldatzeko gogoa zutela eta ez zirela inola ere matxinatuko.
Aholkuak aholku, oso ondore onak segitu ziren eztabaida eta hausnartze haietatik, Txitxikovek sekula uste izango zukeen baino askoz ere hobeak. Zer eta milioiduna zelako zurrumurrua zabaldu zen hirian. Lehen kapituluan ikusi dugunez, hori gabe ere hiriko biztanleek estimu handitan zeukaten Txitxikov, eta orain, horrelako zurrumurrua ahoz aho zebilela, are estimu handiagoa egiten zioten. Egia esan, jende onak ziren haiek guztiak, ondo etortzen ziren elkarrekin, jendetasunez tratatzen zuten elkar, eta haien solasek halako xalotasun eta adiskidetasun berezi baten ukitua agertzen zuten beti: «Ilia Ilitx, nire lagun bihotzeko hori», «Aizak, Antipator Zakharievitx, nire adiskidea!», «Ivan Grigorievitx, gezurretan ari haiz, motel!». Postaburuari —zeinari Ivan Andreievitx baitzeritzon— honela esaten zioten beti: «Sprechen Sie Deutsch, Ivan Andreitx?». Hitz batean, lagunarteko giroa zen nagusi. Haietako asko kultura handiko gizonak ziren. Ganberaburuak, esaterako, buruz zekien Jukovskiren Liudmila, garai hartan argitaratu berri-berria bazen ere, eta bikain errezitatzen zituen pasarte asko, batez ere honako hau: «Esnatu da oihana, lo dago harana»; eta halako moldez ebakitzen zituen hitzak, non bai baitzirudien harana benetan lo zegoela entzuleen begien aurrean; poema are hobeto girotzeko, txilotu egiten zituen begiak. Postaburuak, aldiz, gogokoagoa zuen filosofia, eta arreta biziz irakurtzen zituen —egunez eta baita gauez ere— Young-en Gauak eta Eckartshausen-en Naturako misterioen giltza, bi liburu haien oso laburpen luzeak egiten zituela, nahiz eta inork ez jakin zer-nolakoak ziren laburpen haiek; bestetik, ateraldi ugariko gizona zen, hitz-etorri oparokoa, eta, berak aitortzen zuenez, izugarri atsegin zitzaion hizketa dotoretzea. Denetariko betegarriz hornitzen zituen esaldiak, hala nola: «Jaun agurgarri hori; pentsa ezazu; hortik atera kontuak; badakizu?; ulertzen?; kontua zera da; horri dagokionez; nolabait esateko», eta ahotik barra-barra jaulkitzen zitzaizkion beste asko; gainera, hitz egiten zuen bitartean, oso keinu egokiak egiten zituen begi bat kliskatuz, eta imintzio horiek oso ukitu garratza ematen zieten haren eztenkada satiriko ugariei. Gainerakoak ere —nor gehiago, nor gutxiago— nahikoa jantziak ziren: batek Karamzin irakurtzen zuen, besteak Moskovskie Vedomosti, eta beste batzuek ez zuten ezer irakurtzen. Haietako batzuk, esan ohi denez, gibel-handiak ziren, hau da, ezer egingo badute ostikoka altxarazi behar izaten diren horietakoak; beste batzuk, berriz, alfer zuriak ziren, zabal eta zabar etzanda egoten ziren beti, eta alferrik zen haiek altxarazten saiatzea: ez ziren sekula jaikiko. Lehenago ikusi dugunez, mardulak ziren denak, tisikorik ez zegoen haien artean. Bakarkako elkarrizketa samurretan emazteak honela esaten dien gizon horietakoak ziren: potoloa, lodikotea, tripontzia, eta antzekoak. Baina, oro har, jende onak ziren, abegitsuak, eta berehala hartzen zuten lagun mintzat haiekin ogia eta gatza jan edo arratsalde bat whistean ematen zuen edonor, eta beste ororen gainetik Txitxikov, dohain eta manera xarmagarriak erakusten baitzituen beti, eta ondo asko baitzekien zertan zetzan lagun hurkoaren gogoko izatearen sekretua. Hain zeukaten estimu handitan gure protagonista, ezen ez baitzuen hiritik alde egiteko abagunerik aurkitzen. Behin eta berriro entzuten zituen honelakoak: «Beste astetxo bat, Pavel Ivanovitx, gera zaitez gurekin beste astexo bat». Hitz batean, ezin hobeto tratatzen zuten. Baina askoz ere handiagoa eta benetan harrigarria zen Txitxikovek damen aldetik irabazi zuen mirespena. Hori nolabait argitzeko, luze hitz egin beharko genuke hiriko damei buruz, eta, esan ohi denez, kolore biziz pintatu haien ezaugarri moralen koadroa. Baina autoreari oso zail zaio eginkizun hori. Batetik, begirune mugarik gabea die goi-mailako funtzionarioen emazteei, eta bestetik, berriz..., bestetik, zail zaio berez, besterik gabe. N hiriko damak ziren..., ez, ezin dut, inola ere ez: lotsatu egiten naiz. N hiriko damen berezitasun nagusia zen... Harriagarria bada ere, jaso ere ezin dut egin idazluma, badirudi berunezko zerbait duela gainean. Bistan denez, paletan kolore gehiago eta biziagoak dituen beste norbaiten esku utzi beharko dugu hiriko damen izaera pintatzeko lana, eta gu haien kanpoko itxuraz eta ezaugarririk azalekoenez soilik pare bat hitz esatera mugatu. N hiriko damak itxura oneko emakumeak ziren, eta, horri dagokionez, eredutzat hartu beharko lituzkete gainerako emakume guztiek. Ondo gobernatzen ziren, bazekiten egoera orotan modu egokian jokatzen, hutsik egin gabe betetzen zituzten gizalegearen arau guztiak —den mendreena ere ahaztu gabe—, eta zintzo-zintzo gordetzen zituzten modaren aginduak, azken orduko txikikeriei ere kasu eginik; gauza horietan guztietan, Petersburgeko zein Moskuko damen gainetik zeuden. Oso gustu onez janzten ziren, eta, garaiko modak agintzen zuenez, kalesan ibiltzen ziren hirian barrena, atzealdean lekaioa zeramatela, zanbuluka, urrezko galoiekiko libreaz jantzirik. Nahiz eta biko hirusta batean edo bateko diamante batean idatzirik egon, sakratutzat zeukaten bisita-txartela. Hori dela eta, bi dama —lagun handiak biak, eta gainera ahaideak— betiko etsaitu ziren zergatik eta bietako batek bisita itzuli ez ziolako besteari. Senarrak eta ahaideak gogotik ahalegindu ziren bi dama haiek adiskidetzen, baina, nonbait, mundu honetan edozer lor daiteke, gauza bat izan ezik: bisita ez itzultzeagatik etsaitu diren bi dama adiskidetzea. Eta halaxe geratu ziren bi emakume haiek, begitan harturik elkar, hirikoek ziotenez. Gizarteko toki nagusien banaketak ere oso liskar bortitzak pizten zituen, eta senarrek, emazteak aldeztu nahirik, zaldunen denborako asmo handientsuak egosten zituzten batzuetan. Jakina, funtzionario zibilak zirenez, haien artean ez zen duelorik izaten, baina aurkakoari azpikeriak egiten saiatzen ziren ahal zuten guztietan, eta horrek, jakina denez, dueloek baino ondorio latzagoak ekartzen ditu batzuetan. Ohiturei dagokienez, N hiriko damak oso zorrotzak ziren, barru-barruko sumindura erakusten zuten galdukeria eta bekatu ororen aurrean, eta batere gupidarik gabe gaitzesten zituzten ahulkeria guztiak. Haien arteko baten bat maite-jolastxoren batean nahasirik ibiliz gero, guztiz ezkutuan gordetzen zuen kontua, halako moldez, ezen inork ez baitzion susmorik txikiena ere hartzen. Horrelako aferetan, duintasunari eusten zioten denek, eta senarra bera ere hain zegoen horrela jokatzeko prestaturik, ezen, maite-jolastxoaren zantzurik sumatu edo haren gaineko esamesarik entzunez gero, labur eta zuhurtasun handiz erantzuten zuen esaera zahar batekin: «Kontakatiluen kontuek, axola gutxi». Azkenik, N hiriko damen beste berezitasun nabarmengarri bat aipatu beharra dago: Petersburgeko dama askoren antzera, ohi ez bezalako sotiltasun eta moduzkotasunez mintzatzen ziren. Inoiz ez zuten esaten «Mukiak kendu ditut», «Izerditan nago» edo «Tu egin dut», ezpada «Sudurra arindu dut» edo «Sudur-zapia erabili behar izan dut». Ezin zen inola ere esan «Edalontzi honi edo plater horri kiratsa dario». Ezin zen esan hori iradoki lezakeen ezer ere, eta, horren ordez, honelako esamoldeak baliatzen zituzten: «Edalontzi hau ez da ondo portatzen», edo horren tankerakoak. Errusierari kutsu prestuagoa eman nahirik, hiztegiaren erdia solasetik baztertu zuten erabat, eta, horrenbestez, sarritan jo behar izaten zuten frantsesera hitz bila; frantsesez mintzatzen zirenean, ordea, bestela jokatzen zuten: errusierazko haiek baino askoz ere hitz gordinagoak erabiltzen zituzten orduan. Eta hori da, gaingiroki bada ere, N hiriko damei buruz esan dezakegun guztia. Sakonago aztertuko bagenitu, jakina, beste ezaugarri asko aurkituko genituzke; baina oso arriskutsua da emakumezkoen bihotzaren sakonean arakatzea. Eta orain, azaleko potret hori amaitu dugularik, egin dezagun aurrera. Ordu arte, damek gutxi hitz egiten zuten Txitxikovi buruz, nahiz eta, hori bai, merezi bezalako erantzuna ematen zieten haren manera atseginei; baina milioiduna zelako zurrumurrua zabaldu zenean, beste era batera jokatzen hasi ziren. Nolanahi ere, damak ez ziren ondasun-egarri; «milioidun» hitzak kilikatzen zituen, ez milioidunak berak, hitzak baizik; zeren hitz horren doinuak, dirutza gogorarazteaz batera, beste zerbaiten oihartzuna ere badakar berekin, eta beste zerbait horrek eragina du gizaki ororengan, hala zekenengan, nola ez ur ez ardo direnengan, nola bihotz handikoengan. Milioidunak badu abantaila handi bat: begietsi ahal du batere gutiziarik gabeko doilortasun hutsa, inongo kalkulutan oinarritzen ez den doilortasun hori. Askok oso ondo dakite ez dutela ezertxo ere jasoko milioidunarengandik eta ez dutela inolako eskubiderik ezer jasotzeko, baina, hori jakinik ere, milioidunarengana jotzen dute, irribarre egiten diote, kapelua eranzten dute haren aurrean eta, halako bazkarira joango dela jakinez gero, gogotik eskatzen dute bazkari horretara gonbida ditzatela. Ezin esan daiteke hiriko damak ere doilortasunerako malda leun horretan behera irristatzen zirenik, baina, hala eta guztiz, areto askotan esaten hasi ziren Txitxikov ez zela inondik ere munduko gizonik ederrena, baina bai behar bezalako gizasemea, eta kalterako lukeela pixka bat lodiagoa edo sendoagoa izatea. Bidenabar, gauza iraingarri samarrak esan zituzten gizon argalei buruz: besteak beste, ez zirela gizakiak, zotzaren antzeko zerbait baizik. Jantziak denetariko osagarriz dotoretzeari ekin zioten damek. Tropelean eta bultzaka sartzen ziren saltokietan, mukuru betetzen zituzten dendak, eta kotxeek ilara amaigabeak osatzen zituzten, hain ziren ugariak. Saltzaileak harri eta zur zeuden, ikusirik nola begien itxi-ireki batean agortzen zitzaizkien azokatik ekarritako oihal-zati batzuk, ordu arte dendatik mugitu ez zirenak bezeroek garestiegi zeritzetelako. Behin batean, dama batek hain merinake zabala eraman zuen mezatara soinekoaren azpian, ezen soinekoak eliza erdia betetzen baitzuen, eta barrutiko poliziaburuak, hantxe baitzegoen, herritarrei agindu zien atzerantz joateko, elizatarirantz alegia, hain emakume prestuaren jantzia zimur ez zezaten. Txitxikovek berak, ezinbestean, beraren alderako hain arreta handia nabaritu zuen noizbait. Egun batean, ostatuko gelara itzuli zelarik, eskutitz bat aurkitu zuen mahai gainean; ezin izan zuen jakin nork eta nondik bidali zion; ostatuko morroiak azaldu zionez, eskutitza ekarri zuenak egilea nor zen ez esateko agindua zeukan. Erabakitasun handiz hasten zen eskutitza, honela hain zuzen ere: «Idatzi egin behar dizut ezinbestean!». Aurrerago zioen elkarrenganako atxikimendu ezkutuko batek lotzen zituela bien arimak; puntu batzuek eusten zioten egia horri, ia lerro erdia betez; gero, hainbat gogoeta zeuden, hain gogoangarriak beren zuzentasunarengatik, ezen ia ezinbestekotzat jotzen baitugu hona aldatzea: «Zer da gure bizitza? Haran bat gure nahigabeen babesleku bihurtua. Zer da mundua? Jendetza handi bat ezer sentitzen ez duena». Horren ondotik, gutunaren idazleak aipatzen zuen hogeita bost urte joanak zirela bere ama laztanak mundu honetako aldia egin zuenetik, eta malkoz bustitzen ari zela hark idatziriko lerroak; hiria betiko utzi eta basamortura erretiratzeko gonbita egiten zion gero Txitxikovi, zeren, hirian, aireari igarobiderik uzten ez dioten hesi itogarriz inguraturik bizi baita jendea; gutunak etsipen erabateko baten aitorpena zekarren amaieran, eta bertso hauekin bukatzen zen:
Erakutsiko dizute bi usapalek
nire hilobi ospela,
adieraziko dizute haien urrumek
negar-malkotan urturik hil nintzela.
Bertsoaren azken lerroa txarto neurturik zegoen, baina horrek ez zuen inolako garrantzirik: eskutitza garaiko izaeraren arragoan taxuturik zegoen. Ez zegoen inolako sinadurarik, ez izenik eta ez deiturarik. Datarik ere ez zegoen, ez egunik eta ez hilabeterik. Postscriptum labur batek soil-soilik zioen Txitxikoven bihotzak igarri beharko zuela nor zen egilea, zeina biharamunean gobernadorearen etxean egitekoa zen dantzaldira joango baitzen.
Eskutitzak jakinmin handia piztu zion Txitxikovi. Hain iritzi zion xarmagarri eta kitzikatzaile anonimoari, ezen gogo biziz irakurri baitzuen bigarren aldiz, baita hirugarrenez ere, eta azkenean esan zuen: «Gustatuko litzaidakek jakitea nork idatzi duen!». Hitz batean, bazirudien kontu hura ez zela txantxetakoa. Txitxikov ordu bete baino gehiago egon zen horretan pentsatzen, eta azkenean, besoak zabalik eta burua makurturik, esan zuen: «Idazkera oso bilatua duk, oso bilatua». Esan gabe doa gutuna kiribildu eta kutxan gorde zuela, afixa baten aldamenean eta leku eta posizio berean zazpi urte zeramatzan ezkon-gonbidapen batetik hurbil. Geroxeago, gobernadorearen etxeko dantzaldirako gonbidapena ekarri zioten. Guztiz ohikoa izaten da hori probintzi hiribiruetan: gobernadoreek dantza-saioak antolatzen dituzte beti, bestela ez lukete-eta aitoren semeen begikotasun eta begirunea irabaziko.
Txitxikovek, beste zeregin guztiak bertan behera utzirik, buru-belarri ekin zien dantzaldirako prestamenei, zeren, izan ere, pisu handiko arrazoiak baitzituen horretarako. Inondik ere, mundua sortu zenetik inork ez du hain denbora luzea eman txukuntze-lanetan. Ordu bete egon zen ispiluaren aurrean bere aurpegia aztertzen. Espresio desberdinak saiatu zituen: serioa eta zorrotza, adeitasunezkoa irribarre xume batekin, adeitasunezkoa irribarrerik gabe. Askotariko diosalak egin zizkion ispiluari, frantsesaren nolabaiteko antza zuten hotsak ateraz aldi berean, nahiz eta tutik ere ez zekien frantsesez. Harridurazko imintzio atseginak ere egin zizkion bere buruari, bekainak apur bat jasoz, ezpainak bereiziz, eta mihiarekin ere halako keinu bereziak eginez. Zer ez duen egiten gizabanako batek bakarrik dagoenean, polita dela nabariturik eta ziur egonik ez daukala inor ateko zirritutik begira! Azkenik, leunki laztandu zuen kokotsa, esanez: «Polit hori!»; eta janzten hasi zen. Aldarte ezin hobea izan zuen lagun janzten egon zen bitarte guztian: tiranteak ondo ipintzen edo gorbataren korapiloa lotzen ari zela, belauna tolestu, soina makurtu, eta kilimusi egin zuen zalutasun handiz, eta, dantzan inoiz egiten ez bazuen ere, entrechat bat markatu zuen. Istripu txiki bat gertatu zen dantza-jauzi horren ondorioz: komoda dardaraka hasi zen eta mahai gainean zegoen eskuila lurrera erori zen.
Dantzaldian agertu zenean, zoratzerainoko baraila sortu zen. Bertantxe inguratu zuten hara bilduriko guztiek; batek kartak zeuzkan eskuan, beste batek bere jarduna eten zuen unerik interesgarrienean, honela zioenean hain zuzen ere: «eta zemstvoko epaileak zera erantzun zuen...», eta inork ez zuen jakin zer erantzun zuen zemstvoko epaileak, zeren hori azaltzen ari zena lasterka joan baitzen gure protagonista agurtzera. «Pavel Ivanovitx! Jainkoarren, Pavel Ivanovitx! Pavel Ivanovitx maitea! Ongi etorri, Pavel Ivanovitx jaun txit agurgarria! Pavel Ivanovitx, nire lagun bihotzekoa! Hemen zaitugu azkenik, Pavel Ivanovitx! Hona hemen gure Pavel Ivanovitx! Ekarri bosteko hori, Pavel Ivanovitx! Ekar ezazue hona, besarkada handia eman nahi diot Pavel Ivanovitx jaun prestuari!» Hainbat lagunek aldi berean besarkaturik sentitu zen Txitxikov. Ganberaburuaren besoetatik askatu bezain azkar, poliziaburuaren besoetan erori zen, poliziaburuak osasun-batzordeko ikuskatzailearen besoetan utzi zuen, osasun-batzordeko ikuskatzaileak zerga-biltzailearenetan, zerga-biltzaileak udal-arkitektoarenetan... Gobernadorea, une horretan, dama batzuekin zegoen, esku batean gozoki-paper bat eta bestean ur-zakur bat zeukala, eta, Txitxikov ikusi bezain laster, lurrera bota zituen hala gozoki-papera nola ur-zakurra, eta hortxe hasi zen zakurtxoa negar-intzirika; hitz batean, ohiz kanpoko poza eta alaitasuna barreiatu zuen. Ez zen aurpegirik bozkarioa adierazten ez zuenik, edo, behinik behin, guztiez jabetu zen bozkarioa islatzen ez zuenik. Funtzionarioen aurpegiek ere horrelako bozkarioa erakutsi ohi dute zuzendari izendatu berria bulegoak lehen aldiz ikuskatzera joaten denean: hasierako ikaraldia gainditurik, konturatzen dira gauza asko atsegin izan zaizkiola, eta azkenean zuzendaria bera txantxetan hasten da, hau da, ironiazko irribarre gozoa eginez esaten dizkie hitz batzuk. Horri erantzuteko, barre-algaraka hasten zaizkio hurbilen dauzkan funtzionarioak; gogotik barre egiten dute urruntxeago daudenek, nahiz eta ez dituzten oso ondo entzun haren hitzak; eta, azkenik, erreflexuaren lege aldaezinen eraginez, irribarre txikia osatzen du sarrerako atean dagoen poliziak berak ere, nahiz eta bere bizitza osoan sekula irribarrerik egin gabea izan eta herritarrei ukabila erakutsi besterik ez duen egin; poliziaren irribarretxoak, hala ere, sudurretik tabako bizia hartutakoan usin egiteko zorian dagoenaren keinuaren antza du irribarrearena baino gehiago. Gure protagonistak guztiei eta bakoitzari erantzuten zien, gorputzean zalutasun ezohikoa sumatzen zuela. Buru-makurtuak egiten zituen ezkerretara eta eskuinetara, apur bat okerturik —beti bezala—, baina hain trebeki, ezen liluraturik utzi baitzituen denak. Damek berehala setiatu zuten, girlanda distiratsua bailiran, eta mota guztietako perfumez osaturiko urrin-hodeiak helarazi zizkioten: batek arrosa-usaina zuen, beste bati udaberriaren eta bioleten urrina zerion, hirugarren bat hereze-usainez perfumaturik zegoen goitik beheraino; Txitxikovek, sudurra jasorik, usain egiten zuen behin eta berriro. Damen janzkerak gusturik onena agertzen zuen: muselinak, satenak eta gazak garai hartan moda-modan zeuden kolore margul horietakoak ziren; zaila zen benetan halako koloreei izena ematea (horraino eramana zuten gustuaren fintasuna!). Xingolak, begiztak eta lore-sortak ageri ziren hor-hemenka soinekoetan hegabanaturik, anabasa zinez ikusgarrian; hain anabasa handia, ordea, dama haien buruek eginiko lan arretatsuaren emaitza zen. Bazen buruko arin bat belarrietan leunki pausatua, eta bazirudien honela zioela: «Kasu! Hegaz joango naun; tamalez, ezin haut nirekin eraman, eder hori!». Gerriak ondo estuturik zeuden eta formarik trinkoenak eta begi-gozagarrienak zituzten (oharrarazi beharra dago N hiriko dama guztiak lodi samarrak zirela, baina hain trebetasun handiz estutzen zuten gerria eta hain zuten liraina ibilera, ezen ez baitzegoen haien gizentasuna nabaritzerik). Ezohiko doitasunez pentsaturik eta aurreikusirik zeukaten dena; lepoa eta besaburuak behar adina soilik zeuden agerian, ez gehiago; norberak bazekien non zegoen gizonezkoaren galbidearen ataria, eta horraino iristen zen soin-atalen biluztasuna; gainerako guztia gustu ezin hobez gorderik zegoen: batek gorbatatxo arina zeraman; beste bati txairoki biltzen zion lepoa zapi mehe batek, «musuak» deritzen gozopil horiek bezain arina; hirugarren batek, berriz, batista finezko farfail koxkatxodunak zeramatzan sorbaldetan, soinekoaren goiko ertzaren azpitik irtenda. Farfail horiek —zeinei «diskrezioak» baiteritze— aurretik eta atzetik ezkutatzen zuten horrela gorderik gizonaren galbidea ezin ekar zezakeena, nahiz eta hain zuzen ere galbidea hortxe zegoela susmarazten zuten. Eskularru luzeak ez ziren mahuketaraino bertaraino iristen: berariaz uzten zuten agerian besoaren atalik kitzikagarriena —ukondotik gorakoa alegia—, eta beso-atal horrek mardultasun desiragarria erakusten zuen dama askorengan. Zenbaitek, tenkatuaren tenkatuaz, urraturik zeuzkaten antxume-larruzko eskuzorroak. Hitz batean, bazirudien hau zeramala denak idatzirik: «Ez, ez gaude probintzietan, hau hiriburua da, Paris bera!». Noizean behin soilik, hor edo han agertzen zen, bat-batean, Lurrean sekula ikusi ez bezalako buruko bat, edo pauma-luma bat, moda guztien kontrakoa baina eramailearen gustukoa. Halabeharrezkoa zen hori, halaxe gertatzen baita probintzi hiriburu guztietan: nondik edo handik, soka eten egiten da beti. Txitxikovek, damen erdian zutik, honela zioen bere kolkorako: «Hauetako zeinek idatzi ote dit eskutitza?», eta sudurra ateratzen zuen haien artetik. Baina sudurrak topo egiten zuen ukondoz, mahukaburuz, mahukaz, xingola-muturrez, atorraz eta soineko urrintsuz osaturiko hesi batekin. Galop baten lehen notak entzun ziren, eta bertantxe aienatu zen dena: poliziaburuaren emaztea, polizi kapitaina, luma urdineko dama, luma zuriko dama, Txipkhaikhilidzev printze georgiarra, Petersburgeko funtzionarioa, Moskuko funtzionarioa, Coucou frantziarra, Perkhunovski jauna, Berebendovski jauna... arrapaladan joan ziren denak.
«Horra nola jostatzen diren probintzietan!», esan zuen Txitxikovek bere artean, atzera eginez, eta, damak sakabanatu zirenean, berriro arakatu zituen begiradaz, aurpegiaren edo begien espresioan eskutitza nork idatzi zion igarriko ote zien; baina ezin izan zuen inola ere igarri nor zen egilea, ez aurpegiaren espresioan eta ez begien espresioan. Begitarte orotan kausitu zuen zer edo zer, baina hain zen atzemangaitza, hain iheskorra, hain gordea eta xehea!... «Ez —esan zuen bere kolkorako—, emakumeak izaki bereziak dituk...» Eskuari eragin zion. «Alferrik duk haietaz hitz egitea! Saia hadi ulertzen haien aurpegietan azaltzen diren keinu, aieru eta ximur horien guztien esanhaia: ez duk tutik ulertuko. Haien begiak soilik erresuma amaigabea dituk, eta hor barneratzen den gizona arrastorik utzi gabe desagertzen duk! Kako baten laguntzaz ere ez duk hortik barrutik aterako! Saia zaitezte gutxienez haien begien distira deskribatzen: hezea duk, beluskara, eztitsua; haien jainkoak zekik nolakoa den!, latza duk, eta samurra, eta guztiz ilauna, edo, beste batzuek diotenez, zoragarria, edo ez duk zoragarria, zoragarria baino askoz gehiago baizik; begi-distira horrek bihotzetik heltzen badik, arimaren barreneraino sartuko zaik gezi baten antzera. Ez, ez duk emakumezkoentzako hitz egokirik aurkituko: gizadiaren erdi xarmanta dituk, eta kito!»
Barkatu! Dirudienez, kaleko hitz bat jalgi da gure protagonistaren ahotik. Zer egingo diogu! Horixe da Ruseko idazleon egoera! Kaleko hitz bat sartu zaigu liburuan, baina idazleak ez du horren errurik, irakurleak dira errudunak, goi-gizarteko irakurleak bereziki: inoiz ez diezu entzungo errusierazko hitz bat bera ere taxuz ahoskaturik; ugari erabiltzen dituzte, ordea, frantsesezkoak, alemanierazkoak eta ingelesezkoak, eta, gainera, zorrotz betetzen dituzte fonetikaren arau guzti-guztiak: frantsesez, totelka eta sudur-mintzoz hitz egiten dute; ingelesez, berriz, txorien doinua antzeratzen dute, eta fisionomiaz ere txori bihurtzen dira, eta, gainera, barre egiten dute txori-fisionomia hartzeko gai ez direnen lepotik; baina ez dute errusiar jokatzen, nahiz eta abertzaletasunak eraginik Errusiako estiloaren araberako izba bat eraikitzen duten, nork bere datxan. Horrelakoak dira goi-mailako irakurleak, eta haien atzetik datoz beren burua goi-mailakotzat jotzen dutenak! Eta, hala ere, nolako zorroztasuna haiena! Idazki guztietan hizkerarik zehatzena, garbiena eta jasoena erabil dadila eskatzen dute hisituki; hitz batean, nahi dute errusiera hodeietatik haien mihietara zuzenean jaits dadin berez eta behar bezala landurik, haiek ahoa zabaldu eta mihia dantzatu beste lanik ez izateko. Lehenago esan dugunez, ulergaitza da emakumezkoek osatzen duten gizadiaren erdia, baina aitortu beharra dago askoz ulergaitzagoak direla irakurle itzaltsuak.
Eta Txitxikov, bitartean, asmatu ezinik zegoen dama haietako zeinek idatzi zion eskutitza. Begirada zorrozten ahalegindurik, ikusi zuen nola damen aurpegiek, esperantza pizteaz batera, hilkor errukarriaren bihotzarentzako oinaze gozoak agintzen zituen beste zerbait ere adierazten zuten, eta azkenean esan zuen: «Ez, ezinezkoa duk nor den igartzea!». Horrek, hala ere, ez zion moteldu barnean sentitzen zuen poza. Jariakortasun eta antze handiz, hitz samurrak trukatu zituen dama batzuekin; batengana zein besterengana hurbiltzen zen urrats labur eta lasterrez, edo, esan ohi denez, tipi-tapa, hala nola ibiltzen baitira beren takoi garaien gainean aguretxo modazaleak —hainbatek agure lizunak esaten dieten horiek alegia— damen atzetik agudo dabiltzanean. Tipi-tapa hurreratzen zen, bada, batengana zein besterengana; nahikoa malguki ezkerretara eta eskuinetara jiratu, eta, orpoa orpoaren kontra, takateko arina jotzen zuen ointxo batekin, zeinak kakotxa ematen baitzuen, edo letra baten buztantxo laburra. Damak pozarren zeuden berarekin, eta, oso erakargarri eta adeitsu irizteaz gain, halako handientza bat ere atzematen hasi ziren haren aurpegieran, halako gerlari-aire edo militar-itxura bat, zeina, gauza jakina denez, biziki atsegin baitzaie emakumezkoei. Liskar ugari piztu ziren gure protagonistaren kariaz: atetik hurbil egon ohi zela oharturik, norlehenka oldartu ziren hainbat dama atetik hurbilen zeuden aulkietara, eta haietako batek besteei aurrea hartu eta hori lortzeko zortea izan zuenean, gutxigatik ez zen istilu itsusi bat gertatu, eta dama horrek egin zuen gauza bera egiteko irrikaz zeudenetako askok haren jokaera gaitzetsi zuten, neurririk gabeko lotsagabekeria iritzirik.
Txitxikov guztiz lanpeturik zegoen damekin hizketan, edo, hobeto esan, damek guztiz lanpeturik eta zorabiaturik zeukaten beren solasarekin; alegoriarik bihurrienak eta sotilenak esaten zizkioten, eta Txitxikovek bekokitik izerdia parrastaka isurtzeraino hausnartu behar izaten zuen haien esanahi ezkutukoa. Horren eraginez, ahaztu egin zitzaion aurrena etxekoandrea agurtzera joatea, gizalegearen arauek agintzen zuten bezala. Ez zen arau horretaz gogoratu gobernadorearen emaztearen ahotsa entzun zuen arte, eta ordurako baziren hainbat minutu aurrean zeukala. Gobernadorearen emazteak, ahots leun eta maltzur samarrez eta buru-mugimendu liraina eginez, honela esan zion: «Ah! Pavel Ivanovitx, hemen zaitugu...!». Ez naiz zehatz-mehatz oroitzen gobernadorearen emaztearen hitzez, baina xalotasun handiko zerbait esan zuen, gure idazle munduzaleen eleberrietako damek eta jaunek esan ohi dituztenen tankerakoak; idazle horiek oso gogoko dute areto dotoreak deskribatzea, eta harro-harro aldarrikatzen dute badakitela tonurik jasoena erabiltzen, honelako esaldiak josiz, adibidez: «Litekeena al da norbait zure bihotzaz hainbesteraino jabetu izana, ezen dagoeneko ez baitago lekurik, ezta denik eta zokorik meharrena ere, errukirik gabe ahaztu duzun honentzat?». Gure protagonista gobernadorearen emaztearenganantz jiratu zen berehala, eta, sasoi hartan modan zeuden eleberrietan Zvonski, Linski, Lidin, Gremin eta gainerako militar iaioek esaten zituztenen pareko esaldi biribil batez erantzuteko gertu zegoela, bat-batean begiak jaso, eta geldi-geldirik geratu zen, tximistak jota bezala.
Gobernadorearen emaztea ez zegoen bakarrik: hamasei urte inguruko neskagazte bat zeukan eskutik heldurik. Ilehoria eta liraina zen, hazpegi fin eta neurri-neurrikoak zituen, kokots zorrotza, zoragarri biribil aurpegiaren obaloa, edozein margolarik madonna baten eredutzat hartzeko modukoa, Rusen hain bakanak diren horietakoa, gure herrialde honetan handitasun mugarik gabea nahiago baitute gauza guztiek, hala mendiek, oihanek eta estepek, nola aurpegiek, ezpainek eta oinek. Neskagazte hori bera zen Nozdrioven etxetik itzultzean bidean aurkitu zuena, gidarien edo zaldien zabarkeriarengatik kotxeek hain ustekabean elkarren kontra jo, hedeak erabat nahasi, eta Mitiai eta Miniai zaldiak elkarrengandik bereizten saiatu ziren hartan. Hain zegoen nahasirik Txitxikov, ezen ez baitzen gai hitz egiteko ere. Zerbait murduskatu zuen azkenean; deabruak daki zer atera zen haren ahotik, baina horrelako egoera batean Greminek, Zvonskik edo Lidinek esango zituzten hitzen antzik batere ez zuen.
— Oraindik ez duzu nire alaba ezagutzen? —galdetu zion gobernadorearen emazteak—. Amaitu berriak ditu institutuko ikasketak.
Txitxikovek erantzun zuen ordurako izana zuela, ezustean, haren ezaupidea egiteko zoriona; zerbait gehiago esaten ahalegindu zen, baina ez zitzaion ezer atera. Gobernadorearen emaztea, bizpahiru hitz esan, eta alabarekin joan zen aretoaren beste muturrera, beste gonbidatu batzuengana, eta Txitxikov hortxe geratu zen, oinak lurrari josirik, hala nola geratzen baita oinezko bat kale erdian geldi-geldirik bat-batean susmatzen duenean zer edo zer ahaztu zaiola etxean. Delako oinezko hori alaitsu irten da kalera, osteratxo bat egiteko asmoz eta lasai asko gauzei begiratzea beste ardurarik ez duela, eta brastakoan gelditzen da halako batean, zerbait ahatzu zaiolakoan; gizaki horrek une horretan duen itxura baino irudi ergelagorik ez dago: ziplo ezabatu zaio aurpegitik kezkagabetasun guztia; senperrenak egiten ditu zer ahaztu zaion gogoratzeko: sudur-zapia, beharbada?, baina salekan dauka sudur-zapia; dirua?, baina dirua ere sakelan dago; antza, dena darama aldean, baina mintzo misteriotsu batek belarrira xuxurlatzen dio zerbait ahaztu zaiola; eta nahasirik eta durduzaturik so egiten dio kalean dabilen jendeari, ziztu bizian igarotzen diren kotxeei, errejimentu bateko soldaduen buru-babes eta fusilei, dendetako iragarkiei..., begiratu bai, baina ez dakusa ezer. Bada, halaxe geratu zen Txitxikov ere tupustean, inguruan gertatzen zen guztiarekiko arrotz. Bitartean, damen aho urrintsuetatik mota guztietako iradokizunak eta galderak iristen zitzaizkion, sotiltasunez eta adeitasunez mukuru beteak. «Zilegi genuke guk, Lurreko biztanle errukarriok, lotsagabeki galdetzea zer duzun amets?» «Zein leku zorionekotan dabiltza hegaz zure gogoetak?» «Jakin genezake pentsamendu-haran gozo horretan murgidu zaituenaren izena?» Baina Txitxikovek batere jaramonik egin gabe erantzuten zien guztiei, eta oihartzunik utzi gabe desagertzen ziren haien esaldi atseginak. Are jokabide zakarragoa erakutsiz, berehala alde egin zuen haiengandik aretoaren beste muturrera, gobernadorearen emaztea eta alaba nora joan ote ziren jakiteko irrikaz. Baina damek, antza, ez zuten hain goiz bakean uzteko asmorik; nork bere baitan, denek erabakia zuten norberaren alderdirik onenak jardunean jartzea eta mota guztietako armak erabiltzea —gizonezkoon bihotzarentzat hain arriskutsuak diren arma horiek alegia. Oharrarazi beharra dago ezen zenbait damak —zenbait esan dut, ez guztiak— argalgune txiki bat zutela: norberaren soin-atalen bati bereziki erakargarri irizten bazioten, zela bekokia, zela ahoa edo besoak, uste izaten zuten denek erreparatuko ziotela fisionomiaren atal eder horri, eta aho batez esango zutela: «Begira, begira nolako sudur greko polita duen!»; edo: «Zein bekoki miresgarri eta ondo egina!». Sorbalda politak zituena aldez aurretik ziur zegoen gizon gazte guztiak zeharo txoraturik geratuko zirela, eta aldamenetik igarotzean honela mintzatuko zirela denak batera: «Ai, zein zoragarriak diren sorbalda horiek!»; eta aurpegiari, ileari, sudurrari edo bekokiari begiratu ere ez zietela egingo, eta, begiraturik ere, osagarritzat hartuko lituzketela. Horrela pentsatzen zuten zenbait damak. Dama bakoitzak bere baitan zin egina zuen ahalik eta modurik xarmagarrienean jokatuko zuela dantzaldian, eta bere distira guztian erakutsiko zuela bere alderdirik bikainenen gailentasuna. Postaburuaren emazteak, balsean ari zela, hain ahulezia handiz apaldu zuen albo baterantz burua, ezen naturaz gaindiko zerbait sumatzen baitzen airean. Bazen dama bat —oso maitagarria bera— dantza egiteko asmorik gabe azaldu zena gobernadorearen etxera, zeren eta, berak azaldu zuenez, orezta-moduko incomodité txiki batzuk agertu baitzitzaizkion eskuineko oinean, eta, horrek beharturik, kotoi belusatuzko botak janztea beste irtenbiderik ez zuen izan, baina, guztiarekin ere, ezin eutsi dantza egiteko gogoari, eta, kotoi belusatuzko bota eta guzti, itzuli batzuk egin zituen, zertarako eta postaburuaren emazteak pentsa ez zezan bera zela dantzaldiko erregina.
Baina horrek guztiak ez zuen uste bezalako eraginik izan Txitxikovengan. Begiratu ere ez zien egiten damen joan-etorriei, baina behin eta berriro aupatzen zuen gorputza oin-puntetan buruen gainetik ikusteko non ote zen bere ilehori xarmagarria; kukubilko ere jarri zen, sorbalda eta bizkar artetik arakatzeko; eta, bila eta bila ariturik, aurkitu egin zuen azkenean, bazter batean eseririk. Ama zeukan aldamenean, Ekialdeko turbante lumadun bat arrandiro kulunkatzen zitzaiola buru gainean. Zela udaberriko giroak odola berotu ziolako, zela atzetik bultzatu zutelako, kontua da erabakitasunez jo zuela aurrerantz, jende artean igarobidea urratuz eta ezeri erreparatu gabe, gotorleku bat indarrez hartzera doan gerlariaren antzera; zerga-biltzaileak hain astindu handia hartu zuen berarengandik, ezen erortzear egon baitzen, baina, zorionez, gorputzari hanka baten gainean ozta-ozta eustea lortu zuen, zeren bestela ilara oso bat eramango baitzuen berekin lurrera; postaburuak ere atzera egin behar izan zuen, eta bekoz beko begiratu zion, harriturik eta ironia mehe batez aldi berean; Txitxikovek, ordea, begiratu ere ez zien egin haiei; ilehoria besterik ez zekusan han urrun, eskularru luzeak janzten eta, inondik ere, zurezko zoruaren gainean hegaz hasteko irrikaz. Lau bikote mazurka dantzatzen ari ziren harengandik oso hurbil; dantzarien takoiek gogor zapaltzen zuten zorua, eta armadako kapitainorde batek soin eta muin eragiten zien besoei eta hankei, ametsetan ere inork lortuko ez lukeen pauso bat markatzeko ahalegin biziak eginez. Txitxikov mazurka dantzatzen ari zirenen artean igaro zen bizkor, haien takoiak ia ukituz eta gobernadorearen emaztea eta alaba eseririk zeuden tokirantz zuzen-zuzen. Nolanahi ere, herabetasun handiz hurbildu zitzaien, urratsen bizitasun eta dotoretasun guztia galdurik eta apur bat aztoraturik, mugimendu guztietan halako baldartasuna erakusten zuela.
Ezin ziurtasunez esan maitasunezko sentimendurik ernatua ote zen gure protagonistaren baitan; zalantzazkoa da maitasunerako gai ote diren mota horretako jaunak —ez lodien sailean eta ez argalenean sartzen ez diren horiek alegia. Zalantzak zalantza, kontua da Txitxikovek zerbait berezia sentitzen zuela barnean, zerbait bitxia eta ezohikoa, gure protagonistak berak ere ezin azalduzkoa: gerora aitortu zuenez, iruditu zitzaion ezen tartetxo labur batez dantzaldi osoa berarengandik urrundu zela bere berbaro eta ardailarekin; bazirudien biolin eta tronpetek mendi baten beste aldetik jotzen zutela, eta laino mehe batek biltzen zuela dena, margolan batean zirriborraturiko zelaia bailitzan. Eta, zelai lanbrotsu horren zirriborroan, ilehori erakargarriaren marra finak soilik ageri ziren argi eta osorik pintaturik: aurpegitxoaren obalo biribila, gerri mehea —institutuko ikasketak amaitu ondorengo lehen hilabeteetan neskagazte guztiek izan ohi dutenaren berdina— eta soineko zuri eta ia arrunta, zeinak txairoki eta leunki biltzen baitzuen alde guztietatik neskaren gorputz gazte eta liraina, haren atalak garbi nabarmenduz. Neskaren irudiak marfilean maisutasunez landuriko jostailu baten antza zuen; bera bakarrik ageri zen zuri, garden eta distiratsu jendetza uher eta goibel haren erdian.
Agidanez, halaxe gertatu ohi da munduan; agidanez, Txitxikovak ere poeta bihur daitezke lipar batez. Baina, aukeran, gehiegizkoa dateke «poeta» hitza; behinik behin, gazte-gazte sentitu zen une batez, husarra ia. Ama-alaben aldamenean aulki bat hutsik ikusi, eta hantxe eseri zen berehala. Txarto hasi zen elkarrizketa, baina onera egin zuen apurka-apurka, eta Txitxikov kemena berreskuratzen hasi zen..., baina, hona iritsirik, atsekabe handiz oharrarazi beharra daukagu ezen garrantzi handiko karguak dituen jendea —hain baita serioa— astun samarra izan ohi dela damekiko solasetan; jaun tenienteak eta, oro har, kapitainetik gora igo ez direnak ditugu solasean maisu. Haien jainkoak daki nola moldatzen diren: ematen du ez dutela ohiz kanpoko ezer esaten, baina neskagazteak barrez lehertzen dira haiekin; Jainkoak ondo asko daki, ordea, zertaz aritzen diren estatu-kontseilariak: edo Errusia zein erresuma zabala den kontatzen dute, edo konplimenduren bat esaten dute, ez gatzik gabea baina liburu-usain nabarmenegikoa; eta zer edo zer barregarria esaten badute, entzuleak baino askoz ere barre handiagoak egiten dituzte eurek. Azalpentxo hori tartekatu dugu irakurleak uler dezan zergatik hasi zen aharrausika ilehoria Txitxikov hizketan ari zitzaion bitartean. Gure protagonista, dena dela, ez zen horretaz ohartu, eta denetariko gauza atseginak kontzatzen zizkion. Lehenago ere, horren antzeko egoeretan, makina bat bider kontatuak zituen gauza horiek berberak hainbat lekutan, hala nola Simbirsk-eko probintzian Sofron Ivanovitx Biespetxni-renean, lurjabeak etxean zituela alaba Adelaida Sofronovna eta haren hiru ezkon-ahizpak: Maria Gavrilovna, Aleksandra Gavrilovna eta Adelgeida Gavrilovna; Fiodor Fiodorovitx Perekroiev-en etxean, Riazan-go probintzian; Frola Vasilievitx Pobiedonosni-ren etxean, Penza-ko probintzian, eta haren anaia Piotr Vasilievitx-enean, zeinak berekin baitzituen ezkon-arreba Katerina Mikhailovna eta ezkon-arrebaren bestengusinak (Rosa Fiodorovna eta Emilia Fiodorovna); Viatka-ko probintzian Piotr Varsonofievitx-en etxean, haren ezkon-arrebaren ahizpa Pelageia Jegorovna bertan zela bere loba Sofia Rostislavna-rekin eta bere ugazahizpa Sofia Aleksandrovna eta Maklatura Aleksandrovna-rekin.
Damei ez zitzaien batere gustatu Txitxikoven jokabidea. Haietako bat berariaz igaro zen harengandik hurbil, horretaz jabearazteko, eta, bestela bezala, azaletik ukitu zuen ilehoria bere soinekoaren azpiko merinake zabalaz, eta hain biziki erabili zuen sorbalden inguruan bildurik zeraman zapi arina, ezen neskaren aurpegia jo baitzuen mutur batez; aldi berean, Txitxikoven atzean, oharpen garratz eta mingarri samarra jalgi zen, bioleta-urrinarekin batera, beste dama baten ahotik. Txitxikovek, edo benetan ez zuen entzun, edo ez entzunarena egin zuen; edonola ere, oker jokatu zuen: kontuan hartu behar dira beti damen iritziak. Damutuko zitzaion hori, baina geroago, jadanik berandu zela.
Haserrea agertu zen aurpegi askotan. Edonondik begiratuta ere, arrazoizkoa zen damen sumindura. Nahiz eta Txitxikovek itzal handia izan gizartean, nahiz eta milioiduna izan eta aurpegieran handientza eta halako gerlari-aire edo militar-itxura bat erakutsi, badira gauza batzuk damek inortxori barkatzen ez dizkiotenak, eta ataka horretan sartu dena, edonor dela ere, ziur egon daiteke bereak egin duela. Emakumea, gizonarekin alderaturik beratza eta nortasun ahulekoa izanik ere, egoera jakin batzuetan gizona baino indartsuago bilakatzen da bat-batean, munduan den edozer baino sendoago. Txitxikovek ia nahi gabe eginiko destainak berriro adiskidetu zituen damak, ia etsaiturik baitzeuden ate ondoko aulkiaz jabetzeko lehia gertatu zenetik. Ziri mingarritzat hartu zituzten Txitxikovek pentsatu gabe esaniko hitz zakar eta lehor batzuk. Hori asko ez zela, zorigaitza zorigaitzaren gainera, mutilgazteren batek bertso satiriko batzuk egin zituen, dantzariak trufa-gaitzat harturik. Mundu guztiak dakienez, ohitura izaten da hori probintzietako dantzaldi guztietan, baina damek Txitxikovi egotzi zizkioten bertso haiek ere. Haserrea gero eta biziagoa zen, eta damak haren kontra hitz egiten hasi ziren bazterretan, oso modu itsusian gainera. Jai zeukan institutuko ikasle ohi dohakabeak ere, emana zen haren epaia.
Eta, bitartean, oso ustekabe gogaikarria zetorkion gainera gure protagonistari: ilehoria aharrausika eta bera garai desberdinetan gertaturiko pasadizoak kontatzen ari zela —nor eta Diogenes filosofo grekoa ere aipatu zion—, Nozdriov sartu zen aldameneko gela batetik. Ez dakigu buffetetik irten berria zen edo whistean ohi baino diru-alde handiagoak jokatzen ziren gelatxo berde batetik, ez dakigu nahita alde egin zuen edo indarrez kanporatu zuten, baina, hori bai, pozik eta alaitsu zetorren, prokuradorea besotik heldurik zekarrela. Itxuraz, denbora luzea zen berekin zeramala batetik bestera arrastaka, zeren prokuradore gizagaixoak alde guztietara jiratzen baitzituen bere bekain ile-sarriak, hain bidelagun amultsutik libratzeko modua aurkitu nahirik. Izan ere, jasanezina zen benetan. Nozdriovek bi katilu te edan zituen —ez ronik gabeak, jakina—, eta, txolindurik, denetariko ergelkeriak botatzen zituen bata bestearen atzetik. Urrunetik ikusi zuenetik, Txitxikovek erabakita zeukan sakrifizio benetan handia egitea, hau da, bere leku irrikagarri hura utzi eta ahalik lasterren urrundu handik, bestearekin elkartzeak ez zion-eta ezer onik ekarriko. Baina, zoritxarrez, une horretantxe gobernadorea inguratu zitzaion, pozaren pozez Pavel Ivanovitx aurkitu zuelako, eta, geldiarazirik, emakumezkoen amodioaren iraunkortasunari buruz bi damekin zuen eztabaidan epaile jarduteko eskatu zion. Nozdriovek ikusia zuen ordurako, eta zuzen zihoan berarenganantz.
— Horratx! Khersongo lurjabea, Khersongo lurjabea! —egin zuen oihu, barrezka hurbiltzeaz batera, bere masaila guri udaberriko arrosa bezain gorriak dardaraka ari zitzaizkiola barre-zantzoen eraginez—. Zer?, hil asko erosi duk? Berorren Gorentasunak oraindik ez daki zer erosten duen honek? —esan zion garrasi batean gobernadoreari—. Arima hilak, alajaina! Aizak, Txitxikov, entzun, adiskide gisa ari nauk-eta, zeren hemen denok gaituk adiskide, hemen duk Bere Gorentasuna bera ere; entzun, badakik zer egingo niakeen nik hiri? Urkatu! Horixe, urkatu!
Txitxikovek ez zekien non sartu.
— Bai, Berorren Gorentasuna, halaxe da —ekin zion berriro Nozdriovek—. Zera esan zidan: «Salduko zenizkidake arima hilak?». Eta ni barrez lehertu nintzen hori entzun nuenean. Hona iristean esan didate hiru milioi errubloren nekazariak erosi dituela beste probintzia batera eramateko. Zer eramango du, gero? Niri, hilak erosi nahi zizkidan. Entzun, Txitxikov, astakilo hutsa haiz, bai horixe, astakilo hutsa; ez da hala, prokuradore jauna?
Baina prokuradoreak eta Txitxikovek eta gobernadoreak berak ere ez zekiten zer erantzun, hain zeuden nahasirik. Eta bitartean, Nozdriovek, solaskideei batere jaramonik egin gabe, aurrera jarraitzen zuen bere mozkor-jardunarekin:
— Adiskidea, hi, hi... zera, ez nauk hire paretik kenduko arima hilak zertarako erosi dituan jakin arte. Aizak, Txitxikov, hirea lotsagarria duk benetan, ondo asko dakik ez duala ni baino adiskide hoberik. Ez da hala, prokuradore jauna? Berorren Gorentasunak ez luke sinetsiko zein lagun handiak garen. Oraintxe esango balu..., zera, ni berton nagok eta oraintxe bertan Bere Gorentasunak esango balit: «Nozdriov! Esadak egia, nor maite duk gehiago, aita ala Txitxikov?»; nik zera erantzugo nioke birritan pentsatu gabe: «Txitxikov!», bai alajaina!... Hator hona, adiskidea, musu bat emango diat eta. Baimena eskatzen diot Berorren Gorentasunari lagun honi musu bat emateko. Bai, Txitxikov, ez kontrarik egin, uztak musu bat ematen hire masaila horretan, elurra bezain zuria duk eta!
Musua ematera zihoala, Nozdriovek hain bultzakada bortitza hartu zuen Txitxikovengandik, non gutxigatik ez baitzen lurrera erori. Berarengandik urrundu ziren denak, eta ez zioten gehiago entzun. Baina nola arima hilak erosi zituelakoa eztarria hautsi beharrean eta barre-algara ezinago ozenez lagundurik esan zuen, bada, guztien arreta erakarri zuen, baita aretoko bazterrik urrunenetan zeudenena ere. Hain albiste harrigarriak zur eta lur utzi zituen denak, aho zabalik eta galdera-imintzio ergela aurpegian. Txitxikov ohartu zen dama askok irrikaitz maltzurrez begiratu ziotela elkarri eta halako espresio zimarditsu bat agertu zela aurpegi batzuetan, eta horrek barneko nahasmendua areagotu zion. Mundu guztiak zekien Nozdriov gezurti porrokatua zela, eta, halatan, ez zen harritzekoa haren ahotan zentzugabekeriarik handienak entzutea; baina benetan zail da ulertzen nola dauden eginik hilkorrak: batek albiste bat entzun, eta, bakarrik albiste delako, beste hilkor batengana joko du berehala kontu horrekin, hau esateko besterik ez bada ere: «Entzun nolako gezurra zabaldu duten!»; eta beste hilkorrak atsegin handiz zorroztuko ditu belarriak, nahiz eta gero bere artean esan: «Bai, gezur biribila duk, ez dik inolako arretarik merezi!»; eta, hori esan bezain laster, hirugarren hilkor baten bila joango da, eta, albistea jakinarazitakoan, haserrerik zintzoenaz esango dio: «Gezurra galanta!». Eta hiri osoan zabalduko da berehala albistea, eta hilkor guzti-guztiek aspertu arte izango dute hizpide, eta gero aitortuko dute albisteak ez duela inolako arretarik merezi eta denbora alferrik galtzea dela horretaz hitz egitea.
Gertakari itxuraz zentzugabe hark zeharo lur jota utzi zuen gure protagonista. Adimen urrikoaren esanak berez ergelak izanagatik, batzuetan aski izaten dira gizon buruargiaren gogoa nahasteko. Gaitziturik eta ondoezik sentitzen hasi zen Txitxikov, ezustean bere bota garbi-garbiak istil kiratsu, lohitsu batean sartu balitu bezala hain zuzen ere; txarto, alegia, oso txarto! Ahaleginak egin zituen horretan ez pentsatzeko; saiatu zen jostatzen, gogoa barreiatzen; whistean aritu zen, baina kukuak makur jo zion horretan ere: kolorez okertu zen bi aldiz, eta, jokoaren arauak ahazturik, hainbat jokaldi ustel egin zituen. Ganberaburuak ezin zuen inola ere ulertu nolatan Txitxikovek, joko horretan hain ona eta zuhurra izanik, horrelako hutsak egiten zituen, eta nolatan eskaini zion borreroaren aizkorari bere errege-pika, zeinarengan, Txitxikovek berak aitortu zuenez, Jainkoarengan baino uste hobea baitzuen. Jakina, postaburuak, ganberaburuak eta poliziaburuak, ohiturari jarraiki, adarra jotzen zioten, esanez maitemindurik zegoela, begien bistakoa zela bihotza zauriturik zeukala, eta bazekitela nork jaurti zion amodioaren azkon zorrotza. Txitxikov, bere aldetik, barre egiten eta txantxetan aritzen ahalegintzen zen, baina, ahaleginak ahalegin, lagunen ziriek ez zuten batere alaitu. Afarian ere ez zen bere onera itzuli, nahiz eta mahaikideak oso atseginak ziren eta Nozdriov aspaldi egotzia zuten aretotik, zeren damak berak azkenean konturatu baitziren haren jokabidea gero eta eskandaluzkoagoa zela. Halako batean, dantza-saioaren erdian, lurrean eseri zen eta soineko barrenetatik tiraka hasi zitzaien dantzariei; damek esan zutenez, lehenago sekula ez zen horrelakorik ikusi probintziako dantzaldietan. Afaria oso alaia izan zen; bozkariorik laxoenak argiturik ageri ziren aurpegi guztiak hiru besoko argimutilen, lore-sorten, gozokien eta botilen aurrean. Adeitasun handiz jokatzen zuten denek, hala ofizialek, nola damek, nola frakez jantziriko gizonek; gogaikarri ere gertatzen ziren melengaren melengaz. Gizonezkoek, jauzi batez aulkitik jaikita, arrapaladan jotzen zuten zerbitzariengana, eta platerak kentzen zizkieten eskuetatik, damei ezohiko trebetasunez eskaintzeko. Koronel batek ezpata biluziaren puntan luzatu zion saltsontzi bat dama bati. Adineko gizonak —zeinen artean baitzegoen eseririk Txitxikov— ozenki eztabaidatzen ziren, oso arrazoi zentzuzkoak emanez eta hitz bat esatearekin batera arrain-puskatxo bat edo ziapetan oparo bustiriko behiki-zatitxo bat ahoratuz. Gai interesgarriak zituzten hizpide, eta Txitxikovek gogo onez parte hartzen zuen beti horrelako eztabaidetan; baina, une horretan, bidaia luze baten ondotik nekeak jota eta leher eginik dagoen eta, halatan, pentsatzeko gai ez den eta ezertarako indarrik ez duen gizonaren antza zuen. Ohi baino askoz goizago erretiratu zen ostatura, afaria amaitu arte ere itxaron gabe.
Han, irakurleak dagoeneko ezagutzen duen gelatxo horretan, komoda aldameneko gelara ematen zuen atearen aurrean oztopo zegoela eta labezomorroak noiz behinka zoko-bazterretan agertzen zirela, gure protagonistaren oldozpenak eta gogo-aldartea eserlekutzat hartu zuen besaulkia bezain kolokak ziren. Alditxarturik zegoen, egonezinik, hutsune larria sumatzen zuen bihotzean. «Deabruak eramango ahal ditik dantzaldiak asmatu dituztenak! —esan zuen, haserre bizian, bere kolkorako—. Zer dela eta alaitzen ditu hainbeste tamaina horretako txatxukeria batek? Probintzian uzta txarra, prezioak ikaragarri garesti, eta haiek lasai asko dantzaldiak antolatzen! Zertarako eta emakumeek beren jantziak erakusteko! Bai negargarria! Dama batzuek mila errublo zeramatzatean gainean, arropatan bakarrik! Eta hori guztia nekazariek ordaintzen dizkieten zergen kontura, edo, are okerrago, norberaren kontzientzia salduaren kontura. Gauza jakina duk zergatik jokatzen duten kontzientziak agintzen dienaren kontra eta zergatik onartzen dituzten eskupeko diru zikinak: emazteari lepozapia erosteko, edo soinekoak, edo auskalo zer. Eta hori zergatik? Bada, Sidorovna delako maiseatzaileren batek esan ez dezan postaburuaren emaztearen soinekoa hobea dela; eta, hori gerta ez dadin, mila errublo gastatzen ditiztek kolpe batean. Hor ibiltzen dituk denak oihu batean: "Dantza, dantza, alaitasuna!"; pikutara dantzaldiak, nazkagarriak dituk, ez zetozak bat errusiarron senarekin, errusiarron izaeraren kontrakoak dituk; deabruak zekik zertarako balio duten; gizon heldu bat, adinez nagusia, beltzez jantzia, bat-batean bere eserlekutik altxatu eta hor hasten duk jauzika eta saltoka, deabruak hartu balu bezala, eta, bitartean, aldamenean daukanak gauza garrantzitsuei buruz hitz egiten dik beste batekin, zanbuluka eta hankei ezker-eskuin eraginez, ahuntz baten antzera. Eta hori guztia zergatik eta atzerrian egiten dutena itsu-itsuan imitatzeagatik! Bai horixe, imitatzeagatik! Frantzian berrogei urteko gizonek hamabost urteko gaztetxoen antzera jokatzen dutenez, bada guk gauza bera egin behar! Ez, benetan..., bekaturen bat egin bahu bezala sentitzen haiz dantzaldi baten ostean; horretaz oroitzeko gogorik ere ez duk izaten. Hutsik geratzen zaik burua, gizon munduzale batekin hitz egin ondoren bezalaxe: denetariko gauzez hitz egin dik, gaingiroki ukitu ditik gai guztiak, liburuetan irakurritako guztia esan dik, hitz ederrez gainera, baina hire buruak ez dik ezer garbirik atera haren berriketatik, eta gero, beste egun batean, merkatari arrunt batekin hitz egiten duk, bere ogibidea besterik ez dik menderatzen gizon horrek, baina eskarmentu handia dik eta ondo zekik zertaz ari den, eta konturatzen haiz haren solasa beste erretolika hura baino interesgarriagoa dela. Baina zer probetxu atera daiteke dantzaldi batetik? Demagun idazleren bati bururatzen zaiola horrelako eszena bat bere horretan deskribatzea. Errealitatean bezain zentzugabea emango likek liburuan. Zer duk, moralaren araberakoa ala moralaren kontrakoa? Deabruak zekik! Eta orduan, liburua ixten dik, gogaiturik.» Horrela gaitzesten zituen Txitxikovek dantzaldiak orokorrean; baina, inondik ere, beste zerbaitek sumintzen zuen. Haren haserrearen arrazoi nagusia ez zen dantzaldia bera, ezpada han gertatu zitzaiona, porrot egin zuela, ustekabean Jainkoak daki zer-nolako irudia eman zuela guztien aurrean, oso paper bitxi eta badaezpadakoa jokatu zuela. Jakina, gizon zentzudunaren begiekin begiraturik, argi zekusan han gertaturikoak ez zuela ez hankarik ez bururik, ergel baten hitzek ez zutela inolako eraginik izango, batez ere orain, bere zeregin nagusia behar bezala burututa zeukalarik. Baina harrigarria da gizabanakoa: biziki mintzen da berak errespetatzen ez dituenek begitan hartzen dutelako, haien azaluskeria eta jantziak direla-eta inongo gupidarik gabe eta oso hitz gordinez maiseatu dituenek gorroto diotelako. Are gehiago haserretu zen Txitxikov gertaturikoa buru argiz aztertu zuenean, orduan konturatu baitzen bera izan zela, neurri batean, erruduna. Nolanahi ere, ez zen bere buruarekin haserretu, eta, jakina, arrazoi zuen horretan. Denok dugu argalgune txikitxo bat: barkabera samarrak izaten gara geure buruarekin, eta inguruan bilatzen dugu gure haserrearen zama noren bizkarrera bota; izan daiteke, esaterako, gure agindupeko morroi edo funtzionario bat, halabeharrez gure aurrera azaldua une egokian; izan daiteke emaztea bera, edo, aukeran, aulki bat; hartu aulkia eta indarrez botako dugu edonora, atearen kontra adibidez, eta beso bat edo bizkarraldea apurtuko zaio: zer arraio, jakin dezala zein haserre gauden! Bada, Txitxikovek ere berehala aurkitu zuen barrua erretzen zion suminaren ondorio guztiak bere bizkarrean nork jasango. Nozdriov zen nor hura, eta esan gabe doa bereak eta asto beltzarenak hartu zituela, hala nola hartzen baititu soilik sindiku alproja batek edo kotxezain batek kapitan zaildu eta asko bidaiatu batengandik edo, batzuetan, jeneral batengandik, zeinak, dagoeneko klasiko bilakatu diren ohiko hitz astunak esateaz gain, berak asmaturiko hainbat birao berri ere botatzen baitizkio. Irain-jipoi ederra jaso zuen Nozdrioven familia osoak, eta, bereziki, egundokoak hartu zituzten zuhaitz genealogikoan bera baino gorago zeudenetako batzuek.
Txitxikov, beraz, bere besaulki gogorrean eseririk zegoen, pentsamenduek eta lo egin ezinak oinazeturik, Nozdriov eta beraren familia guztia gogoan; haren aurrean, argi motela egiten zuen gantzezko argizari batek, mukia ikatz bihurturik aspaldi eta unean-unean itzaltzeko zorian; leihoaz bestaldean gau beltz iluna gertu zegoen egunsenti hurbileko argiarekin urdintzen hasteko; oilarraren lehen kurrukukuak aditzen ziren urrun; seguraski, hiri oraindik lokartuko kaleren batean nekez zebilen longain artile zakarrezko bat, gizagaixo bat auskalo zein klase edo mailatakoa, zeinak (ai!) bizimodu barreiatuko errusiarrek maizegi zapalduriko bidea besterik ez baitu ezagutzen; eta, bitartean, Txitxikoven atsekabea areagotuko zuen zerbait gertatzen ari zen hiriaren beste muturrean. Hiriko kale eta kaleska urrun haietan barrena zalapartaka zihoan zalgurdi bat, hain bitxia, ezen ez baikenuke asmatuko nola deitu. Telega ez zen, ezta kalesa edo drojkia ere; ezeren antzik izanez gero, gurpil gainean jarritako angurri lodi bat ematen zuen. Angurriaren alboek (zalgurdiaren atetilak alegia) behialako pintura horiaren arrastoak zituzten oraindik, eta oso txarto ixten ziren, zeren eskutokiak eta sarrailak oso egoera kaxkarrean baitzeuden, hala-hola sokaz loturik. Angurriaren barruan perkalezko bururdi ugari zegoen, tabako-zorro, bigungarri edo, besterik gabe, bururdi formakoak; gainera, zakutxo mordoa zeraman, ogiz eta denetariko gozopilez beteak. Bi pastel handi nabarmentzen ziren gainerako guztiaren gainetik, oilakiz egina bata eta luzoker gaziz bestea. Gurdiaren atzealdeko koxkan lekaio-itxurako gizaseme bat zegoen, etxean eginiko jaka batez jantzirik eta bizar luzean ile zuri bakan batzuk ageri zitzaizkiola. Burdinazko kakoen eta torloju herdoiltsuen kirrinkak ate-jagolea esnatu zuen hiriaren beste muturrean; alabarda airean jaso, eta, erdi lo, ahal bezain ozenki oihukatu zuen: «Nor doa?»; baina inor ez zihoala ikusirik eta urruneko zarata hura besterik entzun ez zuenez, lepoan zebilkion zomorro bat harrapatu, argiontzira hurbildu, eta azazkalen artean lehertu zuen. Hori egindakoan, alabarda bazter batean utzi, eta, bere zaldun-ordenaren arau zorrotzak zintzo betez, lo geratu zen berriro. Zaldiak behin eta berriro erortzen ziren aurreko belaunen gainean, ferratu gabe zeudelako batetik eta hiriko galtzada erosora ohiturik ez zeudelako bestetik. Gurditzarra, kalez kale hainbat itzulinguru egin ondoren, kalezulo ilun batean sartu zen azkenean, San Nikolairen eliza txikiaren albotik igaro, eta artzapezaren etxeko atearen aurrean gelditu zen. Neskagazte bat jaitsi zen kotxetik, burua zapi batean bildurik eta lan-ator kotoizkoa soinean, eta ate joka hasi zen bi ukabilekin, gizon baten adinako indarrez (etxean eginiko jaka zeraman mirabea hanketatik tiraka jaitsiko zuten gero gurditik, harria bezala lo zegoen eta). Zakurrak zaunkaka hasi ziren, eta ateak, azkenean zabaldurik, gurdigintzaren emaitza kaskar hura irentsi zuen, ez lanik gabe baina. Egurrez, oilategiz eta mota guztietako kaiolatxoz beteriko patio batera sartu zen kotxea; eta andre bat jaitsi zen orduan: Korobotxka lurjabea zen, kolejio-idazkaria. Gure protagonistak haren etxetik alde egin eta gutxira, emakume zaharra izugarri kezkatzen hasi zen, iruzurra egin ziotelako susmoa hartu baitzuen, eta, hiru gau begirik bildu gabe eman ondoren, hirira joatea erabaki zuen, nahiz eta zaldiak ferratu gabe egon, arima hilen prezioa zenbatean zegoen jakitera eta hanka sartu ez zuela egiaztatzera, zeren eta, beharbada —Jainkoari nahi ez zekiola!— balio zutena baino hiru aldiz merkeago saldu zituen. Irakurleak laster jakingo du —bi emakumeren arteko elkarrizketa irakurrita— nolako ondorioak ekarri zituen Korobotxkaren iristeak. Elkarrizketa..., baina hobe elkarrizketa hori hurrengo kapitulurako uzten badugu.
Bederatzigarren kapitulu
Goizean, N hirian bisitak egiten hasteko ezarritako ordua baino lehenago, beroki koadrodun apainez jantziriko dama bat lasterka irten zen zurezko etxe ganbaradun bateko atetik. Etxea laranjaz pintaturik zegoen eta zutarri urdin argiak zituen. Lekaio bat zihoan damarekin, lepo ugariko longain dotorea soinean eta urrezko galoi batez apainduriko kapelu biribil distiratsua buruan. Ezohiko presaz, dama bizkor igo zen etxe aurrean geldituriko kalesako oin-oholetan gora. Lekaioak, denborarik galdu gabe, atetila danbateko batez itxi, oin-oholak gora bildu, eta, kalesaren atzealdeko uhalari helduta, gidariari oihukatu zion: «Aurrera!». Damak albiste bat entzun berria zuen, eta lehenbailehen haren berri jakinarazteko irrika menderaezina sumatzen zuen barnean. Behin eta berriro begiratzen zuen leihatilatik, eta atsekabe handiz ikusten zuen egiteko zutela oraindik bidearen erdia. Etxeak ohi baino luzeagoak iruditzen zitzaizkion; zaharren etxe zuri harrizkoak amaigabea zirudien bere leiho estu ugariekin, eta, azkenean, damak ezin izan zion eutsi honela mintzatzeko gogoari: «Etxe madarikatua! Azkenik ez din, gero!». Gidariak bi aldiz jaso zuen pausoa bizkortzeko agindua: «Arinago, arinago, Andriushka! Izugarri astiro hoa gaur!». Azkenean, helmugara iritsi ziren. Zurezko etxe gris ilun baten aurrean gelditu zen kalesa; solairu bakarreko eraikuntza zen; leihoek baxuerliebe zuriak zituzten gainaldean, eta zurezko hesi garaia aurrean. Hesiaz bestaldeko lorategi txikian landare erkin batzuk zeuden, hiriko hautsak zurixkaturik. Leihoetan, berriz, hainbat lorontzi, papagai bat bere kaiolan zabuka —mokoaz uztai batetik zintzilik— eta bi zakurtxo eguzkitan etzanda. Etxe hartan bizi zen emakumea dama iritsi berriaren adiskide mina zen. Autorearentzat izugarri zaila da bi dama horiei izena jartzea inor berriro mindu gabe, iraganean bat baino gehiago biziki haserretu baitira beraren kontra horregatik. Arriskutsua da alegiazko abizenak ematea ere. Edozein deitura asmaturik, horrela deritzon norbait agertuko da, ezinbestez, gure herrialde zabal honetako bazterren batean, eta, dudarik gabe, bekozko ezin ilunagoa jarriko du, eta hor hasiko da esaten autorea itzalgaizka inguratu zaiola beraren gaineko xehetasun guztiak jakiteko: nolakoa den, nola janzten den, zer jaten duen eta zein Agrafena Ivanovna ikustera joaten den. Eta Jainkoak gorde gaitzala deituraren ordez titulua edo gizarte-maila erabiltzetik, horrek ere arrisku handia dakar eta. Gaur egun hain daude minberaturik gure herrialdeko titulu eta gizarte-maila guztiak, ezen liburuetan irakurritako edozer norberari buruzkotzat jotzen baitute denek; horrelako giroa nagusitu da gure garai honetan. Hiri batean gizon ergel bat dagoela esan, eta mundu guztiak joko du aipatutzat bere burua; bat-batean, itxura prestuko gizon bat bere lekutik altxatuko da eta lau haizeetara aldarrikatuko du: «Ni ere gizona nauzue; beraz, ni ere ergela naiz!»; hitz batean, delako horrek begien itxi-ireki batean ulertu bide du zertan diren gauzak. Bada, guk, horrelakorik gerta ez dakigun, N hirian ia denek esaten zioten bezala deituko diogu bisitaria etxean hartu zuen damari: dama guztiz atsegina, alegia. Ondo irabazirik zeukan izen hori, zeren, izan ere, zazpi eginahalak egin baitzituen emakume guztietan adeitsuena izatera iristeko, nahiz eta, hori bai, emakumezkoek berezko duten suhartasun bizia atzematen zitzaion adeitasun horren mozorropean eta orratz zorrotza ezkutatzen zen hitz gozo bakoitzaren atzean; eta nolako garrez sutzen zitzaion bihotza edozein gauzatan gailentzen zitzaionaren kontra! Baina probintzi hiruburu batean izan daitekeen jokamolderik finenaz estalirik zegoen hori guztia. Txairotasun handia erakusten zuen mugimendu guztietan, eta atsegin zituen poemak, eta bazekien burua nola jarri ameslari-itxura emateko, eta hirian aho batez onarturik zegoen dama guztiz atsegina zela edonondik begiratuta ere. Dama iritsi berriaren nortasuna, ordea, ez zen hain oparoa, eta, horrenbestez, dama atsegina deituko diogu besterik gabe. Bistariaren iristeak lozorrotik esnatu zituen eguzkitan etzanda zeuden bi zakurtxoak: Adela iletsua —zeina bere ile luzean trabatzen baitzen behin eta berriro— eta Pot-pourri ar hanka-mehea. Biak ala biak ere, buztana kiribildurik, zaunkaka sartu ziren harrera-gelan, non bisitaria beroki koadroduna eranzten ari baitzen une horretan. Modako kolore eta irudiekiko soinekoa zeraman berokiaren azpian, eta larru-buztan luzeak lepo inguruan; jasmin-usaina gela osoan barreiatu zen. Dama atsegina iritsia zela jakin bezain laster, dama guztiz atsegina bizkor azaldu zen harrera-gelara. Elkarri eskuetatik heldurik, musuka eta txilioka hasi ziren biak, hala nola hasten baitira txilioka institutuko ikasle ohiak elkarrekin topo egiten dutenean ikasketak amaitu eta gutxira, amek artean denborarik izan ez dutelarik azaltzeko bataren aita bestearena baino behartsuagoa eta gizarte-maila apalagokoa dela. Hain ziren ozenak musuak, ezen bi zakurtxoak zaunkaz hasi baitziren, eta zapi batez uxatu zituzten gelatik. Bi damak egongelarantz abiatu ziren. Esan gabe doa egongela urdin argia zela, eta dibana, mahai obalatua eta huntzez estaliriko bionbotxoak zituela. Damen atzetik, intzirika sartu ziren Adela iletsua eta Pot-pourri garai hanka-mehea.
— Zatoz, zatoz txoko honetara! —esan zion etxearen jabeak bisitariari, dibanaren bazter batean esertzeko gonbita eginez—. Horrela!, oso ondo! Hartu bigungarri bat!
Eta bigungarri bat ipini zion bizkarraren atzean. Bigungarriak zaldun baten irudia zeukan artilez brodaturik, kalamukian brodatzen diren zaldun guztien tankera berekoa: sudurrak zurubi-itxura zuen eta ezpainak karratuak ziren.
— Hau poza eman didazuna... Entzun dut baten bat iritsi dela eta neure artean esan dut: nor ote da honen goiz? Parashak esan dit: «Gobernadoreordearen emaztea», eta nik esan diot: «Berriro etorri zaigu tuntun hori alamena ematera», eta esatekotan egon naiz ez naizela etxean...
Bisitariak albistea jakinarazi nahi zion gehiago luzatu gabe. Baina une horretan dama guztiz atseginari jaulki zitzaion deiadarrak beste bide batetik eraman zuen elkarrizketa.
— Ene, zein oihal alaia daramazun! —esan zuen deiadarka dama guztiz atseginak, dama atseginaren soinekoari begira.
— Bai, oso alaia da. Dena dela, Praskovia Fiodorovnaren ustez, politagoa litzateke laukiak txikiagoak balitu eta orban gaztainkara hauek urdin argiak balira. Baina ez dakizu nolako oihal polita bidali dioten haren ahizpari, hitzez azaltzerik ez dago zein zoragarria den: urdin argia, marra estu-estuak, eta marren artean orbantxoak eta lerrotxoak, orbantxoak eta lerrotxoak, orbantxoak eta lerrotxoak..., hortik atera kontuak; hitz batean, paregabea, zoragarria benetan! Zalantzarik gabe esan daiteke mundu osoan ez dagoela hori bezalakorik.
— Ñabarregia aukeran, maitea.
— Ez, ez da batere ñabarra.
— Bai horixe, ñabarregia!
Oharrarazi beharra dago ezen dama guztiz atsegina materialista samarra zela, ukorako eta zalantzarako joera handia zuela eta zeharo arbuiatzen zituela bizitzako gauza asko.
Dama atseginak, oihala batere ñabarra ez zela azaltzen ari zitzaiola, oihuka esan zion bat-batean:
— Ah!, zorionak!, farfailak ez dira erabiltzen jadanik.
— Zer? Ez direla erabiltzen?
— Orain oxkartxoak daude modan.
— Oxkartxoak? Ene Jainkoa, ez da izango!
— Oxkartxoak, bai, oxkartxoak besterik ez da ikusten: oxkartxoak soingainekoetan, oxkartxoak mahuketan, oxkartxoak bizkarrekoetan, oxkartxoak barrenetan, oxkartxoak nonahi.
— Oxkartxoak nonahi! Bai gogaikarria, Sofia Ivanovna!
— Ederrak dira baina, Anna Grigorievna, ezin ederragoak. Bi izur eginez josten dira, muxarradura zabalak dituzte goiko aldean... Baina entzun, entzun hau, aho zabalik geratuko zara-eta... Sinesten ez badidazu ere, gorontzak luzeagoak erabiltzen dira orain, konkortxoa dute aurrealdean, eta aurreko baleak muga guztiak gainditzen ditu; gona, berriz, gerriaren inguru guztian estu bildurik eramaten da, antzinako merinakeak bezala, eta kotoi pixka bat sartzen da atzeko aldean, oihala puztu-puztu eginik gera dadin.
— Egundo horrelakorik! Hamaika ikusteko jaioak gara! —esan zuen dama guztiz atseginak, duintasuna erakusten zuen buru-mugimendu bat eginez.
— Bai, horixe diot nik ere —erantzun zuen dama atseginak.
— Zuk nahi duzuna esango duzu, baina nik sekula ez dut horrelakorik jantziko.
— Nik ere ez... Horra noraino iristen den batzuetan moda... Sekula ez da horrelakorik ikusi! Nik, dena dela, patroia eskatu diot ahizpari, barre batzuk egiteko bakarrik, bestelako asmorik gabe. Nire Melaniak josteari ekin dio jadanik.
— Orduan, patroia daukazu? —egin zuen oihu dama guztiz atseginak, barrena astindu zion zirrara ezkutatu ezinik.
— Bai, ahizpak ekarri dit.
— Zeruko santu guztien izenean, utzi egin behar didazu, laztana!
— Ai!, Praskovia Fiodorovnari utzi behar diot aurrena, hitzeman diot eta. Itzultzen didanean utziko dizut zuri.
— Tira, tira! Nork jantziko luke ezer Praskovia Fiodorovnak estreinatu ondoren? Harrigarria da zuk arrotzei lehentasuna ematea.
— Baina Praskovia Fiodorovna ez da arrotza, izeba txikia dut.
— Jainkoak daki zer-nolako izeba duzun hori: senarraren aldetikoa... Ez, Sofia Ivanovna, ez dut aitzakiarik entzun nahi, argi dago mindu egin nahi nauzula... Bistakoa da nitaz aspertu zarela, bistakoa da gure adiskidetasuna hautsi nahi duzula.
Sofia Ivanovna gajoak ez zekien zer egin. Argi zekusan oso sugar bizien erdian zegoela. Eta ondo merezia zuen, hain ahoberoa izateagatik! Une horretan, gustura ziztatuko zukeen orratz zorrotzez bere mihi ergela.
— Eta zer moduz dabil gure galaia? —esan zuen orduan dama guztiz atseginak.
— Ene!, ahaztuta neukan! Eskerrak aipatu duzun. Badakizu zertarako etorri naizen zeurera, Anna Grigorievna?
Arnasa estutu zitzaion bisitariari; hitzak ahoan pilatu zitzaizkion, bata bestearen atzetik airera jalgitzeko prest, harrapakinarenganatz hegan abiatzen diren aztoreen antzera, eta haren adiskide mina bezain ankerra izan beharra zegoen hitz haiei bidea ixteko.
— Zuk sutsuki goraipatu eta laudatzen duzun arren —esan zuen, ohi baino bizitasun handiagoz—, argi eta garbi esango dizut, eta aurpegira esango nioke berari ere, gizatxar hutsa dela, gizatxarra, gizatxarra, gizatxarra...
— Baina entzun, mesedez, zer dudan zuri esateko...
— Polita dela esaten dute, baina ez da batere polita, ez da batere polita, eta haren sudurra... munduko sudurrik itsusiena da.
— Baina mesedez, mesedez, uztazu gauza bat kontatzen, arren!... Utzi gauza bat kontatzen, Anna Grigorievna, nire adiskide maitea, mesedez! Istorio bat da. Ulertzen didazu?, istorio bat, c'est ce qu'on appelle une historie —esan zuen bisitariak, etsipena aurpegian eta erregu-ahotsez. Komeni da oharraraztea ezen bi damen arteko elkarrizketa hitz arrotz ugariz eta frantsesezko esaldi luzez josirik zegoela. Autoreak begiramen handia die frantses hizkuntzak Errusiari ekarri dizkion onura salbagarriei, begiramen handia dio goi-gizarteko jendeak eguneko ordu guztietan frantsesez mintzatzeko duen ohitura laudagarri horri —gauza jakina baita jaioterriaren alderako maitasun sakonak eraginik jarduten dutela horrela—, baina, hala eta guztiz ere, ez da erabakitzen bere poema errusiar honetan beste hizkuntza bateko esaldirik sartzera. Beraz, errusieraz jarraituko dugu.
— Zer istorio da hori?
— Ai, Anna Grigorievna maitea, ez dakizu zein estu eta larri nagoen! Entzun: gaur goizean, aita Kiril artzapezaren emaztea etorri zait etxera; eta... nolakoa dela uste duzu gure artean dugun arrotz ogi-puska hori?
— Zer, artzapezaren emaztea gorteatzen hasi da, ala?
— Ai, Anna Grigorievna, gaitz erdi horrela balitz! Entzun zer kontatu didan artzapezaren emazteak: lehengo egunean, Korobotxka izeneko lurjabe bat azaldu zitzaion etxera, izuikaraturik eta herioa baino zurbilago; eta zer-nolako gauzak kontatu zizkion!; entzun arretaz, benetako nobela da eta: bat-batean, gau beranduan, etxean denak lo zeudela, kolpeak entzun zituen kaleko atean, edonor beldurtzeko moduko kolpeak; norbaitek oihuka zioen: «Ireki atea, ireki atea, behera botako dut bestela!». Eta? Zer deritzozu orain gure galaiari?
— Baina Korobotxka hori polita eta gaztea da?
— Ez hurrik eman ere, zaharra da.
— Galai deabru hori! Zaharrei ere ekin die! Gustu ederra erakutsi dute hemengo damek, horra nortaz maitemindu diren!
— Bada, ez, Anna Grigorievna, ez da hori, ez da zuk uste duzuna. Entzun, entzun zer gertatu zen. Leporaino armaturik sartu zen etxean, Rinaldo Rinaldini balitz bezala, eta gogorrean eskatu zuen: «Arima hil guztiak saldu behar dizkidazu oraintxe bertan!». Korobotxak oso erantzun zentzuzkoa eman zion: «Ezin dizkizut saldu, hilik daude eta!». Eta besteak zera esan zion: «Ez, ez daude hilik, nire ardura da jakitea hilik ala bizirik dauden, ez daude hilik, ez daude hilik —zioen oihuka— ez daude hilik!». Hango iskanbila! Herriko jende guztia ihesi, haurrak negar batean, denak garrasika, elkarri ulertu ezinik, izugarria, horreur, horreur, horreur... Ai ene, Anna Grigorievna, ez dakizu nola larritu naizen hori guztia entzun dudanean! «Andre maitea —esan dit Mashkak—, ikusi zeure aurpegia ispiluan: zuri-zuri dago eta!» «Orain ez dinat ispilurik behar —esan dut neure artean—, Anna Grigorievnarengana joan behar dinat hau kontatzera.» Kalesa prestatzeko agindu dut berehala, Andriushka kotxezainak galdetu dit ea nora joan nahi nuen, eta nik ezin nuen hitzik esan, aurpegira begiratzen nion ezer esan gabe, leloturik banengo bezala, ziur pentsatu duela erotu egin naizela bat-batean. Ai, Anna Grigorievna, ez dakizu nola larritu naizen!
— Benetan bitxia gertaera hori —esan zuen dama guztiz atseginak—, baina zer esan nahi du arima hilen kontu horrek? Aitor dut ez dudala tutik ulertzen. Bigarren aldia da arima hil horiei buruz hitz egiten entzun dudala; senarrak dio Nozdriov gezurretan dabilela, baina, inondik ere, hor bada zerbait.
— Pentsa ezazu, Anna Grigorievna, nola larritu naizen hori entzun dudanean. «Eta orain —esan zidan Korobotxkak— ez dakit zer egin. Gezurrezko agiri bat sinatzera behartu ninduen, eta hamabost errublo bota zizkidan, diru-paperetan; eskarmenturik gabeko alargun babesgabea naiz, ez dakit ezer...» Horrelaxe gertatu dira gauzak! Ezin duzu irudikatu ere egin nola larritu naizen.
— Kontuak kontu, arima hilak ez dira istorioaren muina, hor beste zerbait dago ezkutaturik.
— Horixe uste dut nik ere —esan zuen, ez harridurarik gabe, dama atseginak, eta gogo bizia nabaritu zuen lehenbailehen jakiteko zer ote zegoen horren azpian ezkutaturik. Astiro esan zuen—: Eta, zure ustez, zer dago hor ezkutaturik?
— Zuk zer uste duzu?
— Nik zer uste dudan?... Ni, egia esan, erabat nahasirik nago.
— Dena dela, gustatuko litzaidake jakitea zer pentsatzen duzun horretaz.
Baina dama atseginak ez zekien zer esan. Larritzen besterik ez zekien, ez zen gai gertaturikoaren azterketa zorrotzik egiteko, eta, horrenbestez, aholkuen eta adiskidetasun samurraren premia zuen beste edornok baino gehiago.
— Bada, entzun zertan den arima hilen kontu hori —esan zuen dama guztiz atseginak. Bisitaria, hitz horiek entzunik, adi-adi jarri zen: berez luzatu zitzaizkion belarriak, apur bat altxatu zuen gorputza, dibanean ia bermatu gabe, eta, astun samarra bazen ere, arinago bilakatu zen bat-batean, haize-boladarik ñimiñoenak hegan eramaten duen lumatxa baten antzeko.
Halaxe gertatzen zaio zakurrekin ehizara doan jaun errusiarrari ere: hurbil dago basoa, erbia laster irtengo da zuhaitz artetik, ziztu bizian, zakurzainek esetsirik, eta ehiztaria erne dago bere zaldiaren gainean, zigorra airean jasorik, lipar batez bolbora bihurturik, unean-unean su hartzeko gertu. Begi zorrotzez arakatzen du inguru lainotsua, eta halako batean ahalegin guztian oldartzen zaio erbiari, nahiz eta estepa elur bigunez estaliak bizkor ibiltzea eragozten dion eta izar zilarkarak jaurtitzen dizkion ahora, bibotera, begietara, bekainetara eta kastore-larruzko kapelura.
— Arima hilak... —esan zuen dama guztiz atseginak.
— Zer, zer? —bota zuen bisitariak, nerbio guztiak dantzan.
— Arima hilak!...
— Jainkoarren, hitz egizu behingoz!
— Zerbait estaltzeko asmatu du arima hilen kontu hori, beste asmo bat darabil buruan: gobernadorearen alaba bahitu nahi du.
Horrelako ondorioa guztiz ezustekoa zen, eta bitxia edonondik begiratuta ere. Dama atsegina, hori entzun zuelarik, harri eginik geratu zen bere tokian, zurbil, herioa baino zurbilago, eta orain bai larritu zen, ikaragarri larritu ere.
— Ene Jainko zeruetakoa! —egin zuen oihu, eskuak espantuz elkarturik—. Sekula ez nukeen horrelakorik pentsatuko.
— Bada, zuk ahoa zabaldu bezain laster igarri dut nik zer gertatzen den —erantzun zuen dama guztiz atseginak.
— Ai ene, Anna Grigorievna! Nolako ospea izango duen aurrerantzean institutuko heziketak! Non da horko ikasleen lañotasuna?
— Lañotasuna! Nondik norakoa? Entzunak ditut nik neska horrek esaten dituen gauzak, eta, benetan diotsut, errepikatzeko adorerik ez dut.
— Badakizu, Anna Grigorievna? Erdiratu egiten zait bihotza moraltasunik eza noraino iritsi den ikustean.
— Txoraturik dauzka gizon guztiak. Baina nik, egia esan, ez diot ezer erakargarririk ikusten... Izugarri itxuratia da, fazati hutsa.
— Ai, Anna Grigorievna maitea, estatua ematen du, ordea! Aurpegiak ez du ezer adierazten.
— Zein itxuratia den! Zein itxuratia! Jainkoarren, zein itxuratia! Ez dakit nork hezi duen, baina sekula ez dut emakume itxurazaleagorik ikusi.
— Oker zaude, nire adiskide kuttun hori, oker zaude! Estatua ematen du, herioa bezain zurbila da.
— Baita zera ere, Sofia Ivanovna!, batere lotsarik gabe gorrixkatzen du aurpegia.
— Baina zer diozu, Anna Grigorievna! Klera da, klera, klera zuri-zuria.
— Laztana, ni haren alboan eserita egon naiz: aurpegiko pinturak hatz baten lodiera du, eta zatika erortzen zaio, hormetako igeltsua bezala. Amak irakatsi dio horrela pintatzen, hura ere irtirin hutsa da-eta, baina alabak amaren marka guztiak hautsi ditu.
— Tira, tira, tira! Nahi duzunaren izenean zin egingo dut zurbil-zurbila dela. Prest nago galtzeko seme-alabak, senarra eta ondasun guztiak baldin eta pinturaren arrastorik, seinalerik edo itzalik txikiena badu!
— Horrelakorik esatea ere, Sofia Ivanovna! —esan zuen dama guztiz atseginak, eskuak espantuz elkarturik.
— Ene, bada! Nolakoa zaren, Anna Grigorievna! Zur eta lur eginik uzten nauzu —esan zuen dama atseginak, eskuak espantuz elkarturik berak ere.
Baliteke irakurlea harritzea bi damak ez zetozelako bat biek ala biek ere ia aldi berean ikusitakoari buruz, baina munduan badira berezitasun hori duten gauza asko: nork begiratu, halako kolorea; dama batentzat zuriak dira, eta beste batentzat, ordea, gorriak, txilarra bezain gorriak.
— Bada, oraintxe bertan frogatuko dizut zurbila dela —eutsi zion bereari dama atseginak—. Ondo gogoan dut Maniloven alboan eserita nengoela eta zera esan niola: «Begira zein zurbila den!». Egia esan, hemengo gizonak bezain kirtena izan beharra dago horrelako emakume bat puntu horretaraino miresteko. Ai, gure galaia...! Zein nazkagarria iruditu zaidan hasieratik! Ezin duzu irudikatu ere egin, Anna Grigorievna, zein nazkagarria iruditu zaidan hasieratik.
— Hala ere, hainbat damak ez zuten begi txarrez ikusten.
— Nitaz ari zara, Anna Grigorievna? Ezin duzu nitaz horrelakorik esan, inola ere ez, inola ere ez.
— Ez naiz zutaz ari, zu ez zinen hango emakume bakarra.
— Inola ere ez, inola ere ez, Anna Grigorievna! Oharrarazi behar dizut oso ondo ezagutzen dudala neure burua. Beharbada, horrela jokatu zuten limurgaitzak direlakoa egiten duten dama horietako batzuek.
— Barkatu, Sofia Ivanovna! Uztazu esaten ni sekula ez naizela hain gorabehera eskandaluzkoetan nahasirik egon. Beste batzuk beharbada bai, baina ni ez, argi utzi nahi dizut hori.
— Zergatik mindu zara? Han baziren beste dama batzuk ere, eta haietako batzuk lasterka joan ziren ate alboko aulkietan esertzera, harengandik hurbilago egoteko.
Bazirudien ekaitza lehertuko zela ezinbestean dama atseginaren hitz horien ondotik, baina, harrigarria bada ere, bi damak bat-batean lasaitu ziren eta ez zen inongo ekaitzik etorri. Dama guztiz atsegina gogoratu zen oraindik ez zeukala eskuetan modako soinekoaren patroia, eta dama atsegina konturatu zen oraindik ez zuela lortu inolako xehetasunik jakiterik bere adiskide minak eginiko aurkikuntzaz, eta horregatik baketu ziren hain laster. Bestetik, ezin esan daiteke bi dama haiek berezko gogorik nabaritzen zutenik lagun hurkoa atsekabetzeko; oro har, ez ziren gaiztoak, baina, nahi gabe ere, elkarrizketetan berez pizten zitzaien batak bestea zirikatzeko gurari xume bat. Aukerarik izanez gero, halako plazer txiki bat eragiten zien solaskideari eztenkadaren bat sartzeak: harrapa ezazu hau!; tori, irents ezazu zuk beste hau! Oso desberdinak izaten dira gizonezkoen eta emakumezkoen bihotza estutzen duten premiak.
— Nolanahi ere —esan zuen dama atseginak—, ezin dut ulertu nolatan erabaki den Txitxikov hain ekintza ausarta egitera, batez ere kontuan izanik iragaitzaz dagoela hemen. Ezin egingo luke hori gaizkiderik gabe.
— Eta zer uste duzu?, ez duela gaizkiderik?
— Eta nork lagunduko lioke horretan?
— Bada, Nozdriovek berak.
— Nozdriovek?
— Zergatik ez? Gai da horretarako. Ez badakizu ere, aita saldu nahi izan zuen behin, edo, are okerrago, kartetan jokatu nahi izan zuen.
— Ene, Jainkoaren izenean, zein albiste interesgarriak jakiten ari naizen! Sekula ez nukeen pentsatuko Nozdriov istorio honetan nahasirik egon zitekeenik!
— Nik, ordea, beti susmatu dut.
— Zer ez den gertatzen gure mundu honetan! Ene! Txitxikov gure hirira iritsi zenean nork pentsatuko zuen hain gauza harrigarriak gertatuko zirela hemengo gizartean! Ai, Anna Grigorievna, ez dakizu zein estu eta larri nagoen! Zer egingo nuke zure onginahirik eta adiskidetasunik gabe?... errukarria ni..., norengana joko nuke? Nire Mashkak berak ikusi du herioa bezain zurbil nengoela. «Andre maitea —esan dit—, herioa bezain zurbil zaude.» «Mashka —esan diot nik—, orain ez nago horrelakoetarako.» Hamaika ikusteko jaioak gara, bai horixe! Eta Nozdriov bera ere horretan nahasirik!
Dama atseginak bahiketari buruzko xehetasun gehiago atera nahi izan zizkion lagunari, zein ordutan egingo zuten eta horrelakoak, baina gehiegi eskatzea zen hori. Dama guztiz atseginak erantzun zion ez zuela zehaztasun gehiagoren berririk. Ez zekien gezurrik esaten: besterik da zerbaiti buruzko irudipenak izatea, batez ere irudipen horiek barru-barruko uste sendoan oinarriturik badaude; barru-barruan etsirik egonez gero, dama guztiz atsegina gai zen bereari eusteko, eta besteen iritziak kolokan jartzeko dohainaz hornituriko abokatu maltzur bat berarekin eztabaidatuko balitz, berehala ikusiko luke zenbaterainoko indarra duen barru-barruko uste sendoak.
Azkenean, bi damek guztiz ziurtzat jo zuten lehentxeago irudipen hutsa zena. Ez da harritzekoa: guk ere —geure burua argitzat daukagunok— dama horien antzera jokatzen dugu askotan; eta horren frogagarri dira gure arrazoibide zientifikoak. Jakintsua, hasieran, gehiegizko koldartasunez hurbiltzen da ikergaira, astiro, uzkur, oso galdera apalak eginez: zein ote da halako izenaren jatorria?, halako lekutik hartu al du herrialde horrek izena?; edo: izkribu hori, ez da beste garai batekoa izango, geroagokoa agian?; edo: halako herria aipatzen dutenean, ulertu behar al dugu beste herri batez ari direla? Gero, hainbat idazle zahar aipatzen ditu, eta, argibideren bat edo berak argibidetzat hartzen duen edozer aurkitu bezain laster, adorea bildu eta arrapaladan jotzen du aurrera, inolako konplimendurik gabe hitz egiten du idazle zaharrekin, galderak egiten dizkie eta berak erantzuten du, ahazturik irudipen ahul batean oinarriturik ekin diola arrazoibideari; uste du arazoaren giltza aurkitu duela, dena argi dagoela, eta hitz hauekin burutzen du ikerketa: «Hori horrela gertatu zen; ulertu beharra dago halako herriaz ari direla; hau da ikuspuntu zuzena!». Azkenik, lau haizeetara zabaltzen du hori bere katedratik, eta egia aurkitu berria munduan barreiatzen da, jarratzaileak eta miresleak bereganatuz.