— Lepoa egingo nikek gezurretan ari haizela! Esadak gutxienez nor ikusi behar duan.
— Sobakevitx.
Nozdriov barre-algaraka hasi zen orduan, gizabanako gordin eta osasuntsuek bakarrik egiten duten irri ozen horrekin. Horrela barre egiten dutenean, hortz-hagin guztiak erakusten dituzte, elurra bezain zuri, masailak dardaraka eta dantzan hasten zaizkie, eta bi ate edo hiru gela harantzago bizi den auzoak esnatu, begiak biribil-biribil zabaldu, eta esaten du: «Hori duk barre egitea!».
— Zer dela eta horrelako barreak? —esan zuen Txitxikovek, apur bat gaitziturik.
Baina Nozdriovek barre-zantzoka jarraitu zuen, esanez:
— Ai ene, erruki hadi nitaz, barrez lehertu beharrean nagok eta!
— Kontua ez duk, ordea, barre egitekoa: hitzeman zioat joango naizela —esan zuen Txitxikovek.
— Baina haren etxean ez duk batere atarramentu onik izango: zeken hutsa duk! Bazekiat nolakoa haizen hi, eta jai daukak harenean jokoan aritzeko edo edari onik dastatzeko aukerarik izango duala uste baduk. Entzun, adiskidea: doala pikutara Sobakevitx hori!, hator nirekin! Arrain gazitu ederra jango diagu! Ponomarievek, azeri horrek, zera esan ziguan agurtzean: «Zuretzat bakarrik, jauna; gogotik bilatu arren, azoka osoan ez duzu honen parekorik aurkituko». Baina maltzurkeria besterik ez zerabilek alproja horrek. Nik zera esan nioan aurpegira: «Hi eta gure zerga-biltzailea munduko lapurrik handienak zarete». Eta bera barrezka, bizarra laztantzen zuen bitartean. Kuvshinnikovek eta biok haren txosnan gosaltzen genian egunero. Hara, adiskidea, ahaztu egin zaidak esatea!: bazekiat ikusitakoan ez didaala bakerik emango, baina aldez aurretik oharrarazten diat ez diadala hamar mila errubloren aldera ere salduko. Aizak, Porfiri! —egin zion oihu, leihora hurbildurik, morroiari. Morroiak labana zeukan esku batean, eta ogi-azal bat eta arrain gazitu puska bat bestean, britxkatik zerbait ateratzera joan zen batean handik hartu baitzuen, bidenabar eta egokieraz baliaturik—. Aizak, Porfiri! —egin zion oihu Nozdriovek—, ekartzak zakurkumea! Nolako zakurkumea! —erantsi zuen gero, Txitxikovenganantz jiraturik—. Lapurtu egin diat, jabeak ez zian-eta ezeren truke eman nahi. Nik agindu nioan zaldi gaztainkara argia emango niola, badakik, Khvostirievi aldatu nion hura...
Txitxikovek, ordea, sekula ez zuen ikusi ez zaldi gaztainkara argi hura ez Khvostiriev delako hori.
— Ez duzu ezer jan nahi, jauna? —galdetu zion une horretan ostatuko emakume zaharrak Nozdriovi, berarengana hurbildurik.
— Ez. Parranda itzela egin diagu, adiskidea, bai horixe! Tira, ekarri kopa bat likore. Zer daukazu?
— Anisa —erantzun zuen emakume zaharrak.
— Ekartzazu, bada, anisa —esan zuen Nozdriovek.
— Niri ere ekarri! —esan zuen ilehoriak.
— Antzerkian bazuan aktoresa bat kanarioek bezala kantatzen zuena. Kuvshinnikov nire alboan zegoan eserita, eta zera esan zian: «Hara, adiskidea, ez diagu aukera hau alferrik galdu behar!». Berrogeita hamar txosna bazituan azokan. Fenardi-k lau ordu egin zitian jira-biraka, haize-errotaren antzera.
Hori esandakoan, kopa hartu zion emakume zaharrari eskutik, eta emakumeak buru-makurtu handia egin zion.
— Hara!, ekartzak hona! —egin zuen oihu Porfiri ikusirik, zakurkumearekin sartu berria baitzen. Nagusia bezala jantzirik zegoen Porfiri, kotoizko zamar arrunt batez; berarena, ordea, zikin samar zegoen.
— Ekarri hona, utzi lurrean!
Porfirik lurrean ipini zuen. Zakurkumea lau hankak luzatu eta zoruari usain egiten hasi zen.
— Zakurkume ederra! —esan zuen Nozdriovek, zakurkumea bizkarretik hartu eta apur bat altxatuz. Zakurkumeak intziri errukarria egin zuen.
— Dena dela, ez duk egin agindu niana —esan zion Nozdriovek Porfiriri, zakurkumearen sabelpea arretaz aztertzen zuen bitartean—. Ez al duk orrazteko asmorik?
— Orraztu dut.
— Eta nondik atera dira arkakuso hauek?
— Ez dakit. Beharbada, kotxean harrapatu ditu.
— Gezurra, gezur hutsa, ez duk orraztu; eta gainera, ziur nagok heure arkakusoak pasatu dizkioala. Begira, Txitxikov, nolako belarriak. Ukitu, ukitu.
— Zertarako ukitu?, argi zegok arraza onekoa dela.
— Ez, har ezak, ukitu eskuaz belarriak.
Txitxikovek, lagunari gustu ematearren, zakurkumearen belarriak ukitu zituen eskuaz, eta gero esan:
— Bai, zakur ona izango duk.
— Eta sudurra?, konturatu haiz zein hotz daukan sudurra? Ukitu, ukitu eskuaz.
Txitxikovek, ez baitzuen bestea mindu nahi, ukitu zion sudurra ere, eta esan:
— Usaimen ona.
— Ehiza-zakur bikaina —jarraitu zuen Nozdriovek—. Aitortu beharra zeukaat aspalditik nengoela ehiza-zakur bat edukitzeko irrikan. Porfiri, eraman ezak!
Porfirik sabelpetik hartu eta kotxera eraman zuen berriro zakurkumea.
— Entzun, Txitxikov, orain nire etxera etorri behar duk, derrigorrean; bost verstako bidea besterik ez zegok, aitaren batean helduko gaituk, eta gero, nahi baduk, Sobakevitxenera joango haiz handik.
«Zergatik ez? —pentsatu zuen Txitxikovek—. Joango nauk Nozdriovenera. Ez duk beste inor baino okerragoa, eta, gainera, dena galdu dik jokoan. Bazirudik edozertarako gauza dela, eta, horrenbestez, zerbait atera ahal izango zioat musu-truk.»
— Ondo zegok, goazen! —esan zuen—. Baina ez nauk luzaz geratuko, nire denbora baliotsua duk eta.
— Ederki! Hori duk eta, adiskidea! Etorri hona, musu pare bat emango diat oraintxe bertan! —Nozdriovek eta Txitxikovek musu eman zioten elkarri—. Oso ondo: elkarrekin joango gaituk hirurok!
— Ni ez; barkatuko didak, baina etxera itzuli behar diat —esan zuen ilehoriak.
— Lelokeriak, gizona, lelokeriak!; ez diat alde egiten utziko.
— Joan beharra zeukaat, gero!, emaztea haserretu egingo zaidak bestela. Gainera, orain honen britxkan joan haiteke.
— Ez, ez, ez! Ezta pentsatu ere!
Ilehoria, lehen begiratuan egoskor samarrak ematen duten pertsona horietakoa zen. Dena eztabaidatzeko prest agertzen dira solaskideak ahoa zabaltzeko denbora izan baino lehen; itxuraz, sekula ez dute ontzat emango haien pentsamoldearen kontra argi eta garbi jotzen duen ideiarik, inoiz ez diote ergelari buruargia deituko eta, batez ere, ez dute onartuko besteren doinuaren hotsean dantzatzea; baina, azkenean, gertatu ohi da egosberak direla: ontzat emango dute hasieran gaitzetsi dutena, buruargia deituko diote ergelari eta ezin hobeto dantzatuko dira besteren doinuaren hotsean; hitz gutxitan, azala gogor eta mamia bigun.
— Zozokeriak! —erantzun zien Nozdriovek ilehoriaren aitzakiei. Jantzi zion txanoa buruan, eta han joan zen ilehoria haien atzetik.
— Ez didazu ordaindu edaria, jauna... —esan zuen ostatuko emakume zaharrak.
— Arrazoi duzu, arrazoi duzu, emakumea! Koinatua, ordain ezak, mesedez. Kopek bat ere ez zeukaat poltsikoan.
— Zenbat da? —galdetu zuen koinatuak.
— Hogei kopek bakarrik, jauna —esan zuen emakume zaharrak.
— Gezurra, gezurretan ari zara. Emaiok erdia, aski duk hori.
— Oso gutxi da, jauna —esan zuen emakume zaharrak, baina esker onez hartu zuen dirua eta, gainera, arrapaladan joan zen atea irekitzera. Ez zen galduan irten, edariak balio zuena baino lau aldiz gehiago eskatu zuen eta.
Kotxeetara igo ziren bidaiariak. Txitxikoven britxka Nozdrioven eta koinatuaren britxkaren alboan zihoan eta, halatan, bidaldian eragozpenik gabe hitz egin ahal izan zuten hirurek elkarrekin. Haien atzetik, behin eta berriro geldituz, Nozdrioven kalesa txikia zihoan, akurako zaldi argalek tiraturik, Porfiri eta zakurkumea zeramatzala.
Bidaiarien arteko solasa irakurlearentzat oso interesgarria ez denez, hobe izango dugu zer edo zer esan Nozdrioven gainean, zeren eta, beharbada, garrantzi handiko papera jokatuko baitu gure poema honetan.
Nozdrioven izaera, inondik ere, ezagun samarra da irakurlearentzat. Horrelako gizakume asko aurkitzen ditu edonork bizitzan. Gazte erneak deitu ohi zaie; haur-denboran, lagun onak direlako ospea hartzen dute eskolan, eta, hala ere, jipoi izugarriak ematen dizkiete. Irekiak, tolesgabeak eta adoretsuak direlako zantzuak igartzen zaizkie beti aurpegian. Berehala egiten dira guztien lagun, eta, konturatzen zarenerako, hika hasi zaizkizu. Haien adiskidetasunak bizitza osorako izango dela ematen du, baina, ia beti, lagun berriek muzin egiten diete adiskidetasuna ospatzeko antolaturiko jaian bertan. Berritsuak izan ohi dira, gautxoriak, ausartak, edonon nabarmentzen diren horietakoak. Hogeita hamabost urterekin, Nozdriov, hemezortzi edo hogei urterekin bezalakoxea zen: festazale amorratua. Ezkontzeak ez zuen ezertan ere aldatu, zeren, besteak beste, emaztea berehala joan zitzaion beste mundura, bi umetxo utzirik, berak ezertarako ere behar ez zituenak. Dena dela, neskagazte pertxenta bat arduratzen zen haurrak zaintzeaz. Nozdriov ez zen gauza etxean egun bat baino gehiago geratzeko. Haren usaimen zorrotzak makina bat verstara aditzen zuen non zegoen azokaren bat bere partida eta dantzaldiekin; hantxe azaltzen zen begien itxi-ireki batean, eta, bere moduko guztiak bezalaxe kartazale porrokatua izaki, eztabaidan eta zalapartaka aritzen zen mahai berdeen inguruan. Lehen kapituluan ikusi dugunez, karta-jokoan ez zen guztiz zintzoa eta garbia izaten, denetariko amarruak eta azpikeriak zekizkien, eta, halatan, jokoa beste jolas-mota batekin amaitzen zen sarritan: edo ostiko ederrak ematen zizkioten, edo triskilatu egiten zizkioten bere belarrondoko bizar ile-sarri eta ondo zainduak, halako moldez, ezen, batzuetan, belarrondoko bizar bakarrarekin itzultzen baitzen etxera, eta bakar hori nahikoa ile-bakandurik zeukala gainera. Baina haren masaila osasuntsu eta mardul haiek hain zeuden ondo eginik eta hain indar ernearazle handia gordetzen zuten barruan, ezen bizarrak berehala hazten baitziren berriro, lehen baino ederrago gainera. Eta —hori zen harrigarriena eta gauza benetan txundigarri Rusen bakarrik gerta daitekeena— denbora puska baten buruan berriro elkartzen zen muturrekoak eman zizkioten lagunekin, eta, kontu zaharrak ahazturik, ezer geratu ez balitz bezala gobernatzen zen haiekin, eta haiek ere halaxe jokatzen zuten berarekin.
Neurri batean behintzat, gizon istoriozkoa zen Nozdriov. Bera tartean izanez gero, ez zegoen istorioren bat gertatu gabe amaitzen zen bilerarik. Beti gertatzen zen zerbait: batzuetan, besoetatik oraturik ateratzen zuten jendarmeek aretotik; beste batzuetan, berriz, lagunek berek eraman behar izaten zuten kanpora. Eta horrelakorik gertatzen ez zenetan, beste edonork sekula egingo ez lituzkeen gauzak egiten zituen: edo sekulako mozkorra harrapatzen zuen buffetean eta, horren eraginez, barre besterik ez zuen egiten, edo gezurretan aritzen zen inolako neurririk gabe, halako moldez, ezen, azkenean, bere buruaz lotsa-lotsa eginik bukatzen baitzuen. Eta, gainera, inongo premiarik gabe asmatzen zituen gezurrak: ile urdin edo arrosako zaldia zeukala eta antzeko zentzugabekeriak esaten hasten zen bat-batean, eta entzule guztiek alde egiten zuten azkenean, esanez: «Tira, tira, gizona, gezur-kontari hasi haiz berriro». Gizabanako batzuek oso gogoko dute lagun hurkoari gaitz egitea, batere arrazoirik gabe batzuetan. Edonon aurkitzen dira horrelakoak; har dezagun, esaterako, kondekorazio gisa bularrean izar bat daraman goi-mailako funtzionario itxura prestuko bat: eskua estutuko dizu, zer hausnartua ematen duten gai sakonez hitz egingo du zurekin, eta gero, tupustean, halako jukutria gaiztoa egingo dizu zeure begien aurrean bertan. Eta, gainera, kolejio-errejistratzaile arrunt batek egingo lukeen bezala egingo dizu gaiztakeria, eta ez bularrean izarra daraman eta zer hausnartua ematen duten gaiez hitz egiten duen gizon prestu bati legokiokeen bezala; eta zu harriturik geratuko zara horren aurrean, eta soinak goratuko dituzu, besterik egin ezinik. Nozdriovek ere bazuen grina bitxi hori. Adiskiderik minena nor, horrixe egiten zion azpikeria beste inori baino lehenago: asma litekeenik eta gezurrik ergelena zabaltzen zuen berari buruz, ezkontza bera edo salerosketaren bat hondatzen zion, eta, guztiarekin ere, ez zeukan bere burua lagun min horren etsaitzat; alderantziz, halako batean harekin berriro topo egitea suertatzen bazitzaion, adiskidetsuki tratatzen zuen, eta honela esaten zion gainera: «Gizatxar gaiztoa hi!, inoiz ez haiz nire etxera etortzen». Bestetik, alde askotarako gizona zen Nozdriov, guztirako iaioa alegia. Behingoan proposatzen zion bati edo besteri noranahi joatea —munduko azken zokora, hala nahi izanez gero—, zeinahi langintzari ekitea edo nahi ahala gauza trukatzea. Fusila, zakurra, zaldia... guztia zen trukagai; dena dela, ezer irabazteko asmorik gabe jokatzen zuen horrela, berez bultzatzen zuten horretara bere izaera egongaitzak eta bizitasun urduriak. Azokan inozoren batekin egokitu eta jokoan irabazten bazion, mordoka erosten zuen saltokietan begiz jotzen zuen guztia: zamarientzako lepokoak, pipa pizteko kandelak, lepozapiak haurtzainarentzat, garañoak, mahaspasak, eskuak garbitzeko ontzi zilarrezkoak, Holandako haria, irina, tabakoa, pistolak, sardinzar ketuak, margolanak, zorrotzarriak, pertzak, botak, buztinzurizko baxerak..., diru guztia xahutu arte. Baina erositakoa gutxitan iristen zen etxera; gehienetan, zori hobeko jokalariren baten eskuetan amaitzen zuen egun berean, piparekin, toxarekin eta pipako tututxoarekin batera batzuetan; beste batzuetan, berriz, lau zaldiak eta kotxea bera ere galtzen zituen, gidari eta guzti, eta, horrenbestez, kotxearen jabea, jaka labur bat edo zamar arrunt bat soinean, hor hasten zen adiskideren baten bila, beraren kotxeaz baliatzeko asmoz. Horrelakoxea zen Nozdriov! Orain, beharbada, baten bat hasiko da esaten garai bateko izaera dela hori, gaur egun ez dela Nozdriov bezalako jenderik geratzen. Ai!, oker daude hala uste dutenak. Nozdrioven modukoek luzerako dute oraindik munduan. Edonon daude, geure artean ditugu, eta, nonbait, haien janzkera baizik ez da aldatu; baina jendea buruarina da eta sorgor du adimena, eta uste izaten du jantzia aldaturik gizakia bera ere aldatzen dela.
Bitartean, hiru kotxeak Nozdrioven etxeko atarira heldu ziren. Han ez zegoen ezer prestaturik iritsi berriei harrera egiteko. Jangelaren erdian zurezko asto batzuk zeuden, eta bi mujik, haien gainean zutik, hormak zuritzen ari ziren kanta amaigabe bat abesten zuten bitartean; zoru osoa karez zikindurik zegoen. Berehalakoan handik ospa egiteko eta zurezko astoak aldean eramateko agindu zien Nozdriovek bi mujikei; gero, aldameneko gelara joan zen beste agindu batzuk ematera. Gonbidatuek aditu zuten nola bazkaria prestatzeko esan zion sukaldariari; hori entzunik, Txitxikovek —ordurako gosetzen hasirik— kontu egin zuen bostak baino lehenago ez zirela mahaira eseriko. Nozdriovek, aldameneko gelatik itzulitakoan, herria ikustera eraman zituen gonbidatuak, eta, bi ordu eta gehiagotan, ikusteko zegoen guzti-guztia erakusten jardun zuen, harik eta zer erakutsi gehiagorik geratu ez zen arte. Lehenengo eta behin, zalditegira joan ziren, non bi behor ikusi baitzituzten, bata zuri-grisa eta bestea gaztainkara argia; garaño uher bat ere bazegoen, zatar samarra. Nozdriovek zin egin zuen hamar mila errublo ordaindu zituela harengatik.
— Ez duk hamar mila ordaindu —moztu zion koinatuak—. Mila ere ez dik balio.
— Zin egiten diat hamar mila ordaindu dudala —esan zuen Nozdriovek.
— Nahi duana zin egin dezakek —erantzun zion koinatuak.
— Apustu egin nahi duk? —esan zuen Nozdriovek.
Koinatuak ez zuen apusturik egin nahi izan.
Gero, ukuilu huts bat erakutsi zien, non zaldi onak eduki omen baitzituen garai batean. Akerra ere ikusi zuten zalditegian, zeren eta, antzinako herri-sineskera zahar baten arabera, abere hori eduki beharra baitago zaldien artean. Zirudienez, aker hura oso ondo konpontzen zen hango azienda larriekin, eta lasai asko ibiltzen zen batera eta bestera haien sabelen azpian, bere etxean balego bezala. Hurrena, kabestruz loturik zeukan otsokume bat ikustera eraman zituen.
— Begira zein otsokume ederra! —esan zien—. Haragi gordina ematen zioat jateko. Handitzen denean basapiztia ikaragarria izatea nahi diat!
Urmaela ikustera abiatu ziren gero; Nozdriovek azaldu zienez, hango arrainak hain ziren handiak, non bi gizonen artean nekez atera baitzitezkeen uretatik; koinatuak zalantzan jarri zuen hori ere.
— Eta orain, Txitxikov —esan zuen Nozdriovek—, zakur batzuk erakutsiko dizkiat, ezin hobeak dituk, indar harrigarria ditek giharretan, eta orratza bezain letagin zorrotzak.
Eta txabola polit-polit bateraino eraman zituen gonbidatuak. Alde guztietan hesiz itxiriko eremu zabal baten erdian zegoen. Barrura sartutakoan, askotariko zakurrak ikusi zituzten, iletsuak eta odolgarbiak denak, kolore eta ile-antz guztietakoak: arre-gorrixkak, beltzak izpil zurixkekin, zuriak orban gaztainkara argiekin, zuriak orban gorri-beltzekin, zuriak orban arre-gorrixkekin, belarri-beltzak, belarri-grisak... Denetariko izenak zituzten, haietako asko aginteran: Tiro egizak, Irain egizak, Hegan egizak, Sua, Akabazak, Suntsizak, Hondazak, Errezak, Enara, Sari, Jagole. Seme-alabez inguraturik aita nola, halaxe sentitzen zen Nozdriov haien artean. Zakur guztiak, buztanari eraginez, ziztu bizian hurbildu ziren bisitariengana, agurtzeko asmoz. Hamar batek Nozdrioven sorbaldetan jarri zituzten hankak. Irain egizak izenekoak bere atxikimendua erakutsi nahi izan zion Txitxikovi eta, atzeko hanken gainean altxaturik, ezpainak miazkatu zizkion, eta Txitxikovek tu egin zuen berehala. Aztertu zituzten, bada, giharretan indar harrigarria zuten zakur haiek, eta bai, zakur onak ziren. Gero, Krimeako zakur eme bat ikustera joan ziren: itsu zegoen, eta —Nozdriovek esan zienez— laster hilko zen, baina bi urte lehenago oso zakur ona izan zen; ikusi zuten, bada, zakur eme hura ere, eta bai, itsu zegoen. Hurrena, ur-errota ikustera joan ziren: beheko errotarria falta zitzaion, eta, hain zuzen ere, beheko errotarri horrek eutsi behar zion ardatzari, eta goiko errotarriak ardatz horren inguruan jiratu behar zuen, edo, mujik errusiarren esapide jatorra erabiliz, «hegan egin» behar zuen.
— Aroztegira helduko gaituk laster! —esan zuen Nozdriovek.
Eta bai, handik pixka batera aroztegira heldu ziren, eta aztertu zuten hura ere.
— Hor, zelai horretan —esan zuen Nozdriovek, hatzaz zelai bat seinalatuz—, hainbeste erbi zegok, ezen lurra ez baita ikusi ere egiten. Behin batean, atzeko hanketatik harrapatu nian bat.
— Hik sekula ez duk atzeko hanketatik erbirik harrapatu! —bota zion koinatuak.
— Horixe harrapatu nuela, benetan! —erantzun zion Nozdriovek—. Eta orain —jarraitu zuen, Txitxikovenganantz jiraturik— nire lurren muga ikustera eramango haut.
Mokorrez josiriko zelai batetik eraman zituen Nozdriovek. Gonbidatuek, nekez bada nekez, hango lugorriak eta areaz urraturiko galsoroak zeharkatu behar izan zituzten. Txitxikov nekea sumatzen hasia zen. Leku askotan, lurra zapaltzean, ura agertzen zen oinen azpian, hain zen behea inguru hura. Hasieran, tentuz ibili ziren, lurra kontu handiz zapalduz, baina azkenean, alferrik ari zirela oharturik, zuzen ibiltzeari ekin zioten, kontuan hartu gabe non zegoen lokatz gehiago eta non gutxiago. Aldi luze batez ibilian ibili ondoren, muga ikusi zuten: zurezko zutoin txiki bat eta lubaki mehar bat.
— Horra hor muga! —esan zuen Nozdriovek—. Alde honetan dakusazuen guztia nirea duk, eta beste aldean ikusten den baso hori eta basoaz harantzago dagoen guztia ere nirea duk.
— Noiztik da hirea baso hori? —galdetu zion koinatuak—. Orain dela gutxi erosi duk, ala? Lehen ez zuan hirea.
— Bai, orain dela gutxi erosi diat —erantzun zuen Nozdriovek.
— Eta noiz izan duk hain azkar erosteko denborarik?
— Duela hiru egun erosi diat, eta, mila deabru!, garesti ordaindu.
— Baina orain dela hiru egun azokan hengoen.
— Ai, Sofron hori! Ezinezkoa al da aldi berean azokan egotea eta baso bat erostea? Administratzaileak erosi zian ni kanpoan nintzela.
— Administratzaileak, bai! —esan zuen koinatuak, baina ezbaian geratu zen eta buruari eragin zion.
Gonbidatuak lehengo bide kaxkar beretik itzuli ziren etxera. Nozdriovek bere langelara eraman zituen, non ez baitzen inondik ere ikusten ez paperik, ez libururik, ez langeletan egon ohi diren bestelako gauzen arrastorik; sable batzuk besterik ez zegoen hormetan esekirik, eta bi fusil, hirurehun errublokoa bata eta zortziehunekoa bestea. Koinatuak fusilak aztertu, eta ezker-eskuin eragin zion buruari besterik gabe. Gero, Turkiako sastakaiak ikusi zituzten, zeinetako batean «Saveli Sibiriakov eskulangilea» zizelatua zuen —tronpaturik— norbaitek. Horren ondotik, organotxoari iritsi zitzaion erakutsia izateko txanda. Nozdriovek, biraderari eraginik, mazurka baten doinua joarazi zion gonbidatuen aurrean. Organotxoak nahikoa soinu polita ateratzen zuen, baina, halako batean, zerbait gertatu zitzaion barruan: mazurka «Mambru gerrara joan zen» kantarekin bukatu zen, eta, bat-batean, antzinako bals ezagun bati ekin zion «Mambru gerrara joan zen» kantaren erdian. Nozdriovek aspalditxo utzia zion biraderari eragiteari, baina organotxoko errejistro batek —oso kementsua bera— ez zuen inola ere isildu nahi, eta luzaz aritu zen bera bakarrik joka. Gero, pipak erakutsi zizkien; denetarikoak zeuzkan: zurezkoak, buztinezkoak, magnesitazkoak, keak belztuak eta belztu gabeak, antez forratuak zein forratu gabeak, tututxoa anbarrezkoa zuen txibuki bat aspaldi ez zela jokoan irabazia... Tabako-zorrotxo bat ere bazegoen pipen artean, posta-geltoki batean txoratzeko punturaino maitemindu zitzaion kondesa batek brodatua; Nozdriovek azaldu zuenez, harako kondesa haren eskutxoak guztiz superfliu ziren (nonbait, perfekzioaren goren maila adierazi nahi zuen hitz horrekin). Bitarte hartan, gaizkata-xerra onduak jan zituzten, eta arratsaldeko bostak aldera eseri ziren mahaira. Nabari zenez, janaria ez zen Nozdrioven kezka nagusia; jateak ez zuen garrantzizko lekurik betetzen haren bizitzan: jaki batzuk lar erreta atera zituzten, eta beste batzuk, aldiz, erdi egosirik, ia gordinik. Bistakoa zen sukaldariak unean uneko etorriaren arabera jokatzen zuela; irispidean zer eduki, horrixe heltzen zion: piperrautsa hurbil bazeukan, piperrautsa botatzen zuen; eskueran aza edukiz gero, aza lapikora, edo esnea, edo urdaiazpikoa, edo ilarrak, hitz batean, edozer, aski zuen prestaturikoa bero egotea, beti izango zuen-eta gusturen bat edo beste. Nozdriovek, ordea, arreta handia egin zion edatekoari: zopa zerbitzatu aurretik, mukuru bete zituen Portoko ardoz gonbidatuen edalontziak, eta gero Haut Sauterne ardoa isuri zien, probintzietako hiri eta herrietan ez baita Sauterne arruntik izaten. Gero, botila bat Madeirako ardo ekartzeko agindu zuen, kapitain jeneral batek inoiz edango lukeena baino hobea. Madeira hark ahosabaia erretzen zuen, zeren saltzaileek, Madeirako ardoa atsegin duten lurjabeen gustuen jakitun, gupidarik gabe nahasten baitzuten ronez, eta batzuetan errege-ura ere botatzen zioten, errusiarraren urdaila dena eramateko gai delako uste sendoan. Hurrena, edari berezi bat ekartzeko agindu zuen Nozdriovek; azaldu zienez, Borgoniako ardoa eta xanpaina zituen nahasian. Noiz ezkerretara, noiz eskuinetara jiratuz, behin eta berriro betetzen zizkien Nozdriovek edalontziak koinatuari eta Txitxikovi. Baina Txitxikov berehala ohartu zen etxeko nagusiak neurriz betetzen zuela bere ontzia. Hori ikusirik, tentuz ibiltzea erabaki zuen, eta, Nozdriov koinatuari zerbait esateko edo edalontzia betetzeko jiratzen zen bakoitzean, egokieraz baliatzen zen hura konturatu gabe bere edalontzia platerera husteko. Handik luzarora gabe, gurbe-pattarra ekarri zuten mahaira; Nozdriovek esan zuenez, esnegainaren ahogozo berdin-berdina zuen, baina —harrigarria— destilatu gabeko vodka zakarraren usain ikaragarria zerion. Horren ondotik, halako edabe bitxi bat edan zuten; ezin gogoratuzko izena zuen, eta etxeko nagusiak berak behin izen batez eta hurrengoan beste batez deitzen zion. Aspaldi zen bazkaria bukatu zela eta edari guztiak dastatu zituztela, baina gonbidatuek mahai inguruan eseririk jarraitzen zuten. Koinatua aurrean zegoela, Txitxikovek ez zuen inola ere Nozdriovekin hitz egin nahi bere ardura nagusitzat zeukan gaiaz. Azken batean, koinatua arrotza zen berarentzat, eta, horrelako gai bati buruz, bakarrean eta adiskide-giroan hitz egin beharra zegoen. Nolanahi ere, ez zuen ematen koinatua gizon arriskutsua zenik, zeren, itxura guztien arabera, mozkor-mozkor eginik baitzegoen, eta, mahai alboan eseririk, buruak zabu egiten zion etengabe. Koinatua bera ere bere egoera tamalgarriaz jabeturik, etxera joateko baimena eskatzen hasi zen azkenean, baina hain ahots ahul eta nagiz, non, Errusiako esakune zahar batek dioenez, bai baitzirudien kurrikez jarri nahi ziola lepokoa zaldiari.
— Ez, ez, ez! Ez diat alde egiten utziko! —esan zuen Nozdriovek.
— Mesedez, gizona, ez tematu nire kaltean, joan egin behar diat —zioen koinatuak—, kalte gogorrak ekarriko dizkidak bestela.
— Lelokeriak, lelokeriak! Partidatxo bat antolatuko diagu oraintxe bertan.
— Ez, joka ezak hik, hala nahi baduk, baina nik ezin diat, emaztea haserre bizian egongo duk honezkero. Azokan gertatutakoa kontatu behar zioat. Benetan, adiskidea, benetan, atsegin eman behar zioat. Ez gerarazi!
— Doala hire emaztea pik...! Bai garrantzitsua elkarrekin egin behar duzuen dena delako hori!
— Ez horrelakorik esan!, oso emazte zuzena eta leiala duk! Mesede handiak egiten zizkidak, sinetsidak, begiak malkotan jartzen zaizkidak gogoratze hutsarekin. Utzi joaten, mesedez; ez nabilek txantxetan, gizon zintzoa nauk eta alde egin behar diat, benetan.
— Doala, bada; zertarako balio digu? —esan zion Txitxikovek Nozdriovi ahapeka.
— Arrazoi duk! —erantzun zion Nozdriovek—. Jasanezinak zaizkidak hain gizon txepelak! —eta ozenki gaineratu zuen—: Tira, deabruak eramango ahal hau!, hoa emaztearengana, gixonerdia halakoa!
— Mesedez, adiskidea, ez iraindu gixonerdia deituz —erantzun zion koinatuak—; dena zor zioat emazteari, benetan; hain duk ona, hain maitagarria, hain ardura handiz zaintzen naik... negarrez hasteko gogoa egiten zaidak oroitze hutsarekin; galdetuko zidak zer ikusi dudan azokan, eta nik dena kontatuko zioat, hain duk maitagarria...
— Tira, tira, hoa berarengana heure zozokeriak kontatzera! Hemen daukak txanoa!
— Ez, adiskidea, ez horrelakorik esan nire emazteaz; niri egiten didak min horrela, hain duk bera maitagarria...
— Tira, alde egin ezak, hoa segituan berarengana!
— Bai, banoak; barkatu ez geratzeagatik. Pozarren geratuko nindukek, baina ezin diat, benetan.
Koinatuak luzaz jardun zuen barkamena eskatzen, konturatu gabe aspaldi zegoela kotxean eseririk, kotxea aspaldi irten zela bidera eta ordurako zelai inorgabeak besterik ez zeukala aurrean. Pentsatu beharra dago emazteak ez ziola senarrari entzungo azokaren gaineko xehetasun askorik.
— Ergela halakoa! —esan zuen Nozdriovek, leiho aurrean zutik eta koinatuaren kotxeari so—. Begira nola dabilen kotxea! Ez duk txarra laguntza-zaldi hori; begiz jota zeukaat aspaldion, baina gizon horrekin ez zegok inolako traturik egiterik. Gixonerdi hutsa duk, gixonerdia ez bestena!
Barruko gela batera joan ziren biak. Porfirik kandelak ekarri zituen, eta Txitxikovek karta-sorta bat ikusi zuen etxeko nagusiaren eskuetan, nondik atera ote zuen ez zekiela.
— Ea! —esan zuen Nozdriovek, hatz-puntekin karta-sorta ertzetatik estutu eta apur bat kakotzen zuela, halako eran, ezen paperezko azal mehea urratu eta kartak askatu egin baitziren—. Tira, denbora ematearren, hirurehun errublo jarriko dizkiat bankan.
Txitxikovek, ordea, haren hitzak entzun ez zituelakoa egin zuen, eta, bat-batean gogoratu balitz bezala, esan zuen:
— Ahaztu baino lehen: gauza bat eskatu behar diat.
— Zer, gero?
— Aurrena, hitzeman behar didak ontzat hartuko duala.
— Baina zein da eskaria?
— Aurrena, hitza eman behar didak.
— Ondo zegok.
— Ohorezko hitza?
— Ohorezko hitza.
— Hona, beraz, nire eskaria: seguraski badituk nekazari hil asko oraindik erroldatik ezabatu ez dituanak, bai?
— Bai, eta?
— Emaizkidak, jarri nire izenean.
— Zertarako nahi dituk, gero?
— Behar ditiat!
— Zertarako?
— Behar ditiat... Hori nire ardura duk, behar ditiat eta kito.
— Inondik ere ezkutuko asmoren bat baduk buruan. Aitor ezak: zer egin nahi duk haiekin?
— Ezkutuko asmoren bat? Bai zera!, horrelako huskeria batekin ez zegok ezer egiterik.
— Zertarako nahi dituk orduan?
— Ene, bada!, hau gizon jakingura! Prest legokek gauzarik ziztrinena eskuaz ukitzeko eta sudurraz usaintzeko.
— Baina zergatik ez didak esan nahi?
— Eta zer-nolako onura ekarriko liake hori jakiteak? Apeta hutsa duk, besterik ez.
— Oso ondo, baina hire asmoen berri jakin arte ez diat ezertxo ere emango.
— Hara bestea!, hori ez duk zuzena hire aldetik: lehen hitza eman, eta orain jan.
— Nahi duan bezala, baina zertarako nahi dituan azaltzen ez badidak, ez diat inongo nekazari hilik emango.
«Zer esango diot?», pentsatu zuen Txitxikovek, eta pixka batean hausnartu ondoren esan zion gizartean pisu handiagoa lortzeko behar zituela arima hilak, oraindik ez zeukala lur askorik eta bitartean ondo etorriko litzaiokeela horrelako arima batzuez jabetzea.
— Gezurra! —esan zuen Nozdriovek, amaitzen utzi gabe—. Gezurretan ari haiz, adiskidea!
Txitxikov bera ere ohartu zen ez zela oso argi ibili eta asmatu berri zuen aitzakia ahul samarra zela.
— Tira, argi eta garbi aitortuko diat egia —esan zuen, bere okerra zuzendu nahirik—, baina, mesedez, ez esan inori. Ezkontzekotan nagok, baina emaztegaiaren gurasoak oso handinahiak dituk. Ataka gaiztoan sartu nauk, eta orain damu diat ezkon-hitza eman izana. Kontua duk neskaren gurasoek ezinbesteko baldintza bat jarri dutela ezkontza onartzeko: senargaiak hirurehun arima izan behar ditik gutxienez; eta niri ehun eta berrogeita hamar nekazari falta zaizkidak kopuru horretara iristeko...
— Gezurra!, gezur biribila! —egin zuen oihu Nozdriovek berriro.
— Bada, orain —esan zuen Txitxikovek— ez diat honainoko gezurrik ere esan —eta hatz txikiaren muturra seinalatu zuen hatz lodiaz.
— Lepoa egingo nikek gezurretan ari haizela!
— Hitz astunak dituk horiek, alajaina! Zer uste duk, gero?, gezurtia naizela?, gezurra besterik ez dudala esaten ezinbestean?
— Ondo asko zekiat zer haizen hi: maltzurra galanta! Eta adiskide gisa ari nauk! Hire nagusia banintz, hartu eta edozein zuhaitzetan urkatuko hinduket.
Nozdrioven hitzek biziki mindu zuten Txitxikov. Gogaikarri zitzaizkion edonolako zatarkeriak eta moduzkotasunaren kontrako esapideak oro. Ez zuen gogoko berarekiko harremanetan jendeak familiartasun-izpirik erakustea, eta, goren mailako pertsonei izan ezik, ez zion inori horrelakorik onartzen. Eta horregatik mindu zen hainbeste.
— Horixe urkatuko hindukedala —errepikatu zuen Nozdriovek—, eta onean ari nauk, aizak!, adiskide gisa, iraintzeko batere asmorik gabe.
— Gauza guztiek beren mugak ditiztek —esan zuen Txitxikovek duintasun handiz—. Horrelako arrunkeriak esaten jarraitzeko asmorik baduk, hobe duk edozein kasernatara joan —eta gero erantsi zuen—: Oparitu nahi ez badizkidak, zergatik ez dizkidak saltzen?
— Saldu? Ondo asko ezagutzen haut!, zital hutsa haiz, ez didak haiengatik askorik ordainduko!
— Hi ere ez haiz makala! Zer uste duk, gero?, harribitxiak direla?
— Banengoan ni. Ikusten?, ondo ezagutzen haut.
— Hi bai zekena! Ematea besterik ez duk, eman eta kito.
— Tira, entzun, batere dirugosea ez naizela frogatzeko, ez diat ezer kobratuko haiengatik. Garañoa erosten badidak, hiretzat nekazari hilak.
— Eta zertarako nahi dut nik garañoa? —esan zuen Txitxikovek, Nozdrioven eskaintzak harriturik.
— Nola zertarako? Hamar mila errubloan erosi nian, eta lau mila bakarrik eskatuko dizkiat.
— Baina zertarako behar dut garañoa? Behorrik ere ez zeukaat eta.
— Oraindik ez duk ulertu; entzun ondo: orain hiru mila errublo besterik ez duk ordaindu behar, gainerakoa geroago emango didak.
— Jainkoarren, ez diat garañorik behar!
— Orduan, eros iezadak behor gaztainkara argia.
— Behorrik ere ez diat behar.
— Bi mila bakarrik kobratuko dizkiat behorrarengatik eta lehen ikusi duan zaldi grisarengatik.
— Baina nik ez diat zaldirik behar.
— Orduan, saldu; edozein azokatan hiru aldiz gehiago emango diate haiengatik.
— Hiru aldiz gehiago ateratzea badagoela uste baduk, hobe huke hik heuk saldu.
— Ziur nagok dirua irabaziko nukeela, baina hik ere etekina ateratzea nahi diat.
Txitxikovek eskertu egin zion hain asmo ona, eta ezezko biribila eman zien zaldi grisari eta behor gaztainkara argiari.
— Orduan, zakurren bat erosi. Edonori oilo-ipurdia jartzeko moduko pare bat salduko diat. Bular sendoa ditek, bibote itzela, eta ileak tente-tente, zurden antzera. Bular-kaiolak zabalera izugarria dik, eta oinak gihartsuak eta bizkorrak dituk, lurra ukitu ere ez ditek egiten.
— Baina zertarako eduki nahi dut nik zakurrik? Ez nauk ehiztaria.
— Berdin ziok, gustatuko litzaidakek hik zakurrak edukitzea. Entzun: zakurrik nahi ez baduk, erosi organotxoa, ezin hobea duk. Zin egiten diat mila eta bostehun errubloan erosi nuela, eta berrehun errubloan utziko diat.
— Eta zertarako nahi diat nik organotxoa? Ez nauk alemaniarra organotxoa arrastaka daramadala bidez bide ibiltzeko, diru eske.
— Baina nirea ez duk alemaniarrek aldean eraman ohi dituzten organotxo horiek bezalakoa. Benetako organoa duk. Aztertu ondo: kaobazkoa goitik beheraino. Etorri, berriro erakutsiko diat!
Hori esandakoan, besotik heldu zion Txitxikovi, eta arrastaka eraman zuen beste gelara. Eta Txitxikovek oinak lurrean irmo finkatu eta organotxoa nolakoa zen bazekiela ziurtatu arren, berriro entzun behar izan zuen nola joan zen Mambru gerrara.
— Erosi nahi ez baduk, entzun, beste proposamen bat egingo diat: nik organotxoa eta ditudan arima hil gutziak emango dizkiat, eta hik heure britxka eta hirurehun errublo eman niri.
— Eta zer izango dut orduan garraiobide?
— Beste britxka bat emango diat. Goazen estalpera, oraintxe erakutsiko diat! Berriro pintatu, eta britxka zoragarria edukiko duk.
«Arraioa!, deabruak dantzan jarri zizkiok barruak gizon honi!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean, eta erabaki zuen uko egitea edonolako britxka, organotxo edo zakur guztiei, oso bular sendoak eta hanka bizkorrak eduki arren.
— Beraz, britxka, organotxoa eta arima hilak, dena batera!
— Ez diat nahi —esan zuen Txitxikovek berriro.
— Zergatik ez duk nahi?
— Hargatik. Ez diat nahi eta kito.
— Hi bai hi! Bistan zegok hirekin ez dagoela adiskide eta lagun onekin ohi den bezala konpontzerik. Argi geratu duk bi aurpegiko gizona haizela!
— Ergeltzat hartu nauk, ala?, herorrek erabaki: zertarako erosiko diat ezertarako behar ez dudan gauzarik?
— Isilik egon hadi, mesedez. Oso ondo ezagutzen haut orain. Alproja hutsa haiz! Zer, partidatxo bat? Karta batera jokatuko dizkiat hil guztiak, eta organotxoa ere bai.
— Karta bakarrera?, dena ziurtasunik ezaren mende uztea duk hori, ordea! —esan zuen Txitxikovek, eta, aldi berean, zeharka begiratu zien Nozdriovek eskuetan zeuzkan karta-sortei. Iruditu zitzaion nahierara antolatuak zituela bi sorta haiek, eta oso susmagarri iritzi zion ifrentzuko marrazkiari berari ere.
— Ziurtasunik ezaren mende?, zergatik diok hori? —esan zuen Nozdriovek—. Ez zegok inolako ziurgabetasunik!, zoria hire alde ateratzen bada, irabazi ikaragarriak hiretzat. Hona hemen zoria! —esan zuen, Txitxikov zirikatze aldera kartak botatzen hasirik—. Hona zoria!, hona zoria! Arraioa!, ez diat, bada, galdu!, dena galdu diat bederatziko madarikatu hau atera delako! Saldu egingo ninduelako irudipena neukaan, baina, hala ere, begiak itxi, eta neure artean esan diat: «Deabruak eramango ahal hau, malapartatu hori, sal nazak hala nahi baduk!».
Nozdriovek hori zioen bitartean, Porfirik botila bat ekarri zuen. Txitxikovek, ordea, ezezko biribila eman zien jokatzeari eta edateari.
— Zergatik ez duk jokatu nahi? —galdetu zion Nozdriovek.
— Gogorik ez dudalako. Egia esan, jokoa ez zaidak batere gustatzen.
— Zergatik ez zaik gustatzen?
Txitxikovek soinak goratu zituen, eta esan:
— Ez zaidalako gustatzen.
— Mozolo ederra hi!
— Zer egingo zioat!, honelakoxea sortu nindian Jainkoak.
— Gixonerdi hutsa haiz! Hasieran pentsatu nian gizon prestua hintzela, baina lagunartean behar bezala gobernatzen ere ez dakik. Hirekin ez zegok lagun minekin bezala hitz egiterik... zintzotasun-izpirik ere ez duk!, jatortasun-arrastorik ez!, Sobakevitx bezain doilorra haiz!
— Zergatik iraintzen nauk? Nirea al da errua jokoa gustatzen ez bazait? Besterik gabe saldu arimak, horrelako huskeria bat hain balio handikotzat baduk.
— Ezta pentsatu ere! Musu-truk emateko prest nengoan, baina orain ez duk niregandik ezertxo ere jasoko! Hiru erresuma eskainita ere, ez diat inolako arimarik emango. Bilaua halakoa, zornezorro zikina! Hemendik aurrera ez diat inolako harremanik izan nahi hirekin. Porfiri, esaiok korta-mutilari olorik ez emateko honen zaldiei, aski ditek lasto hutsa.
Txitxikovek ez zuen inondik inora horrelako bukaerarik espero.
— Hobe huen nire begien aurrean sekula azaldu ez bahintz! —esan zion Nozdriovek.
Liskarturik ere, gonbidatuak eta etxeko nagusiak elkarrekin afaldu zuten, baina oraingoan ez zen izen bitxiko ardorik agertu mahaian. Botila bakarra zegoen, Txipreko ardo zeharo garratz batez betea. Afalostean, aldameneko gelara lagun egiteko eskatu zion Nozdriovek Txitxikovi, han antolatu baitzioten etzalekua:
— Hemen daukak ohea! Gabonak ere ez dizkiat eman nahi!
Alde egin zuen Nozdriovek, eta Txitxikov ezinago gaitziturik geratu zen gelan. Haserre zegoen bere buruarekin, eta errieta egiten zion Nozdrioven etxera etortzeagatik eta denbora alferrik galtzeagatik. Baina, oroz gainetik, kargu hartzen zion bere eginkizunaz hitz egin ziolako, batere zuhurtasunik gabe jokatu zuelako, umegorrien antzera, ergelen gisara, zeren, izan ere, bere hura ez baitzen Nozdriovi fidatzeko moduko kontua... Gizatxar hutsa zen Nozdriov, eta litekeena zen gezurrak esatea, entzundakoari berak asmaturiko zertzeladak eranstea, deabruak daki zer-nolako zurrumurruak zabaltzea, eta, horren eraginez, denetariko esamesak sortuko ziren, eta horrek ez zion, inondik inora ere, atarramentu onik ekarriko. «Ergel hutsa nauk!», zioen Txitxikovek bere artean. Oso txarto lo egin zuen. Intsektu txiki eta oso bihurri batzuek hozka egiten zioten oso modu mingarrian, eta berak eskuko azazkal guztiekin atzaparkatzen zuen zauritutako aldea, esanez: «Deabruak eramango ahal zaituzte Nozdriovekin batera!». Goizean goiz esnatu zen. Oroz lehen, mantala eta oinetakoak jantzi, patioa zeharkatu, eta ukuilura joan zen, Selifani kotxea bertantxe presta zezala agintzera. Itzultzean, Nozdriovekin topo egin zuen patioan. Hura ere mantalez jantzirik zegoen, eta pipa zeukan ahoan.
Nozdriovek adiskidetsuki agurtu zuen, eta zer moduz lo egin zuen galdetu zion.
— Hainbestean —erantzun zion Txitxikovek, guztiz lehor.
— Bada, ni, adiskidea —esan zuen Nozdriovek—, hain amets higuingarriek gogaitu naitek gau osoan, non kontatzeak berak ere nazka ematen didan, eta atzo gertatutakoak hain gustu txarra utzi zidak, non badirudien eskoadroi oso batek igaro duela gaua nire ahoan. Pentsa: amets egin diat berealdiko jipoia ematen zidatela, eta ezetz asmatu nork! Sekula ez huke igarriko: Potseluiev kapitainordeak eta Kuvshinnikov tenienteak.
«Tamalez, ez haute benetan egurtu!», pentsatu zuen Txitxikovek bere artean.
— Astindu itzela, alafede! Esnatu nauk eta, mila deabru!, zer eta hozka ari zitzaidaan zerbait, arkakusoak seguraski! Ea, orain hoa janztera, segituan izango nauk berriro hirekin: errieta egin behar zioat administratzaileari, alproja galanta duk eta!
Bere gelara joan zen Txitxikov, janztera eta garbitzera. Geroxeago, jangelara itzuli zenean, tea hartzeko ontziak eta ron-botila bat ikusi zituen mahai gainean prest. Gelan, bezperako bazkariaren eta afariaren hondarrak ageri ziren nonahi; antza, morroiak ez zuen erratza pasatu ere egin. Zorua ogi-apurrez beterik zegoen, eta tabako-errautsa ageri zen zamauan barreiaturik. Etxeko nagusia berehala itzuli zen. Ez zeraman ezer mantalaren azpian eta, halatan, agerian zeukan bularra, non bizar-moduko bat hazten baitzitzaion. Txibukia eskuan eta katilutik hurrupaka, oso irudi egokia zatekeen pintore batentzat, esan nahi baita, bizartegietako iragarkietan ikusi ohi direnen tankerako gizon ondo orraztuak eta kizkurdunak edo ilea larru-arras mozturik eramaten dutenak batere gogoko ez dituzten pintore horietako batentzat.
— Orduan, zer?, ez dituk arimak jokatu nahi? —esan zuen Nozdriovek isilune labur baten ondotik.
— Esana diat ez naizela jokozalea; erosi egin behar baditut, erosi egingo ditiat.
— Baina nik ez dizkiat saldu nahi, hori ez duk gisakoa adiskide artean eta ez diat neure izen ona zikindu nahi horrelako huskeria batengatik. Jokatzea, ordea, besterik duk. Zer?, kartak botatzen hasiko naiz?
— Ezetz, bada!, lehenago ere esan diat.
— Eta ez duk iritziz aldatu nahi?
— Ez, ez diat nahi.
— Tira, dametan egingo diagu orduan; irabazten baduk, hiretzat nekazari hil guztiak. Erroldatik ezabatu beharreko arima mordoa zeukaat. Aizak, Porfiri, ekarri dametan egiteko taula.
— Alferrikako lana duk hori, ez diat jokatuko.
— Baina joko horretan ez zegok bankarik; zoriak ez dik inolako eraginik izaten eta ez zegok engainurik egiteko modurik: ondo jokatzea, hori duk kontua; baina oharrarazi behar diat ez dakidala ondo jokatzen, nolabaiteko abantaila eman beharko didak, beraz.
«Ze demontre! —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—, jokatu egingo diat! Nahikoa ona nauk dametan eta, gainera, joko horretan ez dik erraza izango iruzur egitea.»
— Ondo zegok, egingo diat dametan.
— Arimak ehun errubloren truke!
— Zergatik hainbeste?, berrogeita hamar bakarrik jarriko ditiat, aski duk hori.
— Ez, berrogeita hamar gutxi duk! Begira, nik, neure aldetik, zakurkume halamoduzkoren bat edo erlojurako zigilu urrezko bat gehituko zioat hire diru horri. Hobe horrela!
— Tira, tira, ondo zegok! —esan zuen Txitxikovek.
— Nolako abantaila emango didak? —esan zuen Nozdriovek.
— Abantaila?, ez diat inolako abantailarik emango, jakina.
— Gutxienez, uztak hasieran bi mugimendu jarraian egiten.
— Ez diat nahi, nik ere txarto jokatzen diat.
— Bai zera!, berehala igarri diat jokalari ona haizela —esan zuen Nozdriovek, pieza bat mugitzeaz batera.
— Aspaldi duk piezak ukitu ere ez dudala egin! —esan zuen Txitxikovek, berak ere pieza bat mugituz.
— Berehala igarri diat, ordea, jokalari ona haizela! —esan zuen Nozdriovek, pieza bat mugituz.
— Aspaldi duk piezak ukitu ere ez dudala egin! —esan zuen Txitxikovek, pieza bat mugituz.
— Berehala igarri diat, ordea, jokalari ona haizela! —esan zuen Nozdriovek, pieza bat mugituz; baina oraingoan beste pieza bat ere aurreratu zuen, mahukaburuaz.
— Aspaldi duk piezak ukitu ere ez dudala egin!... Et, et, et!, zertan ari haiz?, eraman ezak atzera oraintxe bertan! —esan zuen Txitxikovek.
— Zer?
— Pieza hau —esan zuen Txitxikovek, eta une horretantxe beste pieza bat ikusi zuen bere sudurraren aurrean bertan; bere lehen lerrotik hurbil zeukan eta Jainkoak bakarrik zekien nola iritsi zen horraino—. Ez —esan zuen Txitxikovek, zutiturik—, hirekin ez zegok jokoan aritzerik! Ez duk zilegi aldi berean hiru pieza mugitzea.
— Hiru?, zergatik hiru?, pieza hau ez diat ukitu, bera bakarrik mugitu duk, bere lekuan jarriko diat berriro.
— Eta beste hau nola iritsi da honaino?
— Zein?
— Hauxe, nire lehen lerrotik hurbil-hurbil dagoen hau.
— Arraioa!, ez haiz gogoratzen, ala?
— Bai, gizona, mugimendu guztiak zenbatu ditiat eta dena gogoratzen diat; oraintxe ipini duk hemen. Hor zegoan!
— Non, gero? —esan zuen Nozdriovek, gorriturik—. Ikusten dudanez, gezurti hutsa haiz!
— Ez, gizona, heu haiz gezurtia, baina oraingoan ustel atera zaik.
— Zer uste duk naizela? —galdetu zion Nozdriovek—. Amarrurik egin al dut orain?
— Ez zekiat zer haizen, baina une honetatik aurrera sekula ez diat hirekin ezertan jokatuko berriro.
— Ez, ezin duk jokoa bertan behera utzi —esan zuen Nozdriovek, beroturik—, hasita zegok partida!
— Partida bertan behera uzteko eskubidea diat, hik ez duk-eta gizon zintzo batek beharko lukeen bezala jokatzen.
— Gezurretan ari haiz, ezin duk horrelakorik esan!
— Ez, heu ari haiz gezurretan!
— Nik ez diat azpikeriarik egin eta hik ezin duk jokoa utzi, amaitu egin behar diagu partida!
— Ez, ez nauk horretara behartuko —esan zuen Txitxikovek odol hotzez, eta, taulara hurbildurik, piezak nahasi zituen.
Nozdriovek, sumindurik, Txitxikovenganantz jo zuen, eta hainbeste hurbildu zitzaion, ezen Txitxikovek bi urrats egin behar izan baitzuen atzera.
— Horixe behartuko haudala! Berdin ziok piezak nahasi badituk, mugimendu guztiak gogoratzen ditiat. Lehen zeuden bezala jarriko ditiagu berriro.
— Ez, akabo duk, ez diat hirekin jokatutako.
— Zergatik ez duk jokatu nahi?
— Herorrek ikusi duk ezinezkoa dela hirekin jokatzea!
— Esadak argi eta garbi ez duala jokatu nahi! —esan zuen Nozdriovek, are gehiago hurbilduz.
— Ez diat nahi! —esan zuen Txitxikovek, eta, zer gerta ere, eskuak jaso eta aurpegira hurbildu zituen, giroa lar berotzen ari zen eta.
Oso une egokian erabaki zuen horrelako tentu-neurria hartzea, zeren Nozdriovek atzera eragin baitzion besoari... eta gerta zitekeen —erraz gertatu ere— gure protagonistaren masaila eder eta marduletako bat ezin garbituzko laidoak orbandurik geratzea; baina, ordu onean ukaldiari itzuririk, Nozdriovi beso oldarkorretatik heldu eta gogor eutsi zion.
— Porfiri, Pavlushka! —egin zuen oihu Nozdriovek amorru bizian, besoak jaregiteko ahaleginak eginez.
Hitz horiek entzunik, Txitxikovek, zerbitzari-jendea hain eszena itsusiaren lekuko izan ez zedin eta, aldi berean, Nozdriovi eusten saiatzea alferrikako lana zela sumaturik, besoak askatu zizkion. Une horretantxe sartu zen Porfiri, eta berarekin batera Pavlushka, gazte sendoa bera, zeinarekin indarrak neurtzea ez baitzen oso onuragarria izango.
— Beraz, ez duk partida bukatu nahi? —esan zuen Nozdriovek—. Argi eta garbi erantzun!
— Ezinezkoa duk partida bukatzea —esan zuen Txitxikovek, eta leihora begiratu zuen. Bere britxka ikusi zuen kalean, biderako prest, eta britxkaren alboan Selifan, nagusiaren keinu baten zain atarira hurbiltzeko, antza; baina ez zegoen inolako aukerarik gela hartatik irteteko: bi morroi ergel eta indartsu haiek zutik zeuden ate banaren aurrean.
— Beraz, ez duk partida bukatu nahi? —errepikatu zuen Nozdriovek, sua bezain gorri aurpegia.
— Bukatuko nikek, gizon zintzo bati dagokion moduan jokatuko bahu. Baina orain ezin diat.
— Hara, ezin duk, doilorra halakoa! Orain ezin duk, galduko duala ikusi duanean! Jo ezazue! —egin zien oihu, bere onetik aterata, Porfiri eta Pavlushkari, berak, bere aldetik, gereziondo-zurezko pipa luze bat harturik. Txitxikov mihisea baino zurbilago jartzen hasi zen. Zerbait esan nahi izan zuen, baina konturatu zen ezpainak hotsik atera gabe mugitzen zitzaizkiola dardara batean.
— Jo ezazue! —egin zuen garrasi Nozdriovek, eta, gereziondo-zurezko pipa airean dantzatuz, aurrera oldartu zen, su biziak harturik, izerdi patsetan, gotorleku menderakaitz bati eraso beharko balio bezala—. Jo ezazue! —zioen oihuka, erasoaldi nagusiaren ordua iritsirik teniente odolbero batek bere soldadu-sailari «Aurrera, mutilok!» oihukatzeko erabiltzen duen ahots-doinu berberaz. Hain dago bazter guztietara hedaturik delako teniente horren adore burugabearen ospea, ezen, gudaldiko egiterik larrienen tenorean, besoetatik lehenbailehen eusteko agintzen baitute gudalburuek; baina, ordurako, gerrarako grina erabat jabetu da tenientearen gogoaz, eta buruan jira-biraka ari zaio dena; nor eta Suvorov bera dakusa aurrean, eta haren atzetik abiatzen da gerra-ekintza handientsuen loriaren bila. «Aurrera, mutilok!», egiten du oihu, kemenez gainezka, tenienteak, kontuan izan gabe azpikoz gora jartzen ari dela eraso nagusirako plan aldez aurretik ondo hausnartua, fusil-ahoak milioika ageri direla hodeietarainoko horma menderakaitz haietako kanoi-zuloetan, bere soldadu-sail indargabea lumatxoak airean bezala haizatuko dela behingoan eta zorigaiztoko bala bat txistuka abiatu dela jadanik berarengana, eztarri deiadarkari hori behin betiko isilaraztera. Baina Nozdriov gotorlekuari eraso egitera doan teniente odolbero eta burugalduaren irudia izanik, helburu zeukan gotorlekuak, ordea, ez zuen inondik ere menderakaitza ematen. Aitzitik, gotorlekua hain zegoen izuturik, ezen orpoetaraino erori baitzitzaion arima. Ordurako, morroiek eskuetatik kendua zioten babesgarritzat hartu zuen aulkia, eta bera, begiak itxirik, ez hilik ez bizirik, gertu zegoen etxeko jaunaren pipa zirkasiarra bere hezurretan probatzeko, eta Jainkoak daki zer ez zitzaion gertatuko; baina patuak gure protagonistaren saihetsak, sorbaldak eta gainerako gorputz-atal prestu guztiak salbatu nahi izan zituen. Bat-batean, denak ustekabean harrapaturik, hodeietan sortua bezala, kanpaitxo baten dilin-hots etena aditu zen kanpoan, eta argi entzun zen atari aurrera ziztu bizian iritsi berria zen telegaren gurpilek lurra zapaltzean ateratzen zuten zarata, eta gelaraino bertaraino heldu ziren troika gelditu berria osatzen zuten zaldi izerdituen putz astuna eta arnasestua ere. Nahi gabe, leiho aldera begiratu zuten denek: eite militarreko jaka batez jantziriko gizon bibotedun bat jaitsi zen telegatik. Sarreran argibideak eskaturik, gelan sartu zen, noiz eta Txitxikov, izu-laborria gainditu ezinik, ezein gizakirengan sekula ikusi den jarrerarik errukarrienean baitzegoen.
— Barkatu, zuetako nor da Nozdriov jauna? —esan zuen ezezagunak, harrituxe Nozdriov eta Txitxikov hala ikusirik, pipa eskuan bata eta bere jarrera eragabea zuzentzen hasia bestea.
— Aurrena, esadazu norekin hitz egiteko ohorea dudan —esan zuen Nozdriovek, berarengana hurbilduz.
— Barruti honetako poliziaburua naiz.
— Eta zer nahi duzu?
— Jakinarazi behar dizut epailearen esku zaudela zure auzia erabaki bitartean. Horretarako bidali naute.
— Burugabekeria handiagorik!, zein auziz ari zara? —esan zuen Nozdriovek.
— Mozkorturik zeundela, Maksimov lurjabea iraindu eta jo egin zenuen, horregatik auzipetu zaituzte.
— Gezurretan ari zara!, sekula ez dut Maksimov izeneko lurjabe hori ikusi!
— Jaun ohoragarri hori!, gogoan izan ofiziala nauzula. Zure zerbitzariei hitz egin ahal diezu horrela, baina niri ez.
Txitxikov ez zen han geratu, Nozdriovek zer erantzungo; kapelua hartu, abaila handian poliziaburuaren atzetik igaro, atariraino joan, britxkara igo, eta zaldiak lauoinka bizian jartzeko agindu zion Selifani.
Bosgarren kapitulua
Gure protagonista beldurrak airean zegoen oraindik. Britxka egundoko arinen zihoan eta Nozdrioven herria aspaldi desagertua zen begien bistatik zelai, malda eta muinoen atzean, baina, guztiarekin ere, Txitxikovek izuaren izuz begiratzen zuen behin eta berriro atzera, unean-unean jazarleak han agertuko zirelakoan, atzetik jarraika. Nekez hartzen zuen arnasa, eta, eskua bularrean ipinita, sumatu zuen bihotza jauzika ari zitzaiola galeperra kaiolan bezala. «Ene!, gorriak ikusarazi zizkidak gizon malapartatu horrek!» Eta denetariko nekeak eta ezbeharrak opatu zizkion Nozdriovi, baita hitz astun batzuk zuzendu ere. Zer egingo diogu!, errusiarra zen, eta, gainera, sumindurik zegoen. Izan ere, larrialdia ez baitzen nolanahikoa izan. «Inondik ere —esan zuen bere artean— poliziaburua garaiz agertu ez balitz, sekula ez nian berriro ikusiko mundu honetako argia. Hantxe desagertuko ninduan, burbuila uretan bezala, aztarnarik utzi gabe, ondorengorik gabe, egunen batean izango nituzkeen haurrei ez ondasunik eta ez izen onik utzi gabe!» Gure protagonista biziki kezkatzen zen bere ondorengoez.
«Gizatxarra halakoa! —zioen Selifanek bere kolkorako—. Sekula ez diat hain gizon makurrik ikusi. Tu egitea besterik ez dik merezi. Onar daitekek gizajendea baraurik uztea, baina zaldiei jaten eman behar zaiek derrigorrez. Zaldiek gogoko ditek oloa, hori jaten ditek, oloa, haien bizigaia duk, gure elikagaien parekoa. Zaldiek oloa jaten ditek.»
Nonbait, zaldiek ere ez zioten oso tankera onik hartu Nozdriovi: zuri-horixka eta Kontseilari ez ezik, izpilduna bera ere umore txarreko zegoen. Oloa banatzeko orduan, berari egokitzen zitzaion beti parterik txarrena, eta Selifanek inoiz ez zion aska beteko aldez aurretik esan gabe «Hartu, nazkagarri horrek!»; baina, gutxienez, oloa zen, ez lasto hutsa, eta berak gustura mamurtzen zuen, eta, sarritan —batez ere Selifan ukuiluan ez zegoenetan—, besteen askan sartzen zuen bere mutur luzea, haien janaria dastatze aldera; baina oraingoan lasto hutsa eman zieten... eta hori ez zen bidezkoa; nahigabeturik zeuden denak.
Handik gutxira, ordea, bat-batean eta gutxien uste zuten moduan eten zen nahigabetu haien guztien oldozpenen haria. Denak —baita Selifan bera ere— beren sen eta kordera itzuli ziren sei zaldik tiraturiko kalesa batek haien kontra jo eta ia beren buruen gainean bertan entzun zituztenean kalesan zihoazen damen garrasiak eta gidariaren birao eta mehatxuak.
— Astakirten hori, birikak bota beharrean ari nauk eskuinetara egiteko oihuka. Mozkorturik hago, ala?
Konturatu zen bere arduragabekeriaz Selifan, baina, nola errusiarrak ez duen gogoko izaten besteren aurrean bere errua ezagutzea, bada, harro-harro zutitu, eta oihuka esan zuen:
— Eta hi nora hoa hain azkar?, bahian utzi dizkiok begiak tabernariari, ala?
Hori esandakoan, zaldiei atzera eragiten saiatu zen, beste kotxeko zaldi-tresnetatik aska zitezen, baina alferrikako lana izan zen, nahaste-borraste itzela zegoen eta. Izpilduna, jakinminak ziztaturik, usainka hasi zitzaien lagun berriei, alde banatan baitzeuzkan. Bitartean, kalesako damak beldurrak airean zeuden horri guztiari so. Bata zahar-zaharra zen, eta bestea, aldiz, oso gaztea, hamasei urte ingurukoa, ilehoria. Burutxoan txukun eta apain bildurik zeraman bere adats urrekolorea. Haren aurpegiaren obaloa polit-polita zen, eta biribila, arrautza errun berria bezala, eta halako zuritasun garden bat erakusten zuen, giltzain andrearen esku beltzaranean argi kontra ipinita arrautza errun berriak eguzki distiratsuaren izpiei igarotzen uztean agertzen duen gardentasun zurbilaren antzekoa. Belarritxo meheak ere garden ageri ziren, errainu epelek gorrixkaturik. Ezpain izuikararen eraginez geldi-geldirik irekiak, begi malkoz lausotuak... hain zen dena xarmagarria, ezen gure protagonista begira geratu baitzitzaion puska batean, zaldien eta gidarien anabasari inongo arretarik jarri gabe.
— Egin atzera, zozoa halakoa! —zioen oihuka beste gidariak.
Selifanek uhalei eragin zien, beste gidariak gauza bera egin zuen, zaldiak pixka bat atzeratu ziren, eta berriro nahaspilatu hedeak zapaltzean. Bitartean, hainbeste gustatu zitzaion lagun berria izpildunari, ezen ez baitzuen irten nahi patuak ustekabean urratua zion bide hartatik, eta, muturra lagun berriaren lepoaren gainean zeukala, bazirudien zerbait murmurikatzen ari zitzaiola belarrira, burugabekeriak seguraski, besteak belarriei eragiten baitzien etengabe.
Zorionez, herrixka bat zegoen handik hurbil, eta hango mujikak berehala inguratu ziren, astrapalak erakarririk. Horrelako ikuskizunak zorion-iturri paregabea izaten dira edonongo mujikentzat —alemaniarrentzat egunkariak eta klubak diren bezainbeste—, eta erruz bildu ziren kotxeen inguruan, herrixkan emakume zaharrak eta haur txikiak bakarrik geratu zirelarik. Askatu zituzten hedeak; atzera eragin zioten zaldi izpildunari, muturrean zartako batzuk emanez; hitz gutxitan, bereizi eta elkarrengandik aldendu zituzten zaldiak. Baina, zela adiskideengandik banandu beharrak beste kotxeko zaldiei amorru handia eragin zielako, zela setakeria hutsarengatik, kontua da ezen, gidariek zigorraz jo arren, zaldiak ez zirela lekutik mugitzen, lurrari josirik baleude bezala. Ikaragarri biziagotu zuen horrek mujiken ikusmina. Hor hasi ziren denak batera oihuka, nork bere aholkuak emanez:
— Andriushka, hik heldu eskuineko zaldiari, eta hi, Mitiai, igo hadi erdikoaren gainera! Igo, Mitiai!
Mitiai, bizar ilegorriko gizaseme ihar eta luzea bera, berehala igo zen erdiko zaldiaren gainera, eta, hor jarririk, haren piurak herriko ezkilategia edo, hobeto esan, putzutik ura ateratzeko erabiltzen den urkila zekarren gogora. Gidariak zigorraz eraso zien zaldiei, baina horrek ez zion lana erraztu Mitiairi.
— Egon, egon! —egin zuten oihu mujikek—. Mitiai, eser hadi eskuinekoaren gainean, eta hi, Miniai, igo erdikoaren gainera!
Miniai bizkar-zabala zen, ikatza bezain beltza zuen bizarra, eta sabela, berriz, neguko egun hotzetan azokara bilduriko lagun guztientzat sbitena prestatzeko erabiltzen diren samovar erraldoi horiek bezain handia. Miniai atsegin handiz igo zen erdikoaren gainera, eta zaldia gutxigatik ez zen lurreraino makurtu hain pisu astunaren zamapean.
— Orain bai! —egin zuten oihu mujikek—. Eman, eman! Jo ezak zigorraz beste hori ere, arre-argia, koramora-ren antzera tematzen duk eta!
Baina, ikusirik ez zela ezer gertatzen eta zigorraden laguntzaz ere ez zutela deus lortzen, Mitiai eta Miniai erdiko zaldiaren gainean eseri ziren biak batera, eta Andriushka, aldiz, eskuinekora igo zen. Azkenean, gidariak, egonarria agorturik, zaldiaren gainetik jaitsarazi zituen Mitiai eta Miniai, eta ondo egin zuen, zeren zaldiari izerdi-lurrina baitzerion parrastaka, posta-geltotitik arnasarik hartu gabe eta hanken ahal guztian etorri balitz bezala. Atsedenalditxoa eman zien zaldiei, eta, horren ondotik, beren kabuz elkarrengandik bereizi eta bideari ekin zioten berriro. Hori guztia gertatzen zen bitartean, Txitxikovek tinko begiratzen zion neskagazte ezezagunari. Hainbat saio egin zuen berarekin hitz egiteko, baina ez zuen arrakastarik izan. Eta, bitartean, alde egin zuten damek, eta —dena agerkizun hutsa izan balitz bezala— han aienatu ziren neskagaztearen burutxo polita, hazpegi ederrekiko aurpegitxoa eta gorputz liraina, eta berriro geratu ziren bakarrik bidea, britxka, irakurleak dagoeneko ondo asko ezagutzen duen troika, Selifan, Txitxikov eta inguruko zelai zabal inorgabeak. Bizitzan, dela beheko geruza gogor, latz, hits eta nazkagarriro lizunduetan, dela goiko geruza beti hotz eta gogaikarriro aratzetan, edonon dela, gizabanako orori, behin bakarrik bada ere, halako ikuskizun berezi bat agertzen zaio bidean, ordu arte ikusi duen ezeren antzik ez duena eta, behin bakarrik bada ere, halako sentipen berezi bat pizten diona, bizitza osoan izango dituen sentipen guztietatik desberdina. Nonahi dela, poz argitsu bat alaiki eta bizkor igaroko da gure bizitza bilbatzen duten atsekabe ugarien artetik, hala nola zaldi-kotxe distiratsu bat, alde guztietatik argia dariola, bat-batean eta ustekabean zalu igarotzen baita lekutako herrixka zirtzil baten aldamenetik bere urrezko tresneriarekin, zaldi ezinago ederrekin eta kristal dirdaitsuekin, eta, nola herrixka hartan garraio-gurdi lakatzak besterik ez duten ikusten ohi, bada, mujikak, txunditurik, luzaz geratzen dira zein bere tokian zutik, aho zabalik eta txanoa erantzi gabe, nahiz eta kotxe miragarria ziztu bizian urrundu eta begien bistatik desagertu den aspaldi. Bada, neska ilehoria ere halaxe, bat-batean eta guztiz ustekabean agertu da gure narrazioan, eta halaxe aienatu da. Une horretan Txitxikoven tokian hogei urteko mutilgazte bat egon balitz —nahiz husarra, nahiz ikaslea, nahiz, besterik gabe, bizitzaren lasterketan aurreneko urratsak ematen hasi berria—, Jainkoarren!, zer sentimen ez zen ernatuko haren baitan, zer ez zitzaion barnean dardaraka hasiko, zer ez zen mintzatuko haren barne-muinetan! Luzaz geratuko zen lekuari itsasirik, bere baitara bildurik, begiak urrunean josirik inguruari erreparatu gabe, ahazturik bidea eta zain dauzkan errieta guztiak, berandutzeak ekarriko dizkion kargu-hartzeak oro, ahazturik bere burua, bere eginbeharra, mundua eta munduan den guztia.
Baina gure protagonista adinean aurrera samarturik zegoen eta jokabide zuhurreko gizon hotza zen. Hausnarrean eta pentsakor geratu zen bera ere, baina haren oldozpenak positiboagoak ziren, ez hain lausoak, eta, neurri batean behintzat, funts handikoak. «Bai neskatxa xarmagarria! —esan zuen bere artean, toxa zabaldu eta sudurretik tabakoa hartuz—. Baina zer du onena? Itxuraz, utzi berria dik barnetegia edo institutua, eta oraindik ez ditik bereganatu emakumezkoen ezaugarriak, zera, oraindik ez dik emakumezkoen berezitasunik gogaikarrienetako bat bera ere. Haurtxo baten antzekoa duk oraindik, berarengan dena duk xaloa, bururatzen zaiona esaten dik, barrez hasten duk barre egiteko gogoa duenean. Hori dik ona. Baina moldaerraza duk eta edozer egin daitekek berarekin; agian, emakume miresgarria izatera iritsiko duk, edo beharbada zabor huts bihurtuko ditek, bai, seguraski zabor huts bihurtuko ditek! Aski izango dik amatxok eta izebatxoek beren ardurapean hartzea. Urtebetean, emakumezkoen ezaugarriz beteko ditek mukuru, hainbesteraino, ezen aitak berak ez baitio antzik emango. Nondik edo handik jasoko ditik harrokeria eta handiustea, buruz ikasiriko arauen eredura mugitzeari ekingo ziok, burua hautsi beharrean hasiko duk kontu egiten norekin, nola eta zenbat hitz egin behar duen eta bakoitzari nola begiratu behar dion, uneoro beldurrak egongo duk ez ote duen behar baino gehiago esango; azkenean, nahasi egingo duk bera bakarrik, eta, azken buruan, gezurra besterik ez dik esango bere bizitza osoan; deabruak zekik zertan amaituko duen!» Isilik geratu zen lipar batez, eta gero erantsi: «Gustatuko litzaidakek jakitea noren alaba den! Nolakoa ote du aita? Izaera errespetagarriko lurjabe aberats horietakoa da?, edo gogotik lan eginez diru mordoxka bat bildu duen gizon zentzuduna? Baldin eta, esaterako, neska horrek bi mila errubloko ezkontsaria izango balu, mauka ederra lukek berarekin ezkontzea. Nolabait esateko, gizon zintzo baten zorion-iturria izan litekek». Bi mila errubloek hain itxura erakargarria hartu zuten Txitxikoven gogoan, ezen bere buruarekin haserretzen hasi baitzen, kotxeen inguruko tirabirak iraun zuen bitartean ez ziolako kotxezainari galdetu bidaiariak nor ziren. Luzarora gabe, ordea, Sobakevitxen herriaren agerpenak pentsamenduak ildo hartatik baztertu eta betiko hausnargaira itzularazi zizkion.
Nahikoa handia iruditu zitzaion herria. Urkidi bat eta pinudi bat zeuzkan ezker-eskuin, bi hego bailiran, ilunagoa bata eta argiagoa bestea. Haien erdian zurezko etxe bat zegoen, ganbaraduna, teilatu gorrikoa eta horma gris ilun edo, zehatzago esanik, grisaxkak zituena; gure herrialdean militarrentzat edo kolono alemaniarrentzat eraiki ohi diren etxe horietakoa zen. Igartzen zitzaion ezen, eraikitzean, arkitektoak atergabe borrokatu behar izan zuela jabearen gustuen kontra. Arkitektoa formalista zen eta gogoko zuen simetria; jabeak, ordea, erosotasuna nahiago zuen, eta —seguraski horrek eraginik— alde bateko leiho guztiak itsutu eta leihatila txiki bat egin zuen haien ordez, inondik ere haren premia zuelako trasteleku ilunen bat argiztatzeko. Etxegilearen asmoak gorabehera, aurrealdea inola ere ez zegokion etxearen erdialdeari, zeren jabeak alboko zutarrietako bat eraisteko agindu baitzuen eta, halatan, hiru zutarri bakarrik zegoen, eta ez lau, beharko zukeen bezala. Eskortak zurezko hesi sendo eta lodiegia zeukan inguru guztian. Lurjabe hari, nonbait, biziki atsegin zitzaion irmotasuna. Ukuiluan, lastategian eta sukaldean habetzar lodiak zeuden, menderen mendetan hortxe finko irauteko ezarriak. Nekazarien enborrezko izbak ere guztiz gotorrak ziren: ez zeukaten ez adreiluzko hormarik, ez zurean zizelaturiko irudirik, ez bestelako edergarririk batere, baina haietan dena zen trinkoa eta behar bezala egina. Putzuak berak ere haritz-enbor sendoak zeuzkan, errotetan eta itsasontzietan soilik erabiltzen diren horietakoak. Hitz batean, Txitxikovek zekusan guztia fermua eta tinkoa zen, sendoa eta zakarra. Atalondora hurbiltzean, emakumezko baten eta gizonezko baten buruak ikusi zituen, ia aldi berean leiho batera azalduak biak. Emakumeak kofia bat zeukan jantzirik, eta haren aurpegia estua eta luzanga zen, luzokerraren irudiko; gizonaren aurpegia, aldiz, biribila eta zabala zen, Rusen bi hariko balalaika arinak egiteko erabiltzen diren Moldaviako kuia horien antzekoa; horrelako balalaikak haien soinu lasaia entzutera biltzen diren neskatxa bular-zuri, lepo-zurbilei begi-keinuka eta txistuka aritzen zaizkien hogei urteko mutilgazte ernai, irtirin eta modazale horien edergailu eta jostagarri izaten dira. Kanpora begiratu, eta berehala ezkutatu ziren bi aurpegiak. Lepo garai urdineko jaka gris batez jantziriko lekaio bat irten zen atalondora, eta harrera-gelaraino lagundu zion Txitxikovi. Ordurako, hantxe zeukan etxeko jauna, zain. Bisitaria ikusirik, idor esan zion: «Mesedez!», eta barruko geletara eraman zuen.
Zeharka begiratu ziola, Txitxikovek tarteko tamainako hartz baten antz ikaragarri handia hartu zion oraingoan Sobakevitxi. Horrelako antza biribiltzeko, hartz-larruaren kolore berdin-berdinekoa zuen fraka, luzeak mahukak, luzeak galtzak, baldarra eta koloka ibilera, eta besteen oinak zapaltzen zituen behin eta berriro. Gorrimina zen haren aurpegia, sukolorea, kobrezko kopeken antzekoa. Gauza jakina da munduan badirela tankera horretako aurpegi ugari: naturak berehalako batean itxuratu ditu, azken ukituak emateko nekerik hartu gabe, karrakarik, ginbaletik edo bestelako lanabes finik erabili gabe; kolpe gogor batzuk emanez taxutu ditu, zirti-zarta: aizkorakada bat eman, eta sudurra egin du; beste aizkorakada bat, eta horra ezpainak; daratulu handi batez egin ditu begiak; eta horrelaxe jaurti du mundura, batere leundu gabe, esanez: «Bizi hadi!». Bada, horrelakoxea zen Sobakevitxen aurpegia ere, mardula, zarpaila, landu gabea; gorantz jasorik eutsi beharrean, beherantz makurturik eduki ohi zuen burua, lepoa ez zuen guztiz jiratzen eta, baldarkeria horren eraginez, gutxitan begiratzen zion solaskideari, eta, horren ordez, atean edo labetxoaren ertz batean jartzen zituen begiak beti. Jangela zeharkatzen ari zirela, Txitxikovek betertzetik begiratu zion berriro: hartza zen!, benetako hartza! Eta, antz harrigarri hori gutxi balitz, hara non, gainera, Mikhail Semionovitx zuen izena! Besteei oinak zapaltzeko ohitura zuela jakinik, Txitxikovek tentu handiz mugitzen zituen bereak, eta aurretik pasatzen uzten zion beti. Etxeko nagusiak, inondik ere errudun sentiturik, bat-batean galdetu zion: «Enbarazurik egin dizut?». Baina Txitxikovek eskerrak eman zizkion, ordu arte inolako enbarazurik egin ez ziola esanez.
Egongelan sartu zirelarik, Sobakevitxek besaulki bat seinalatu zion Txitxikovi, eta berriro esan: «Mesedez!». Eseritakoan, hormei eta han esekirik zeuden margolanei begiratu zien Txitxikovek. Margolan haietan gizaki indartsuak bakarrik ikus zitezkeen, Greziako armadaburuak denak, bakoitza bere benetako neurrian pintatua: Mavrokordatos —jaka eta galtza gorriak soinean, betaurrekoak sudur gainean—, Miaulis, Kanaris. Heroi haiek guztiek izter ikaragarri mardulak eta bibote izugarri handiak zituzten, edonori ilea lazteko modukoak. Greziar indartsu haien artean —zergatik eta zertarako ez dakigula— Bagration ageri zen, zimel, ihar, marko estu-estu batean sarturik, azpian bandera eta kanoi txiki batzuk zeuzkala. Haren aldamenean Bobelina emakume heroi grekoa ikus zitekeen, zango bakoitza egungo ostatuetan elkartu ohi diren gizon irtirinen gorputz-enborra baino lodiagoa. Etxeko jaunak, gizon osasuntsu eta mardula izaki, gela edertzen ziotenak ere gizaki mardul eta osasuntsuak izatea nahi izan zuen, antza. Bobelinaren alboan, leihoaren pare-parean, kaiola bat zegoen esekirik, eta haren barruan zozo bat, iluna, orban zuriekin, hura ere Sobakevitxen oso antzekoa. Bisitariak eta etxeko jaunak artean bi minutu isilik eman ez zutela, atea ireki eta etxekoandrea sartu zen egongelan. Oso emakume garaia zen; kofia bat zeraman buruan, etxeko tindagaiez margoturiko xingolaz apaindua. Patxadaz sartu zen, burua tente, palmondoen irudiko.
— Hona hemen nire Feodulia Ivanovna! —esan zuen Sobakevitxek.
Txitxikov Feodulia Ivanovnaren eskutxora hurbildu zen, eta emakumeak ahoan sartu zion ia, eta, Txitxikovek, horri esker antzeman zion luzokerrak kontserbatzeko erabilitako gatzunaz garbitu zituela eskuak.
— Maitea, hona hemen Pavel Ivanovitx Txitxikov! —jarraitu zuen Sobakevitxek—. Gobernadorearenean eta postaburuarenean izan dut gizon prestu hau ezagutzeko ohorea.
Feodulia Ivanovnak esertzeko eskatu zion —berak ere «Mesedez!» esanik—, eta, erreginarena egitean aktoresek nola, halaxe eragin zion berak buruari. Gero, dibanean eroso eseri, merino-ilezko sorbalda-oihalean bildu, eta handik aurrera ez zuen gehiago begirik kliskatu ez bekainik higitu.
Txitxikovek begiak jaso zituen ostera ere, eta berriro ikusi zituen Kanaris —bere izter mardulekin eta bibote azkengabearekin—, Bobelina eta kaiolako zozoa.
Ia bost minutuko tartean isilik egon ziren hirurak; zozoak zurezko kaiolako zura mokoaz jotzean ateratzen zuen zarata bakarrik entzuten zen, kaiolaren hondoan gari-aleak baitzeuzkan. Txitxikovek beste begiratu bat eman zion gelari, eta han zegoen guztia irmoa eta ezinago zakarra zen, eta etxeko jaunaren antz ikaragarri handia zuen; gelako bazter batean intxaurrondo-zurezko idazmahai sabel-handi bat zegoen, itxura bitxiko lau hankaren gainean bermatua, eta hark ere hartz-itxura izugarri handia zuen. Mahaia, besaulkiak, aulkiak..., ezinago astuna eta zakarra zen dena, edonor larritzeko modukoa; hitz batean, bazirudien gauza bakoitzak, aulki bakoitzak, honela zioela: «Ni ere Sobakevitx naiz!», edo: «Nik ere Sobakevitxen antz handia dut!».
— Joan den ostegunean zutaz gogoratu ginen ganberaburuaren etxean, Ivan Grigorievitxenean alegia —esan zuen azkenean Txitxikovek, ikusirik inork ez zuela hizketan hasteko asmorik—. Oso bilera atsegina izan zen.
— Bai, izan ere, egun horretan ez nintzen joan ganberaburuaren etxera —erantzun zuen Sobakevitxek.
— Hori gizon miresgarria!
— Nor baina? —esan zuen Sobakevitxek, begiak labetxoaren ertzean jarririk.
— Ganberaburua.
— Hara!, beharbada hala iruditu zaizu zuri; masoia da, ordea, eta mundu honetako ergeletan ergelena.
Txitxikov apur bat nahasirik geratu zen definizio gordin samar hori entzunik, baina, berehala, bere okerra zuzendu nahirik, gaineratu zuen:
— Jakina, gizaki bakoitzak bere argalguneak ditu; gobernadorea, aldiz, gizon ezin prestuagoa da.
— Gizon ezin prestuagoa gobernadorea?
— Bai. Ez da hala?
— Munduko bandidorik handiena da!
— Zer diozu! Gobernadorea bandidoa? —esan zuen Txitxikovek, ezin ulerturik nolatan litekeen gobernadorea bandidoa izatea—. Egia esan, sekula ez nukeen horrelakorik pentsatuko —jarraitu zuen—. Baina, dela dela, uztazu oharrarazten haren manerak ez direla bandido batenak, alderantziz, guztiz samurra da gauza guztietan.
Hori esandakoan, gobernadoreak bere eskuekin josten zituen zorrotxoak jarri zituen frogatzat, eta haren begitarte gozoa goraipatu zuen.
— Begitartea ere bandido batena du, ordea! —esan zuen Sobakevitxek—. Emaiozu labana bat eta utz ezazu bide nagusian: edonor hilko du, edonor garbituko du kopek batengatik! Eta gobernadoreordea ere halakoxea da; zur bereko ezpalak dira biak!
«Argi zegok ez dela ondo konpontzen haiekin —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—. Poliziaburuaz hitz egingo zioat: lagun duela uste diat.»
— Kontuak kontu, niri dagokidanez behintzat —esan zuen—, aitortu beharra daukat poliziaburua gustatzen zaidala beste inor baino gehiago. Zer gizon zuzen eta tolesgabea den!; aurpegian antzematen zaio guztiz xaloa dela.
— Alproja hutsa da baina! —esan zuen Sobakevitxek oso odol hotzez—. Saldu egingo zaitu, ziria sartuko dizu, eta, gainera, zurekin bazkalduko du gero! Ondo asko ezagutzen ditut nik haiek guztiak: alproja hutsak dira; hirian denak dira berdinak: alproja bat beste alproja baten gainean eta hirugarren alproja bat beste biei akuiluka. Azpisugeak denak. Behar bezalako gizon bakarra dago: prokuradorea; eta, egia esan behar badizut, zerria galanta da hura ere.
Hain biografia laudoriozko baina labur samarrak entzunik, Txitxikov ohartu zen hobe zuela beste funtzionariorik ez aipatu, eta gogoratu zen Sobakevitxek ez zuela gogoko inori buruz iritzi onik ematea.
— Ea, laztana, goazen bazkaltzera —esan zion emazteak Sobakevitxi.
— Mesedez! —esan zuen Sobakevitxek.
Zizka-mizkaz beteriko mahai batera hurbildu ziren hirurak; ohiturari jarraiki, bisitariak eta etxeko jaunak kopa bana vodka edan zuten aurrena, eta Errusia zabaleko hiri eta herri guztietan bazkaldu aurretik zerbitzatu ohi dituzten zizka-mizkak jan zituzten hurrena, hau da, jaki gazituak eta bestelako mokadu bizigarriak. Jangelara abiatu ziren gero, etxekoandrea, antzarak bezala ibiliz, haien aurretik zihoala. Lau plater zeuden mahai txiki batean. Luze gabe, emakume bat eseri zen laugarren tokian; ez zegoen antzematerik zer ote zen: ezkondua edo ezkongabea, senitartekoa, etxeko administratzailea edo apopilo arrunta; ez zeukan kofiarik buruan, hogeita hamar urte ingurukoa zen eta soineko ñabar batez jantzirik zegoen. Badira gizabanakoak zeinak ez dauden mundu honetan objektu gisa, ezpada objektuen izpil edo orban hutsal gisa soilik. Leku berean esertzen dira beti, modu berean eusten diote denek buruari, altzaria ematen dute, eta pentsa daiteke haien ezpainetatik ez dela sekula hitz-erdirik atera; baina neskameen gelan edo janaritegian daudenean, ikaragarri aldatzen dira, bai horixe!
— Aza-zopa oso gozoa dago gaur, laztana! —esan zuen Sobakevitxek, platerkada zopa zanga-zanga edandakoan eta erretilutik niania-puska ikaragarri handi bat hartuz. Niania delako hori aza-zoparekin batera zerbitzatu ohi den jaki ospetsu bat da: zerri-urdaila artobeltz-ahiz, garunez eta hankaz betea. —Hirian ez duzu honelako nianiarik jango —esan zion Txitxikovi—, deabruak daki zer aterako lizuketen han!
— Gobernadorearenean, ordea, ondotxo jaten da —esan zuen Txitxikovek.
— Ez al dakizu han zerez prestatzen duten jatekoa?, jakingo bazenu, ez zenuke ezer jango.
— Ez dakit nola prestatzen duten, ezin dut horri buruzko iritzirik eman, baina zerri-txuletak eta arrain egosia gozo-gozoak zeuden.
— Hala irudituko zitzaizun zuri. Baina nik badakit zer erosten duten azokan. Hango sukaldariak, bere lanbidea frantses batengandik ikasi duen gizatxar horrek, katua erosten du, larrutu, eta erbia balitz bezala eramaten du mahaira.
— Ene, bada!, zein gauza nazkagarriak esaten dituzun —atera zitzaion Sobakevitxen emazteari.
— Eta zer egingo diot, laztana!, horrelaxe jokatzen dute haien etxeetan, ez da nire errua, horixe egiten dute haiek guztiek. Jaterik ez dagoen guztia, gurean Akulkak baztertu eta, barkatu esatea, zakarrontzira botatzen duen guztia, zopara botatzen dute haiek!, nora eta zopara!, horraxe!
— Beti esaten dituzu horrelako gauzak mahaian! —esan zuen berriro Sobakevitxen emazteak.
— Eta zer gertatuko litzateke nik horrelakorik egingo banu, laztana? —esan zuen Sobakevitxek—. Baina zuzen-zuzenean begietara begira diotsut ez dudala inongo asmorik zerrikeriak jaten hasteko. Azukrez ondo estalirik emango balidate ere, ez nuke igelik ahoan sartuko, ezta ostrarik ere: badakit zeren antza duten ostrek. Hartu aharikia —esan zion Txitxikovi—, ahari-saiheskia da, artobeltz-ahiarekin! Ez da handi-mandien sukaldeetan zerez eta azokan lau egun daramatzan edozein ahariz prestatzen duten fricasé hori bezalakoa. Sendagile alemaniar eta frantsesen asmakeriak dira horiek; urkatu egingo nituzke denak horregatik! Dieta asmatu dute, gosearen bidez sendatzen dute jendea! Uste dute alemaniarren barrunbe mizkinari on egiten diona egokia dela errusiarron urdailerako ere. Bada, ez, ez da hala, horiek guztiak haiek asmaturiko kontuak dira, hori guztia... —Horra iritsirik, ezker-eskuin eragin zion buruari, haserre—. Ilustrazioa gora eta ilustrazioa behera aritzen dira denbora guztian; ergelkeria galanta ilustrazioa! Beste hitz bat erabiliko nuke, baina ez da gisakoa mahaian horrelakoak esatea. Nirean ez da horrelakorik gertatzen. Nire etxean, zerria badago, zerri osoa ekartzen dugu mahaira, aharia badago, osorik zerbitzatzen dugu aharia, eta antzara badago, oso-osorik antzara! Nahiago dut gogoak ematen didanetik bi platerkada eder jan.
Eta frogatu egin zuen esanikoa: ahari-saiheski baten erdia platerera bota, oso-osorik jan, hezurra marraskatu, eta hezurrik txikienak ere miazkatu zituen.
«Izan ere —pentsatu zuen Txitxikovek—, tripazaku ederra duk gizon hau.»
— Etxe honetan ez dugu horrelakorik egiten —zioen Sobakevitxek, ezpainzapiaz eskuak garbitzeaz batera—, nirean ez dugu edozein Pliushkinen etxean bezala jokatzen: zortziehun arima ditu eta nire artzainak baino txartoago bizi eta jaten du!
— Nor da Pliushkin hori? —galdetu zuen Txitxikovek.
— Alproja bat —erantzun zuen Sobakevitxek—. Zaila da bera baino gizon zekenagorik irudikatzea. Espetxeko presoak bera baino hobeto bizi dira: gosez hil du bere jende guztia.
— Egia da hori? —galdetu zuen Txitxikovek, jakinminak akuilaturik—. Jendea mordoka hiltzen zaiola diozu?
— Euliak bezala.
— Euliak bezala?, ez da izango! Eta hemendik urrun bizi da?
— Bost verstara.
— Bost verstara! —egin zuen oihu Txitxikovek, bihotzean astindu txiki bat nabariturik—. Zure etxetik irtenda, ezkerretara ala eskuinetara?
— Hobe duzu zakur horren etxeko bidea ere ez jakin, benetan! —esan zuen Sobakevitxek—. Barkagarriagoa da edozein leku lizunetara joatea horren etxera inguratzea baino.
— Ez, ez dut hara joateko asmorik, besterik gabe galdetu dizut; interesatzen zait mota guztietako lekuak ezagutzea —erantzun zion Txitxikovek.
Ahari-saiheskiaren ondotik, vatrushkak zerbitzatu zituzten, haietako bakoitza platera bera baino askoz handiagoa; gero, txahala adinako indioilar bat ekarri zuten, denetariko jaki gozoz beterik: arrautzaz, arrozaz, gibelaz eta beste hainbat gauzaz, hegaztiaren urdailaren barruan estu-estu sarturik denak. Horrekin amaitu zen bazkaria; baina, mahaitik altxatu zirenean, Txitxikovek sumatu zuen lehen baino pud bat gehiago pisatzen zuela. Egongelara joan ziren. Ordurako, konfitura zegoen han platertxo batean prest; ez zen okaranezkoa, ez madarizkoa, ez ezein baiazkoa konfitura hura, eta, bestetik, ez bisitariak ez etxeko jaunak ez zuten ukitu ere egin. Etxekoandrea gelatik irten zen, platertxo gehiago konfituraz betetzera. Emazteak alde egin zuela baliatuz, Sobakevitxengana hurbildu zen Txitxikov; luze eta zabal eseririk zegoen besaulki batean, zinkurinka hain bazkari oparoaren ostean, ahotik hots ulergaitzak jaulkitzen zitzaizkiola, aitarenka, eta txitean-pitean eskuaz ahoa estaltzen. Honela mintzatu zitzaion Txitxikov:
— Kontu txiki bati buruz hitz egin nahi nuke zurekin.
— Hona hemen konfitura gehiago —esan zuen etxekoandreak, platertxo batekin itzulirik—, eztiz gozaturiko errefaua da!
— Geroago jango dut! —esan zuen Sobakevitxek—. Orain, zoaz zure gelara, Pavel Ivanovitxek eta biok, frakak erantzi, eta lo-kuluxka egingo dugu!
Etxekoandrea lumatxak eta bururdiak ekar zitzatela agintzeko prest agertu zen berehala, baina etxeko jaunak esan zion: «Utzi, besaulkietan egingo dugu lo-kuluxka». Eta han joan zen emakumea.
Sobakevitxek apurtxo bat makurtu zuen burua, kontu txiki hura zertan zen entzuteko prest.
Txitxikovek oso urrunetik heldu zion solasaren hariari, Errusiako Estatuaz hitz egin zuen, handizka, eta sutsuki goraipatu zuen lurraldearen zabala, esanez behialako inperio erromatarra ez zela hain handientsua izan eta atzerritarrek arrazoiz miresten zutela Errusia... Sobakevitxek dena entzuten zuen, burua makurturik. Txitxikovek jakinarazi zion ezen, ospean parekorik ez duen Estatu horretako legeen arabera, nekazarien erroldan errejistraturiko arimak, mundu honetako lanak amaitutakoan, bizirik baleude bezala erroldaturik geratzen direla errolda berria egin arte, Estatuaren bulegoak garrantzirik gabeko eta alferrikako agiri gehiegien zamaz ez itotzearren eta Estatuaren mekanismoa areago ez katramilatzeagatik, oso katramilatsua baita berez... Sobakevitxek dena entzuten zuen, burua makurturik; eta Txitxikovek esan zion ezen, zuzena izanik ere, lege hori, neurri batean behintzat, eragozpen larria zela lurjabe askorentzat, zeren eta zergak ordainarazten baitzizkien nekazari haiek bizirik baleude bezala, eta bera, etxeko nagusia estimu handitan zeukanez, prest zegoela betebehar benetan astun hori bere gain hartzeko. Tentu handiz jardun zuen aferaren mamiaz: hildako nekazariei ez zien arima hilak deitu, ezpada zenduriko arimak.
Sobakevitxek zirkinik egin gabe entzuten zuen dena, burua makurturik, eta haren aurpegian ez zen imintzio baten antzekorik ezer agertu. Bazirudien gorputz hartan ez zegoela arimarik, edo egon bazegoela, baina ez beharko lukeen tokian, baizik eta, Kostxei hilezkorrarenaren antzera, mendiez bestaldean, eta hain oskol lodian bildurik, ezen beraren barruan higitzen zen guztiak ez baitzuen azalean dardararik txikiena ere eragiten.
— Eta? —esan zuen Txitxikovek, urduri samar, erantzunaren zain.
— Zuk arima hilak behar dituzu, ezta? —galdetu zion Sobakevitxek sinpleki, harridura-izpirik gabe, ogiaz mintzo balitz bezala.
— Bai —erantzun zuen Txitxikovek, eta hitzak bigundu zituen berriro, esanez—: zenduriko arimak, alegia.
— Izango dira baten batzuk, nola ez... —esan zuen Sobake- vitxek.
— Eta, izanez gero, zuk, inondik ere... gustura kenduko zenituzke aldetik, ezta?
— Bai; saltzeko prest nago —esan zuen Sobakevitxek, burua apur bat jasorik, eta ulerturik ezen erosleak, seguraski, etekinen bat aterako zuela hortik.
«Deabruak naramala —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—, saltzeko prest agertu duk nik horrelakorik iradoki gabe ere!», eta ozenki esan zuen gero:
— Eta zenbatean salduko zenizkidake? Tira, egia esan, nolako salgaia den kontuan izanik... bitxi samarra da prezioaz hitz egitea, baina...
— Ez dizut diru gehiegi eskatuko: ehun errublo bakoitzeko —esan zuen Sobakevitxek.
— Ehun bakoitzeko! —egin zuen espantu Txitxikovek, aho zabalik eta Sobakevitxi begietara tinko so eginez, jakin gabe berak txarto ulertu zuen edo Sobakevitxen mihiak, berez baldar samarra izaki, nolabait okertu eta hitz bat jarri zuen beste baten lekuan.
— Garesti deritzozu, ala? —esan zuen Sobakevitxek, eta gero gaineratu—: Zein da, bada, zure prezioa?
— Nire prezioa! Inondik ere, edo okerren bat egin dugu edo ez dugu elkar aditu, ahaztu egin zaigu zertaz ari garen. Tira, eskua bihotzean jarririk, neure prezioa esango dizut: gehienez ere laurogei kopek arima bakoitzeko.
— Hara bestea!, laurogei kopek!
— Nire ustez, ezin da gehiago eskatu.
— Arraioa!, ez dira abarkak, gero!
— Bai, arrazoi duzu, baina jendea ere ez da.
— Zer uste duzu, gero?, badela erroldan inskribaturiko arima bakoitza hogei kopekeko prezioan salduko lizukeen ergelik?
— Barkatu, zergatik deitzen diezu erroldan inskribaturiko arimak? Aspaldi hil dira, oihartzun sumagaitz bat besterik ez dute utzi. Dena dela, gehiago ez eztabaidatzearren, errublo eta erdi emango dizut bakoitzarengatik; nahi baduzu, prezio horretan saldu, ezin dizut gehiago ordaindu.
— Lotsagarria da prezio hori aipatzea ere! Merke-zuhurrean ari zara, esadazu zeure azken prezioa!
— Ezin dut, Mikhail Semionovitx, benetan diotsut, ezin dut; eta ezin egin daitekeena ezin egin daiteke —esan zuen Txitxikovek, eta, hala ere, berrogeita hamar kopek gehiago eskaini zituen.
— Zergatik zara hain zekena? —esan zuen Sobakevitxek—. Oso diru gutxi da hori. Edozein iruzurtik ziria sartu eta zaborra salduko dizu arimen ordez. Nireak, ordea, intxaur batu berriak bezalakoak dira, aukera-aukerakoak denak, zein baino zein hobea: lanbideren bat ez duena ezin indartsuagoa da. Horra hor, esaterako, Mikheiev gurdigilea!, kotxe baleztadunak bakarrik egiten zituen, sendoak eta luzerakoak, eta ez ordu bete soilik irauten duten Moskuko kotxe kaxkar horiek bezalakoak; eta berak bakarrik tapizatu eta bernizatzen zituen, inoren laguntzarik gabe.
Ahoa ireki zuen Txitxikovek, guztiarekin ere Mikheiev hura aspaldi hil zela esateko, baina Sobakevitx hitz-jario zegoen, mihiak ekarri ahalean hitza eta pitza zeriola:
— Eta Probka Stepan zurgina? Lepoa egingo nuke ez duzula inon horrelako mujikik aurkituko. Hura gizon puska! Guardian zerbitzatu izan balu, Jainkoak daki noraino iritsiko zen. Hiru arshin eta gehiago zituen goibehean!
Txitxikovek, berriro ere, oharrarazi nahi izan zion Probka izeneko horrek ere aspaldi egin zituela mundu honetakoak; baina Sobakevitxek, inondik ere, luzerako etorria zuen: hain hitz-uholde handia zerion, ezen entzutea beste aukerarik ez baitzegoen:
— Horra Milushkin adreilugilea! Labea eraikitzeko gauza zen horren premia zuen edozein etxetan. Eta Maxim Teliatnikov zapataginak, mozkortuta egonik ere, eztena hartu, eta segituan egiten zuen zapata-pare eder askoa. Eta zer esan Jeremei Sorokoplekhini buruz! Berak bakarrik beste guztiek adina balio zuen. Salerosian aritzen zen Moskun, eta bostehun errubloko zergak ordaintzen zizkidan. Nolako jendea! Pliushkin batek ez lizuke horrelako arimarik salduko...
— Baina, gizona —esan zuen azkenean Txitxikovek, itxuraz amaierarik ez zuen erretolika haren isuri oparoak harriturik—, zergatik aipatzen dizkidazu haien tasun guztiak?, dagoeneko ez dute deus balio, hilik daude denak. Esaera zaharrak dioenez, gorpuak hesiei eusteko besterik ezin erabili.
— Bai, hilik daude, jakina —esan zuen Sobakevitxek, bere senera etorri eta hain zuzen ere ordurako hilik zeudela gogoratu balu bezala, eta gero erantsi—: Baina zer esan bizirik daudenaz? Zer-nolako jendea da? Euliak dira, ez pertsonak.
— Baina bizirik daude; besteak, ordea, ameskeriak baizik ez dira.
— Bai zera!, ez dira ameskeriak! Jakin ezazu ez duzula inon Mikheiev bezalakorik aurkituko; gela honetan ez litzateke sartuko, hain zen handia; ez, ez dira ameskeriak! Zaldiak baino indar handiagoa zuen sorbaldan; jakin nahi nuke hemen ez bada non aurkituko zenukeen horrelako ameskeriarik!
Bagration eta Kolokotronisen potretak esekirik zeuden hormarantz jiraturik esan zituen azken hitz horiek, hala nola gertatu ohi baita solaskideetako batek, bat-batean eta ageriko arrazoirik gabe, mintzalagunari zuzenean hitz egin ordez, ustekabean iritsi berria den hirugarren bati so egiten dionean; jakin badaki hirugarren horri ez diola ez erantzunik, ez iritzirik eta ez baieztapenik entzungo, baina, hala ere, berarengan finkatzen ditu begiak, elkarrizketan bitartekari jarduteko eskatu nahi balio bezala; eta ezezagunak, lehen uneko nahasmendua gainditurik, ez du jakiten zer egin: erantzun, auziaren nondik norakoei buruz ezertxo ere entzun ez badu ere, edo, bestela, gizalegeak agintzen duena betez, apur batean egon, eta gero joan.
— Ez, ezin dizut bi errublo baino gehiago eman —esan zuen Txitxikovek.
— Begira, inolako mesederik egin nahi ez dizudala pentsa ez dezazun, eta gehiegi eskatzen dizudala-eta nirekin haserre ez zaitezen, hirurogeita hamabost errubloan salduko dizut arima bakoitza, baina, hori bai, diru-paperetan ordaindu behar didazu; eta hori guztia adiskideak garelako bakarrik!
«Hara bestea! —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—. Ergeltzat hartu nauk, ala?», eta ozenki gaineratu zuen:
— Harriturik nago, benetan: badirudi komedia bat edo halako antzerkiren bat jokatzen ari garela; ezin bestela ulertu egoera hau... Zuk nahikoa gizon buruargia eta ikasia ematen duzu. Hutsaren hurrengo huskeria batez ari gara. Zertarako balio dute arima hilek?, nork behar du halakorik?
— Zuk, ordea, erosi egiten dituzu, eta horrek esan nahi du haien premia duzula.
Txitxikovek, hori entzunik, ezpainak hozkatu zituen, zer erantzun ez zekiela. Familiako eta etxeko gorabeherei buruz hitz egiten hasi zen, baina Sobakevitxek jarduna eten zion:
— Ez dut zertan jakinik zure harremanen berri; ez dut muturra sartu nahi besteren etxeko kontuetan, zeure arazoa duzu hori. Zuk arimak behar dituzu, eta nik salduko dizkizut, eta damutuko zaizu ez erostea.
— Bi errublo —esan zuen Txitxikovek.
— Arraioa!, esaera zaharreko Jakov izeneko haren papagaia ematen duzu: buruz zer ikasi, horrekin buka eta horrekin hasi. Bi errublo eskaini, eta ez duzu hortik mugitu nahi. Ea, esadazu zeure azken prezioa!
«Deabruak eramango ahal hau, zakur zikina alaena! —pentsatu zuen Txitxikovek bere kolkorako—. Errublo erdi gehiago eskainiko diat heure intxaur horietako bakoitzarengatik!»
— Ondo da, errublo erdi gehiago emango dizut bakoitzeko.
— Bada, nik ere neure azken hitza esango dizut: berrogeita hamar errublo! Eta galduan irtengo naiz, benetan; inon ez duzu hain jende ona merkeago erosiko!
«Dirugosea halakoa!», esan zuen Txitxikovek bere artean, eta ozenki gaineratu zuen gero, haserre samar:
— Baina, gizona... badirudi garrantzi handiko kontu batez ari garela; beste leku batean merke-merke lortuko ditut. Beste edonork pozarren emango dizkit, aldetik lehenbailehen kentzearren. Bai ergela horrelako gauza bat beretzat gorde nahi duena, zertarako eta zerga gehiago ordaintzeko!
— Baina, gure artean eta adiskide gisa esango dizut, jakin beharko zenuke horrelako gauzak erostea ez dela beti zilegi; nik edo beste edonork horren berri zabalduz gero, horrelako erosketa egin duen gizonak bere sinesgarritasun guztia galduko luke, eta akabo berarentzat tratuak eta irabazpideak.
«Horra nora iritsi den doilor ustel hau!», pentsatu zuen Txitxikovek, eta, odola hotz zeukalako itxurak eginez, esan zuen:
— Nahi duzun bezala. Zuk hala uste baduzu ere, ez ditut erosi nahi haien premia dudalako, horretarako gogoa dudalako baizik. Bi errublo eta erdi bakoitzeko; nahi ez baduzu, hor konpon!
«Burugogorra duk, gero! Ez dik amore ematen», pentsatu zuen Sobakevitxek.
— Hogeita hamar errublo bakoitzeko, eta zureak dira denak!
— Ez, argi dago ez dituzula saldu nahi. Agur!
— Itxaron, itxaron! —esan zuen Sobakevitxek, Txitxikoven eskua askatu gabe eta oina zapalduz, zeren gure protagonistari ahaztu egin baitzitzaion tentu-neurriak hartzea, eta, bere arduragabekeriaren zigor gisa, hor hasi behar izan zuen txistuka eta hanka baten gainean jauzika.
— Barkatu!, min eman dizut? Eseri hemen, mesedez! Barkatu!
Hori esandakoan, besaulki batean eseri zuen Txitxikov, zeregin horretan trebetasun handi samarra erakutsiz, hartz bezatua ere trebea izaten baita zenbait langintzatan, ederto aritzen da jira-biraka eta ondo asko ikasi du hainbat ekintza antzezten jabeak honelako galderak egiten dizkiolarik: «Misha, herriko emakumeek nola astintzen dute eskuilatxoekin gorputza, lurrin-bainua hartzen dutenean? Erakutsi! Eta haur txikiek nola egiten dute ilarrak lapurtzean?».
— Egia esan, denbora alferrik galtzen ari naiz hemen; berandu nabil, gainera.
— Egon zaitez apur batean hor eserita, atsegin handiz entzungo duzun gauzatxo bat esango dizut.
Sobakevitxek, berarengandik pixka bat hurbilago eseri, eta ahapeka esan zion belarrira, sekretu bat balitz bezala:
— Hogeita bost?
— Hogeita bost errublo esan nahi duzu? Ez, ez, ez, ezta horren laurdena ere, kopek bat gehiago ere ez dizut eskainiko.
Isildu zen Sobakevitx. Isildu zen Txitxikov ere. Isilaldiak bi minutu inguru iraun zuen. Hormatik, Bagration sudur-kakoak ikusmin handiz begiratzen zion eskatu-eskaini hari.
— Zein da zure azken prezioa? —esan zuen Sobakevitxek azkenean.
— Bi eta erdi.
— Giza arima hutsaren hurrena da zuretzat, argi dago. Emadazu hiru gutxienez!
— Ezin dut.
— Alajainkoa, zurekin ez dago ezer egiterik! Galduan irtengo naiz, baina tira, zer egingo diogu!, neure izaera madarikatu honek lagun hurkoari atsegin ematera bultzatzen nau beti azkenean. Orain, noski, eroste-agiria egin beharko dugu eskribauarenean, tratua behar bezala burutze aldera.
— Bai horixe.
— Eta, horretarako, hirira joan beharko dugu.
Halaxe egin zuten tratua. Biak ados jarri, eta erabaki zuten biharamunean bertan joatea hirira, eroste-agiria egitera. Txitxikovek nekazarien zerrenda eskatu zuen. Sobakevitxek ondo iritzi zion halako eskaerari; idazmahaira hurbildu zen berehala, eta, zeregin hori inoren ardurapean utzi gabe, berak ekin zion nekazarien zerrenda osatzeari, izenaren alboan bakoitzaren berezitasun nabarmengarri guztiak idazten zituela.
Txitxikovek, beste zereginik ez-eta, Sobakevitxen atzean zegoenez, haren gorputzaren eremu zabala begiz arakatzeari ekin zion. Aztertu zuen bizkarra —Viatkaren zaldi potoloena adinakoa—, erreparatu zien hankei —kantoiak babesteko espaloietan ezarri ohi dituzten burdinurtuzko zutoinen antzekoak—, eta, halako ikuskariak kilikaturik, ezin izan zion bere barneko jarioari eutsi: «Ondo hornitu hau Jainkoak, alafede! Esan ohi denez: txarto ebakia baina ondo josia! Hartz jaio hintzen ala bazter-herri honetako bizimoduak, galsoroek eta nekazariekiko harremanek bihurtu haute hartz?, horren guztiaren eraginez zikoiztu haiz? Baina ez: uste diat orain haizen bezalakoxea izango hintzela modaren arabera hezi, mundura jaurti, eta bazter galdu batean barik Petersburgen bizi izan bahintz ere. Alde bakarra zegok: orain, txahal-saiheski erdia ahiarekin eta platera adinako vatrushkak jaten dituk; bestela, txuletak boilurrekin izango hituen janari. Orain, mujikak dituk eskumendean: ondo konpontzen haiz haiekin eta, jakina, ez diek gaitzik egiten, zeren, heureak dituanez, hiretzat kaltea txarto tratatuko bahitu; bestela, funtzionarioak izango hituen heure agindupean, eta, halakoak hire zerbitzari ez izaki, estu erabiliko hituen; edo dirua lapurtuko huen Estatuaren altxorretik! Ez!, eskua itxita daukana ezin eskuzabala izan! Eta ukabileko hatz bat edo bi zabalduz gero, okerrago oraindik. Jakintzaren bat edo beste gaingiroki ikasten saiatuko balitz, gero, jakintza horretan benetan adituak direnak baino jakintsuagoa dela aldarrikatuko likek. Eta, beharbada, zera esango likek halakoren batean: "Orain ikusiko duzue nor naizen!". Eta oso xedapen zentzuzkoa asmatuko likek, hain zentzuzkoa, non makina bat lagunek gorriak ikusiko bailituzkete horren eraginez... Jai genikek jende guztia bera bezain zikoitza balitz!».
— Prest dago zerrenda —esan zuen Sobakevitxek, jiraturik.
— Prest daukazu? Ekarri, mesedez!
Txitxikovek gainbegiratu bat egin zion zerrendari, eta harriturik utzi zuten hango zehaztasunak eta txukuntasunak: nekazarien lanbidea, izen-deiturak, adina eta famili egoera zehatz-mehatz idazteaz gain, bakoitzaren portareari eta edan-urritasunari buruzko oharrak ere ipini zituen Sobakevitxek, orri-bazterrean; hitz batean, atsegin ematen zuen hura ikusteak.
— Orain, mesedez, zorraren parte bat aurreratu behar didazu, berme gisa! —esan zuen Sobakevitxek.
— Zertarako behar duzu bermerik? Dena batera jasoko duzu hirian.
— Baina horrela egin ohi da! —esan zuen Sovakevitxek.
— Bada, ez dakit zer emango dizudan!, ez daukat dirurik aldean. Tira, hona hemen hamar errublo.
— Hamar! Emadazu berrogeita hamar gutxienez!
Txitxikovek ezezkoari eutsi zion; baina Sobakevitxek hain seta handiz ekin zion dirua bazeukala esateari, non beste billete bat atera behar izan baitzuen, esanez:
— Hona beste hamabost, hogeita bost guztira. Baina ordainagiria egin behar didazu.
— Zertarako behar duzu ordainagiria?
— Hobe horrela, zer gerta ere.
— Ondo da, ekarri dirua!
— Dirua? Hementxe daukat, eskuan! Ordainagiria idatzi bezain laster emango dizut.
— Baina, gizona, nolatan egingo dizut ordainagiria? Aurrena dirua ikusi behar dut.
Eskuan zeuzkan billeteak eman zizkion Txitxikovek. Sobakevitx mahaira hurbildu zen; ezkerreko hatzekin billeteei eutsi, eta beste eskuaz paper-puska batean idatzi zuen hogeita bost errublo hartu zituela, Estatuaren diru-paperetan, salduriko arimengatik jaso beharreko kopuruaren aurrerakin gisa. Oharra idatzitakoan, berriro aztertu zituen billeteak.
— Billete hau zaharkiturik dago! —esan zuen, billeteetako bat argi kontra aztertuz—, urratu txiki batzuk dauzka; baina, tira, lagun artean ez diogu horri garrantzirik emango.
«Zikoitza, zikoitza ez bestena! —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—, eta alproja galanta gainera!»
— Eta emakumezkorik ez duzu nahi?
— Ez, eskerrik asko.
— Merke salduko nizkizuke. Zu izateagatik, errublo bat bakoitzeko.
— Ez, ez dut emakumezkorik behar.
— Tira, behar ez baduzu, ez dago ezer esatekorik. Gustu kontuetan legerik ez: esaera zaharrak dioenez, batek popea gustuko eta beste batek popearen emaztea gogoko.
— Tratu honen berri ez zabaltzeko eskatu nahi nizuke —esan zuen Txitxikovek, agurtzeko tenorean.
— Bai, halaxe uste dut nik ere. Hirugarren batek traba besterik ez luke egingo hemen; adiskide minek elkarrenganako uste onak bultzaturik egindakoak gorderik geratu behar du haien arteko adiskidetasunaren babesean. Agur! Estimatzen dizut bisita; hemendik aurrera, ez ahaztu: astialditxo bat izan bezain laster, etorri hona bazkaltzera eta denbora pasatzera. Agian, elkarri mesederen bat egiteko aukera sortuko da berriro ere.
«Hago horretan! —pentsatu zuen Txitxikovek bere kolkorako, britxkara igotzeaz batera—. Bi errublo eta erdi kendu dizkidak arima bakoitzeko, zeken ustel horrek!»
Ez zegoen pozik Sobakevitxen jokaerarekin. Izan ere, elkar ezaguten zuten, elkarrekin egonak ziren gobernadorearenean eta poliziaburuarenean, eta, hala ere, ezagutuko ez balu bezala tratatu zuen, eta dirua eskatu zion deus balio ez zuen zabor baten aldera! Britxka patiotik atera zelarik, atzera begiratu zuen Txitxikovek, eta ikusi zuen Sobakevitx ataurrean zegoela oraindik eta, itxuraz, tinko begira zeukala, nongo bidea hartuko ote zuen jakin nahirik.
— Hor dago oraindik doilor hori! —murmurikatu zuen hortz artean, eta, jauretxetik kotxea ikusterik izan ez zezaten, bidetik baztertzeko eta nekazarien izbetarantz joateko agindu zion Selifani. Pliushkinen herrixkara joateko asmoa zuen —zeren, Sobakevitxek esandakoaren arabera, jendea euliak bezala hiltzen baitzen han—, baina ez zuen nahi Sobakevitxek horren berri jakin zezan. Britxka herrixkaren amaierara iritsi zenean, beregana deitu zion ikusi zuen aurreneko mujikari, zeinak, inurri nekaezinen antzera, bidean aurkituriko enbor lodi-lodi bat baitzeraman lepoan, bere izbarantz.
— Aizak, bizardun hori!, nola joan naiteke Pliushkinen herrixkara nagusiaren etxe albotik pasatu gabe?
Galdera horrek, nonbait, nahasi egin zuen mujika.
— Zer, ez dakik, ala?
— Ez, jauna, ez dakit.
— Zer diok, gero!, urdindurik daukak ilea dagoeneko, eta ez duk ezagutzen Pliushkin, bere jendeari janari urria ematen dion gizon zeken hori?
— Ah!, adabatua, adabatua! —egin zuen oihu mujikak.
«Adabatu» hitzari beste izen bat erantsi zion, oso egokia, baina ohiz kanpokoa eguneroko hizkeran, eta, horrenbestez, aipatu gabe utziko dugu. Dena dela, kontu egin dezakegu aukera-aukerakoa zela hitz hura, zeren, Txitxikov, bidean aurrera tarte luzea ibili eta gero ere, barrez baitzihoan bere britxkan, nahiz eta mujika aspaldi desagertu zen begien bistatik. Gogoko ditu errusiarrak esapide gordinak!, eta norbaiti goitizena jarriz gero, ezizen hori eramango dute haren ondorengoek ere, halaxe deituko diote lan-sasoian eta erretiroa hartutakoan, halaxe esango diote Petersburgen zein munduaren araurrenean; eta delako horrek denetariko amarruak baliatuko ditu bere gaitzizena duintzeko, dirua emango die zenbait idazle kaxkarri izen hori antzinako printze-leinu batetik datorrela zabal dezaten, baina ustel aterako zaizkio saio horiek guztiak: ezizenak berak lau haizeetara aldarrikatuko du egia, eta argi salatuko zein zulotatik atera den azeri hori. Ezizena neurri-neurrikoa izanez gero, ahoz aho hedatzen bada ere, hitz idatzia bezain ezabaezina da: aizkorakadaka ere ezin ezpaldu. Eta ezin doiagoa izaten da Errusiaren barren-barrenetik sorturiko guztia; hor, Errusiaren bihotzean, non ez baitago alemaniarrik, finlandiarrik edo bestelako herririk, errusiarraren adimen berez zorrotz eta bizia da nagusi, eta errusiarrak ez du legarrik ahoan, ez ditu hitzak egosten —oilalokak arrautzak txitatzen dituen bezala—, hitzetik hortzera asmatzen ditu, bizitza osorako nortasun-agiria bailiran, eta, hitz egokia aurkiturik, ez dio ezer gehiagorik erantsiko, ez du —esaterako— sudurrari edo ezpainei buruzko zertzeladez apainduko; marra bat pintatu, eta bukatua du potreta, burutik oinetarainoko potret biribila!
Ezin konta ahal eliza eta monasterio daude gure Rus santu eta jainkozale honetako luze-zabal osoan barreiaturik, beren kupula, gopoil eta gurutzeekin; bada, mundu honetako leinu, enda eta herriak ere halaxe, ezin konta ahal dira, lurraren azal osoa estaltzen dute, batetik bestera mugitzen dira, beren aniztasunean bilduma ñabarra osatuz. Eta herri bakoitzak aldean darama bere ahalmenen altxorra, bere arimaren indar sortzailea, bere nortasun berdingabea eta Jainkoak emaniko bestelako dohainak; herri bakoitzak bere hitzak erabiltzen ditu gauzak izendatzeko, eta hitz horiek haren izaeraren alderdi bana agerrarazten dute, eta gainerako herrietatik bereizten. Britainiarren hitzek bizitzaren eta giza bihotzaren ezagutza sakona erakusten dute; frantziarren berbak bizialdi laburrekoak dira: lipar batez apain eta dotore distiratu, eta berehala itzaltzen dira; alemaniarren gogamen zorrotzak hitz korapilatsuak sortzen ditu, ulergaitzak askorentzat; baina, bete-betean asmatzen duenean, ez dago errusiarrarena bezain hitz esanguratsu eta adierazgarririk, bihotzean hain sakon erroturik, hain gar bizia darionik, bere baitan hain bizitasun handia gordetzen duenik.
Seigarren kapitulua
Garai batean, aspaldi, nire gaztaroan, haur-denbora ezinbestez bizkor joanean, pozgarri zitzaidan edozein leku ezezagunetara lehenbiziko aldiz iristea; herrixka zela, edozein barrutitako hiriburu ziztrina zela, herri zein aldiri zela, nire haur-begirada ikusnahiak gauza liluragarri ugari kausitzen zituen beti. Edozein eraikuntzak, berezitasun deigarriren bat zuen edozerk, den-denak, geldiarazi egiten ninduen, txunditurik. Estatuaren etxe harrizko bat, arkitektura-estilo jakin baten eredukoa, leihoen erdiak itxurazkoak zeuzkana, bakar-bakarrik eraikia herriko burges txikien zurezko etxetxo solairu bakarrekoen erdian; kupula erregular bat, biribila, goitik beheraino zinkezko xaflaz estalia, elurra bezain kare zuriz zarpiaturiko eliza berri baten gainean altxatua; merkatuko plaza; probintzietako gizon dotore-usteko horietako bat hiri erdian... ezertxo ere ez zitzaion ezkutatzen nire oharmen zoli artean sorgortu gabeari, eta, sudurra telegatik kanpora aterata, begiak josten nituen longain bitxi batean —ordu arte halakorik sekula ikusi gabea bainintzen—; arreta biziz begiratzen nien barazki-denda bateko ateaz bestaldean atzematen ziren zurezko kutxa iltzez, mahaspasaz, sufrez eta xaboiz beteei eta Moskuko gozoki lehorrez beteriko potoei; ikusminez begietaratzen nituen nire albotik igarotako infanteriako ofiziala —Jainkoak daki zein probintziatatik etorria barrutiko hiriburu aspergarrira— eta beroki laburrez jantzirik drojki arin batean bizkor zihoan merkataria, eta haien bizimodu zorigaiztokoa irudikatzen nuen neure baitan. Nire aldamenetik barrutiko funtzionario bat igaro, eta bertantxe hasten nintzen pentsatzen: nora ote doa?, anaiaren etxera arratsalde-pasa egitera?, edo berera zuzenean?, eta zer egingo du han?, erabat ilundu bitartean ordu erdi ataurrean eseririk egon, eta gero goiz afaldu amarekin, emaztearekin, emaztearen ahizparekin eta familia osoarekin?, eta zertaz hitz egingo dute afalostean, idunekoz apainduriko neskameak edo jaka lodiko morroiak gantzezko argizaria ekartzen dietenean familiaren betiko argimutilean? Edozein lurjaberen herrixkara iritsirik, ikusgura begiratzen nion zurezko kanpandorre estu eta garaiari edo zurezko eliza zahar, zabal eta ilunari. Urrunetik, liluragarri ageri zitzaizkidan lurjabearen etxeko teilatu gorria eta tximinia zuriak inguruko zuhaitzen hostaila berdetik zehar, eta ezinegonez hurbiltzen nintzen, etxea bi aldeetatik babesten zuten lorategiak elkarrengandik noiz bananduko bizitegia oso-osorik erakusteko, eta halako batean, oh!, haren irudi zoragarria agertzen zitzaidan begien aurrean, eta, hori ikusirik, ahaleginak egiten nituen jabea nolakoa zen irudikatzeko: lodia ote?, semerik bai?, edo irri zoliko sei alaba jostalari?, begi beltzak zituzten?, ederra zen ahizpatxoetan gazteena?, eta aita, gizon alaia zen?, edo goibela, iraila azken egunetan bezala?, egutegiari begiratu eta gazteentzat guztiz aspergarri diren gauzez jarduten zuen, gariaz eta zekaleaz esaterako?
Orain, ordea, soraio iristen naiz edozein herri ezezagunetara, eta sorgor begiratzen diot haren irudi arruntari; hoztu zait begirada, galdu du behinolako arrotz-zaletasun guztia, dagoeneko ezerk ez dit barrerik eragiten, eta aspaldiko urteetan imintzio biziak, irriak eta hitz-jario oparoak eragiten zizkidan guztia azaletik lerratzen zait orain, aztarnarik utzi gabe, eta isiltasun antsikabe batek lotzen du nire aho hertsia. Oh, nire gaztaroa!, oh, nire gazte-denborako sasoia!
Bitartean, Txitxikov pentsakor zihoan, eta barre egiten zuen noizean behin bere kolkorako, mujikek Pliushkini ezarritako ezizena gogoan, eta, horrenbestez, ez zen konturatu izba eta kale ugariko herri handi batean sartu zirela. Luze gabe, ordea, horretaz oharrarazi zioten enborrezko zoladurak eraginiko astindu bortitzek. Izan ere, hiriko galtzadak leun-leuna ematen zuen enborrezko bide haren aldean. Enborrek gora eta behera egiten zuten pianoko teklak bailiran, eta bidazti ohartu gabeari koskorrez betetzen zitzaion garondoa, edo ubelduraz bekokia, edo oso modu mingarrian hozkatzen zuen mihi-punta bere hortzekin. Halako zahartasun berealdikoa atzeman zien Txitxikovek zurezko eraikuntza haiei guztiei: izbetako enborrak ilunak eta zaharrak ziren, teilatu askok galbaheak baino zulo gehiago zituzten, gailurreko habea eta —saihets hezurren irudiko— albo banatako gapirioak besterik ez zen geratzen haietako batzuetan. Bazirudien etxeen jabeek berek kendu zituztela teilatuetako haga eta oholtxoak, nonbait uste baitzuten —eta ez arrazoirik gabe gainera— izbek ez dutela euritik babesten, eta, ateri dagoenean eta eguraldi ona egiten duenean, ez dagoela etxean zertan geraturik, leku aski zabala baitago tabernan, edo bide nagusian, hitz batez, beste edonon. Izbetako leihoek ez zuten kristalik, haietako batzuk piltzarrez edo nekazarien oihal latzezko beroki lodiez estalirik zeuden; teilatu-hegalen azpiko balkoi barandadunak okerturik eta belzturik ageri ziren, oso itsusi (bidenabar esanik, ez dago jakiterik zein eginkizun betetzen duten horrelako balkoiek Errusiako hainbat izbatan). Izben atzean gari-meta eskergak ikusten ziren leku askotan, ilaran jarriak. Itxuraz, denbora luzea zeramaten han: haien koloreak adreilu zahar txarto egosiena gogorarazten zuen, mota guztietako zaborrak zeuzkaten gainaldean pilaturik, eta zuhamuxkak alboetan sustraiturik. Nabari zenez, nagusiaren garia zen hura. Gari-metez eta teilatu zaharrez harago, bi eliza ikusten ziren, tarteka, aire gardenean, elkarrengandik hurbil, noiz ezkerrean, noiz eskuinean, kotxeak bidean eginiko itzulien arabera: bata zurezkoa eta bazter utzia; bestea harrizkoa, horixka, zikina, arrakalatua. Halako batean, jauretxea agertzen hasi zen begien bistan, eta, azkenean, oso-osorik azaldu zen, izba-lerroa amaitu eta aza-saila hasten zen tokian, hesi baxu eta alde batzuetan apurtu batez inguraturik. Ohiz besteko etxetzar luze, ikaragarri luze hark elbarri erkindua ematen zuen. Alderdi batean solairu bakarra zuen, eta bestean, berriz, bi; teilatu ilunean —zeinak ez baitzuen leku guztietan bere zahartasuna sendo babesten— bi begiratoki zeuden, aurrez aurre, behera erortzeko zorian biak, pinturaz gabetuak aspaldi. Hainbat tokitan, hormak biluzik ageri ziren igeltsuzko geruza ezkatatuaren azpian, eguraldi txarraren, euriaren, haizearen eta udazkeneko giro-aldaketen eragin galgarriaren seinale. Bi leiho bakarrik zeuden irekirik; gainerakoek itxirik zeuzkaten leihotapak edo, baten batzuek, oholak iltzaturik. Bi leiho haiek, gainera, txikiak ziren eta ez zuten argi askorik igarotzen uzten; haietako batean ilun atzematen zen triangelu bat, azukrea biltzeko erabili ohi den paper urdinaz egina.
Etxearen atzealdeko lorategi zaharra herriaren muturrean hasi eta inguruko zelaietaraino hedatzen zen, luze eta zabal. Sastrakaz eta basalandarez estalirik bazegoen ere, bera zen herri handi hartako bizi-eragile bakarra, bera zen, bere inorgabetasun xarmagarrian, gauza benetan eder bakarra. Zuhaitzak libre hazten ziren han, adaburuak zerumugan bat eginik, hodei berdeak bailiran, hosto dardarakorrekiko kupula itxuragabeak balira bezala. Urki baten enbortzar zuriak —adabururik gabe, ekaitzek edo erauntsiek erauzi baitzioten— gaina hartzen zion baso tapituari, airean zut, biribil, marmolezko zutarri erregular eta distiratsu baten antzera. Kapitela —gailurreko ebaki oker mutur-zorrotza alegia— ilun nabarmentzen zen enborraren zuritasun elurkaran, txapela edo txori beltza zirudiela. Otsaihenak intsusen, otsalizarren eta hurritzen behealdea itotzen zuen, oholesiaren gainetik hedatzen zen gero, eta, azkenik, gorantz egin, eta erdiraino biltzen zuen urki puskatuaren enborra. Urkiaren erdira iritsirik, beherantz jaitsi, eta beste zuhaitz batzuen adaburuetan kiribiltzen zen, edo zintzilik geratzen zen airean, haizeak leunki kulunkaturik, bere muturtxo itsaskorrez kizkurrak osatuz. Eguzkiak argiturik, oihan sasitsua zabaldu egiten zen leku batzuetan, eta bere barrunbeak erakusten zituen, itzaltsu, laiotz, piztia baten ahutz ilunak bailiran; dena ilunpe, nekez hauteman zitekeen barrunbe beltz hartan bidezidor mehar bat, baranda erori batzuk, pergola okertu bat, zuloz josiriko sahats-enbor zahar bat, gari-azao baten antzera sahatsaren gilbeletik azaltzen zen zuhamuxka gris bat —iharturik hostotza ikaragarri haren erdian—, hostoak eta adarrak nonahi —nahasian eta gurutzaturik—, eta, azkenik, astigar baten adar gaztea; adarrak alde baterantz luzaturik zeuzkan bere hosto berdeak, eta eguzki-izpi batek —Jainkoak daki nondik iritsirik haraino— azpian jotzen zuen haietako bat, eta garden bihurtzen, gartsu eta miragarriro distiratsu ilunpe sakon hartan. Alde batean, lorategiaren mugan bertan, lertxun garai batzuek, gainerako zuhaitz guztiei gaina harturik, bele-habia ikaragarri handiak gordetzen zituzten beren adaburu dardaratietan. Haietako zenbaitetan, adar batzuk ikusten ziren beherantz zintzilik, erdi askaturik, beren hosto ihartuekin. Hitz batean, ederra zen dena, naturak edo arteak —zeinek bere aldetik— sekula asmatuko lukeen baino ederragoa. Hain emaitza bikaina lortzeko, nahitaezkoa da biak elkarlanean aritzea, ezinbestekoa da naturak azken ukitua ematea —bere zizel zorrotzarekin— gizakiaren lan astun eta sarritan alferrikakoari: naturak masa astunak arintzen ditu, zuzentasun zakarki nabarmena ezabatzen du, hutsarte ziztrinak estaltzen ditu —haietatik zehar biluzik eta estalgarririk gabe ikusten baita gizakiaren plana—, eta berotasun berezi batez hornitzen du garbitasun eta araztasun neurritsuaren hoztasunean sorturiko guztia.
Bihurgune bat edo bi atzean utzi eta gero, gure protagonista etxe aurrean aurkitu zen azkenean. Are tristeagoa ematen zuen orain. Lizun berdeak goitik beheraino harturik zeukan ate nagusiko eta oholesiko zur zaharra. Patioan eraikuntza asko zegoen: mirabeen bizitokiak, aletegiak, sotoak... nabarmenki zahartuak denak; haietatik hurbil, ezkerrean eta eskuinean, beste patio batzuetara ematen zuten hainbat ate ikus zitezkeen. Denak salatzen zuen garai batean joan-etorri handiko lekua izan zela hura; orain, aldiz, itxura ezin goibelagoa zuen. Ez zen ezer nabaritzen koadroari bizitasunik ematen zionik: ate irekirik ez, jenderik ez inon, etxe batean ohikoak diren zeregin eta atzera-aurrera zalapartatsuen arrastorik ez! Sarrerako ate nagusia bakarrik zegoen zabalik, eta hori mujik bat sartu berria zelako handik zerri batez estaliriko telega zamatu batean: bazirudien berariaz jarri zutela han leku hil hari bizitasun apur bat ematearren; bestela, ate hori ere ondo itxirik egongo zen, giltzarrapo ikaragarri handia baitzegoen burdinazko katetik esekirik. Luze gabe, Txitxikovek giza irudi bat ikusi zuen eraikuntza haietako baten alboan. Irudia agiraka hasi zitzaion telegan iritsi berria zen mujikari, eta puska luze batean Txitxikovek ezin izan zion igarri gizonezkoa ala emakumezkoa zen. Itxura zehatzik gabeko soinekoa zeukan jantzirik, emakumezkoen mantalen oso antzekoa, eta herrietako neskameek erabili ohi dituzten txano horietako bat zeraman buruan, baina ahots-doinua zakarregia iruditu zitzaion Txitxikovi, lodiegia emakume batentzat. «Emakumezkoa duk! —egin zuen Txitxikovek bere artean, eta berehala zuzendu—: Ez, ez!» «Emakumezkoa duk, jakina!», esan zuen azkenean, arreta handiagoz begiraturik. Giza irudiak ere adi-adi begiratzen zion berari. Bazidurien harrigarri zitzaiola han bisitaririk ikustea, zeren, Txitxikov ez ezik, Selifan ere aztertu baitzuen, baita zaldiak ere, buztanetik hasi eta muturreraino. Gerrikotik zintzilik zeramatzan giltzak ikusirik, eta mujikari hitz gordin samarrez kargu hartu ziola entzunik, Txitxikovek kontu egin zuen dena delako hura etxeko giltzaina zela.
— Aizu, emakumea —esan zuen, britxkatik jaisteaz batera—, nagusi jauna...?
— Ez dago etxean —moztu zion giltzainak, galdera bukatzeko denborarik eman gabe, eta une baten buruan gaineratu zuen—: Zer nahi duzu?
— Gauza bati buruz hitz egin behar dut berarekin.
— Sartu barrura! —esan zuen giltzainak, jiraturik eta bizkarra emanik. Soinekoaren atzea irinez zikindurik zegoen eta urratu handia zeukan beheko aldean...
Atarian sartu zen Txitxikov. Zabala eta iluna zen, eta haitzuloa ematen zuen, hain zen hotza hango giroa. Ataritik beste gela batera igaro zen, hura ere iluna, ate azpiko zirritu zabaletik sartzen zen argiak ozta-ozta argitua. Ate hura zabaldurik, argitan aurkitu zen azkenean, eta harri eta zur eginik utzi zuen begien aurrean agertu zitzaion nahaspilak. Bazirudien etxeko zorua garbitu behar zutela eta, bitartean, altzari guztiak pilatu zituztela gela hartan. Mahai baten gainean aulki apurtu bat zegoen, eta aulkiaren alboan erloju bat; erlojuak geldirik zeukan pendulua eta armiarma batek hari josia zion bere sarea. Armairu bat ere bazegoen, hormaren kontra saiheska jarririk, zilarrezko ontzi zaharrez, pegartxoz eta Txinako portzelanez betea. Idazmahaiak nakarezko mosaikoa zeukan gainaldean; mosaikoa akasturik zegoen hainbat lekutan, eta lekedaz beteriko hutsune horixkak ageri ziren eroritako aleen tokian. Denetarik zegoen mahai gainean: letra txikiz estu-estu idatziriko orriak eta, haien gainean, arrautza-itxurako muturra zuen paper-pisu marmolezko bat, lizunak jadanik berdatua; liburu zahar bat, larruzko azalarekin eta ertz gorriekin; limoi bat, lehor-lehorra, intxaurra baino handiagoa ez zena; besaulki baten besoa, hautsirik; isurkari zehazgabe batez beteriko kopa bat, hiru euli barruan eta eskutitz bat gainean; lakre-puskatxo bat; zapi-puska bat, batek daki nondik iritsia hara; bi idazluma, tintaz zikinduak, zimel-zimel, tisiak jotako gaixoaren antzera; zotz bat, guztiz horizkatua, inondik ere etxeko nagusiak hortz artean arakatzeko erabilia frantsesek Mosku hartu baino lehenago ere.
Hormetan hainbat margolan zeuden esekirik, estu-estu eta nahas-mahas: gudaldi baten irarlan luzea, horizkaturik eta kristalik gabe, zeinean ageri baitziren danbor ikaragarri handi batzuk, hiru adarreko kapeluz jantziriko soldaduak —garrasika— eta hainbat zaldi uretan hondoratzeko zorian; markoa kaobazkoa zen, brontzezko zerrendatxo meheak zituen apaingarri, eta biribilkitxoak kantoietan, haiek ere brontzezkoak. Irarlanaren aldamenean, olio-pintura belztu batek hormaren erdia betetzen zuen; loreak, fruituak, angurri erdibitu bat, basurde baten muturra eta buruz behera zintzilikaturiko ahate bat ikus zitezkeen han. Sabaiaren erdian argi-armiarma bat zegoen, artile zarpailezko zorro batean bildurik, zeinari seda-harraren kuskuaren antza ematen baitzion hauts ugariak. Gainerakoa baino zakarragoa izaki mahai gainean egotea merezi ez zuen guztia gelako zoko batean zegoen, lurrean metaturik. Zaila da zehatz-mehatz esatea zer zegoen pila hartan: hain zegoen hautsez beterik, ezen ukitze hutsarekin eskularru batean bildurik bezala geratuko baitzitzaiokeen eskua edonori. Aitzur baten zurezko kirten puskatua eta bota baten zola nabarmentzen ziren beste guztiaren gainetik. Ezin pentsa zitekeen gela hura ezein izaki bizidunen bizitoki zenik, baldin eta mahai gainean zegoen kapelu zahar higatu batek hala zela salatuko ez balu. Txitxikov gelako altzariteria bitxia aztertzen ari zela, alboko ate bat ireki zen halako batean, eta lehentxeago patioan aurkitu zuen giltzain bera sartu zen gelan. Oraingoan, ordea, emakumezko barik, gizonezko zela konturatu zen: behinik behin, emakumeek ez dute bizarra egiten, eta harako hark bai, bizarra egiten zuen, nahiz eta oso gutxitan, antza, zeren hala kokotsak nola masailen beheko aldeak ukuiluetan zaldiak garbitzeko erabiltzen diren burdinazko hortzekiko orrazi horietako bat baitziruditen. Txitxikov, galdera-imintzioa marrazturik aurpegian, zain geratu zen, egonezinik, giltzainak zer esango. Giltzaina ere zain zegoen, Txitxikovek zer esango. Azkenean, Txitxikov, bestearen zalantza bitxiak harriturik, galdetzera erabaki zen:
— Nagusi jaunaren berririk bai? Etxean da?
— Hementxe duzu nagusi jauna —esan zion giltzainak.
— Non? —galdetu zuen Txitxikovek.
— Itsua zara, ala? —galdetu zion giltzainak—. Neu naiz nagusi jauna!
Gure protagonistak, nahi gabe urrats bat atzera egin, eta tinko begiratu zion. Mota guztietako jendea zeukan ikusirik bere bizitzan, baita ez irakurleak eta ez nik beharbada inoiz aurkituko ez dugun bezalakorik ere, baina ordu arte tankera horretako gizonik sekula ikusi gabea zen. Haren aurpegia zeharo arrunta zen, agure zimel askorenaren antz-antzekoa; kokotsa zuen berezitasun bakarra: hain zen irtena eta luzea, non, listuaz bustiko ez bazuen, sudur-zapiaz estali behar izaten baitzuen txitean-pitean; begitxo txikiak oraindik iraungi gabe zeuzkan, eta bizkor higitzen zituen bekain ilesarrien azpian, hala nola saguak —bere zulo ilunetik mutur zorrotza aterata, belarriak erne, biboteari eraginka eta, goganbehartsu, airea bera usainduz— azkar mugitzen baititu bereak, inguruan katurik edo haur bihurriren bat ba ote dabilen atzematearren. Janzkera, aldiz, askoz deigarriagoa zen; gogotik ahalegindu arren, ez zegoen asmatzerik zerezkoa zuen mantala: mahukek eta papar-hegalek botak egiteko erabiltzen den larrua gogorarazten zuten, hain zeuden zoldak janik eta igurtzien eraginez distiratsu; atzealdean, bi barik, lau hegal zeuzkan, eta barruko kotoia zerrenda luzeetan ateratzen zen haien artetik. Ezin sailkatuzko zerbait zeraman lepo inguruan loturik: galtzerdia izan zitekeen, edo galtzaria, edo gerrikoa, baina gorbataren antzik batere ez zuen. Hitz batean, Txitxikovek, horrela jantzirik elizako atean aurkitu izan balu, seguraski, txanpon xehe batzuk emango zizkion, zeren gure protagonistaren ohoretan esan beharra dago bihotz biguneko gizona zela, eta, txiroren batekin topo eginez gero, guztiz ezinezkoa zitzaiola txanpon xehe batzuk emateko bulkadari eustea. Baina aurrean zeukana ez zen behartsua, lurjabea baizik. Eta lurjabe hark mila arima baino gehiago zituen, eta zaila litzateke aurkitzea beste inor hark adina gari zuenik —nahiz alea, nahiz ehorik, nahiz besterik gabe azaoka bildurik— eta biltegietan, aletegietan eta idortegietan hark beste oihal, ehun, ardi-larru ondu zein ondugabe, arrain gazitu, barazki eta ehizaki zuenik. Zurgindegian denetariko egur-motak eta zurezko ontziak zeuden gorderik, ezertarako ere erabiltzen ez zirela, eta baten batek leku hura ikusiko balu, irudituko litzaioke Moskuko zur-merkatu batean zegoela; amaginarreba maratzak —sukaldariak atzean dituztela— egunero joaten dira merkatu horietara etxeko erosketak egitera, eta mota guztietako ontziak aurkitzen dituzte han pilaturik, zur leundu, torneatu, txirikordatu zein zizelatuzkoak: upelak, suilak, pitxerrak, morkoak, tina euskarridunak eta euskarrigabeak, otarretxoak, saskiak, emakume nekazariek liho-sortak eta bestelako huskeriak eramateko erabiltzen dituzten otzarak, lertxun-zur finezko kutxak, urki-azal txirikordatuzko ontzi biribilak eta beste gauza asko, Rusen txiroek zein aberatsek baliatzen dituztenak. Zertarako behar zuen Pliushkinek hainbeste gauza? Zeukana adinako bi etxalderen jabe izan balitz ere, bere bizitza osoan ezingo zukeen hori guztia erabili, baina, asko izanik ere, ez zuen nahikotzat jotzen. Eta, gutxi iritzirik, egunero ibiltzen zen bere herrixkako kaleetan barrena, zoko-bazter guztiak miatzen eta lekurik ezkutuenak ere arakatzen, eta, zela zapata-zola zahar bat, zela emakume-soineko zarpatsu bat, zela burdinazko iltze bat edo buztinezko pitxer bat, aldean eramaten zuen aurkitzen zuen guztia, eta, etxera iritsirik, Txitxikovek gelako zoko batean ikusi zuen pilakoari gehitzen zion. «Horra arrantzalea arrantzan!», esaten zuten mujikek hara-hona ikusten zutenean, non zer eskuratuko. Eta, izan ere, bera igarotakoan, ez zegoen kalea isastu beharrik: ofizialen batek ezproia galtzen bazuen, begien itxi-ireki batean Pliushkinen etxeko pilara joaten zen ezproia; emakumeren bati, oharkabeturik, putzu alboan suila ahazten bazitzaion, Pliushkinek etxera eramaten zuen suila. Nolanahi ere, mujiken batek zeregin horretan bete-betean harrapatzen bazuen, lapurturikoa itzultzen zion berehala, inolako aitzakiarik jarri gabe; baina harrapakina etxeko pilara iristen bazen, akabo: zin egiten zuen berea zuela, halako egunean eta halako tokian erosi ziola Urliari edo Berendiari, edo oinordekotzan eman ziola aitonak. Etxean, berriz, lurretik jasotzen zuen ikusten zuen guztia; zela lakre-puska bat, zela papertxo bat, zela luma-mutur bat, zela zelakoa, hartu, eta idazmahaian edo leihoan ipintzen zuen.
Eta garai batean lurjabe begiratua izan zen!; ezkondurik zegoen eta aita familiako ona zen, eta auzokoak etxera joaten zitzaizkion bazkaltzera, entzutera eta etxaldeak zentzuzko zuhurtasunez gobernatzen ikastera. Agudo eta behar bezala egiten ziren egiteko guztiak; errotak eta bolak ez ziren geldirik egoten, oihal-fabrikak, aroztegiak eta irundegiak etengabe aritzen ziren lanean; nagusiak bazter guztietara luzatzen zuen bere begirada zorrotza, eta, armiarma nekaezinaren antzera, batera eta bestera aritzen zen etengabe, etxaldea bere amarauna bailuen, arazoturik baina erne beti. Hazpegietan ez zitzaion sentimendu biziegirik atzematen, baina begiek buruargitasuna erakusten zuten; hitz egitean, berehala igartzen zitzaion eskarmentu handiko gizon asko ikusia zela, eta gonbidatuek atsegin handiz entzuten zioten beti; emazteak —xaloa eta berritsua bera— abegi oneko emakumea zelako ospea zuen; bi neskato pinpirin agertu ohi ziren bisitariei harrera egitera, ilehoriak eta lirainak biak, bi arrosaren pareko; mutiko odol-bizi bat hurbiltzen zen lasterka, eta musu ematen zien guztiei, kontuan hartu gabe gonbidatuari pozgarri edo gogaikarri zitzaion hori. Zabalik egoten ziren beti etxeko leiho guztiak. Beheko solairuan irakasle frantziarraren gela zegoen; ondo mozten zuen bizarra, eta tiratzaile bikaina zen: basoilar edo ahateren bat ekartzen zuen beti bazkaltzeko, edo, batzuetan, txolarre-arrautzak soilik, eta haiekin opila egiteko eskatzen zuen, berarentzat bakarrik, etxeko beste inork ez baitzuen halakorik jaten. Beheko solairuan, bi nesken heziketaz arduratzen zen emakumea ere bizi zen, hura ere frantziarra. Etxeko jauna jaka jantzirik agertu ohi zuen mahaira; higatu samarra zen jaka hura, baina garbia, eta behar bezala zeuzkan ukondoak: batere adabakirik ez. Baina hil egin zen etxekoandre on hura; Pliushkinen esku geratu zen orduan etxeko giltzen parte bat eta, haiekin batera, hainbat ardura txiki ere bai. Urduriago bilakatu zen, irudikorrago eta zekenago, alargun guztiei gertatzen zaien legez. Ez zuen uste onik alaba zaharrarengan —zeinari Aleksandra Stepanovna baitzeritzon—, eta arrazoi zuen horretan: handik gutxira, Aleksandra Stepanovnak etxetik ihes egin zuen zaldieri-errejimentu bateko kapitainorde batekin, eta berehala ezkondu zen berarekin herrixka bateko elizan, ondo asko baitzekien aitak ez zituela gogoko ofizialak, zeren, aurreiritzi bitxi baten eraginez, militar guztiak kartazale amorratuak eta etxekalteak zirela uste baitzuen. Aitak bere madarikazioa helarazi zion, baina ez zuen haren bila joateko nekea hartu. Etxea are hutsago geratu zen orduan. Gero eta nabarmenagoa zen etxeko jaunaren zekentasuna; adats latzean distiratsu agertzen hasi zitzaizkion ile urdinak, zeinek, zekentasunaren lagun leialak izaki, zikoizteari laguntzen baitzioten; semeari Estatuaren zerbitzuan jartzeko garaia iritsi zitzaiola eta, etxetik bidali zuen maisu frantziarra; egotzi egin zuen alaben irakaslea ere, ez baitzen guztiz makulagabe gertatu Aleksandra Stepanovnaren bahiketaren aferan; probintziako hiriburura bidali zuen semea, Ganberan jardunez benetako zerbitzua zertan zen ikasiko zuelakoan, baina mutilak, aitaren nahia bete beharrean, errejimentu batean sartzea erabaki zuen, eta aitari idatzi zion eginikoaren berri jakinaraziz eta uniformea erosteko dirua eskatuz; esan gabe doa hizkera arruntean zakurraren putza deitzen zaion hori baino ez zuela jaso. Noizbait, hil egin zen azken alaba, aitaren etxean bizitzen geratu zen bakarra, eta agurea bakar-bakarrik gelditu zen, bere aberastasun guztien jagole, zaindari eta jabe. Bakartasunak bazka oparoa eman zion zekentasunari, eta, gauza jakina denez, zekentasunaren gosea zazpi egunekoa, eta zenbat eta gehiago jan, orduan eta aseezinagoa. Lehenago ere oso sakonak ez zituen arren, giza sentimenduak gero eta balio hutsalagokoak ziren berarentzat, eta egunetik egunera bat edo beste desagertzen zen giza hondar erkindu hartatik. Halako batean, gainera, militarrei buruzko iritzia berariaz egiaztatu nahi izan baliote bezala, semeak dena galdu zuen jokoan; bihotz-bihotzeko madarikazioa helarazi zion, eta aurrerantzean ez zuen inoiz gehiago haren patuaren alderako kezkarik erakutsi, bost axola zion jakiteak oraindik bizirik zegoen edo mundu honetakoak eginak zituen. Urtetik urtera, itxiz zihoazen etxeko leihoak, eta azkenean bi bakarrik geratu ziren zabalik; irakurleak dagoeneko ikusi duenez, paper batez estalirik zeukan haietako bat. Urtetik urtera, begien irispidetik aienatzen zitzaizkion etxaldearen gero eta alderdi garrantzitsu gehiago, eta bere gelan biltzen zituen papertxo eta luma-muturretara zuzentzen zuen bere begirada zikoitza; gero eta tematsuago jokatzen zuen etxaldeko produktuen bila hurbiltzen ziren erosleekin; merkatariak gogotik aritzen ziren errekardaritzan eta, azkenean, erabat baztertu zuten, gizona barik deabrua zela esanik; belar iharra eta laboreak usteldu egiten ziren; gari-azaoak eta belar-metak simaur bihurtzen ziren —oso egokia, gutxienez, aza-soroak ongarritzeko—; irinak, berriz, harriaren gogortasuna hartzen zuen sotoetan, eta aizkorakadaka birrindu behar izaten zuten; ikara ematen zuen etxeko oihal, zapi eta ehunetara hurbiltzeak: hauts bihurtzen ziren ukitze hutsarekin. Ahaztu egin zitzaion zer eta zenbat zeukan, eta bakarrik gogoratzen zuen non zeuden luma-muturrak eta lakre-puskatxoak, eta zein armairutan zegoen gorderik barruan halako likore baten azken hondarrak besterik ez zeukan botila bat, zeinari marka bat egin baitzion, inork ez zezan itzalgaizka hortik tantarik ere edan. Eta, bitartean, lehengo etekin berberak ematen zizkion etxaldeak: lehen adina zerga ordaindu behar izaten zizkioten mujikek, lehen beste intxaur eman emakumeek, lehen bezainbat oihalez hornitu ehuleek...; biltegietan gordetzen zuen hori guztia, eta han lizun eta zarpa bihurtzen zen dena, eta, azkenean, Pliushkin bera giza piltzar huts bilakatu zen. Aleksandra Stepanovna bi aldiz joan zen semetxoarekin aita ikustera, berarengandik zerbait lortuko ote zuen; inondik ere, kapitainordearekiko bizimodu hara-honakoa ez zen gertatu ezkondu aurretik iruditu zitzaion bezain liluragarria. Pliushkinek, guztiarekin ere, barkatu egin zion, eta mahai gainean zegoen botoitxo bat eman zion iloba txikiari, jolas zedin; alabari dirurik ez, ordea. Hurrengoan, Aleksandra Stepanovna bi haurtxorekin azaldu zen; gozopil bat ekarri zion, tearekin batera jateko, baita mantal berri bat ere, zeren penagarria ez ezik, lotsagarria ere bazen aitaren mantala ikustea. Pliushkinek laztantxoak egin zizkien bi ilobei, eta, bata eskuineko belaunean eta bestea ezkerrekoan harturik, gora eta behera eragin zien, zaldi gainean joango balira bezala; hartu zituen gozopila eta mantala, baina ez zion ezertxo ere eman alabari; Aleksandra Stepanovnak esku hutsik alde egin zuen aitaren etxetik.
Horra, bada, nolakoa zen Txitxikovek aurrean zeukan lurjabea! Hala eta guztiz, esan beharra dago horrelako fenomenoak oso bakanak direla Rusen, non den-denak nahiago izaten baitu kanpora zabaldu bere baitara bildu baino; eta Pliushkinen bilakaera are harrigarriagoa da, zeren auzolagunak festazale porrokatuak baitzituen, Ruseko lurjabe ozar horietakoak, bizimodu barreiatua daramaten aitoren seme horietakoak. Bidaiaria txunditurik geratzen da haien etxeak aurreneko aldiz ikusten dituenean, eta ezin du ulertu zein printze ahaltsuk erabaki duen lurjabe ziztrin eta eskolagabe haien artean bizitzen jartzea: harrizko etxe zuriek jauregiak dirudite, ezin konta ahal tximinia dituzte, begiratokiak, haize-orratzak, bizitegiak eraikin nagusiaren inguru guztian, eta mota guztietako egoitzak gonbidatuentzat. Zer ez duten hor antolatzen! Antzerki-emanaldiak, dantza-saioak; lorategia argi-jario egoten da gau osoan, argiontzi eta kriseiluz apaindurik, eta musikak bazter guztietara hedatzen du bere soinua. Probintziaren erdia dotore jantzitrik eta alaitsu paseatzen da zuhaitzen azpian, eta, artifiziozko argitasun hartan, inori ez zaio zentzugabea edo izugarria iruditzen hostotza sarriaren erdian, naturaren legeak bortxaturik, adar argitsu bat ikustea, berez kontrako distira dariola, bere kolore berde biziez gabeturik; han goian, gau beltza ikusten da hostoen artetik, ilunago, eta latzago, eta hogei aldiz izugarriago, eta zuhaitzen adaburu latzak, hostoak airean dardaraka, ilunpean gero eta sakonago eta barrurago, haserre ageri dira behealdean sustraiak biltzen dizkien urre-antzeko argitasun horren kariaz.
Hainbat minutu ziren Pliushkin bere lekuan geldirik zegoela, tutik esan gabe. Txitxikov ere, lurjabearen itxurak eta gelan zegoen guztiak arreta barreiaturik, isilik zegoen, solasari ekiteko gauza ez zela. Pentsakor egon zen puska luze batean, bere bisitaren zergatia azaltzeko hitzak aurkitu ezinik. Aurrena, bururatu zitzaion esatea ezen, nola entzun baitzuen arima hornitzen zioten bertute eta dohain berezien berri, bada, betebehartzat hartu zuela bere begirunea agertzera etortzea; baina berehala konturatu zen gehiegitxo zatekeela hori. Gelan zegoen guztiari zeharkako begiratu bat egotzirik, kontu egin zuen oso egokia litzatekeela «bertuteak» eta «dohain bereziak» hitzen ordez «zuhurtasuna» eta «ordena» erabiltzea; eta, halatan, esaldiari ukitu batzuk emanik, esan zion ezen, nola entzun baitzuen etxaldea ezohiko zuhurtasun eta neurritasunez gobernatzen zuela, bada, betebehartzat hartu zuela beraren ezaupidea egitea eta bere estimua erakustera etortzea. Jakina, beste aitzakiaren bat asma zezakeen, baina une horretan ez zitzaion hoberik bururatu.
Erantzun gisa, Pliushkinek zerbait murduskatu zuen, hortzik ez-eta ezpain artean. Ez dugu zehatz-mehatz jakiterik zer esan zuen, baina, inondik ere, honelako zerbait: «Hoa deabruetara heure estimuarekin!». Baina harrera ona egiteko ohitura hain dago sakon erroturik gure herrialdean, ezen zikoitzetan zikoitzena ere ez baita ausartzen bizilege hori urratzen. Beraz, argixeago erantsi zuen: «Eseri, mesedez!».
— Aspaldian ez dut bisitaririk izan —jakinarazi zion—, eta, egia esan, ez diet onura handirik aurkitzen. Elkarri bisitak egiteko ohitura ezin lotsagarriagoa hartu dute denek: nagusiak hara eta hona, eta etxaldeak hor konpon... eta, gainera, jaten eman behar haien zaldiei! Aspaldi bazkaldu dut, eta nire sutegia oso txarra da, ezin kaxkarragoa, eta tximinia behera erori da: piztuz gero, etxea erreko litzateke.
«Hau bai hau! —pentsatu zuen Txitxikovek bere artean—. Eskerrak Sobakevitxenean vatrushka bat eta ahari-saiheskia jan ditudan.»
— Eta, zoritxarra zoritxarraren gainean, lasto-izpirik ez etxalde osoan! —ekin zion berriro Pliushkinek—. Eta, edukirik ere, non gordeko nuke?, lur gutxi daukat, mujikak alfer hutsak dira, lanerako gogorik ez, taberna beste pentsamendurik ez buruan...; horrela segituz gero, zahartzaroan bidez bide ibiliko naiz limosna eske!
— Bada, esan didatenez —oharrarazi zion Txitxikovek apal—, mila arima baino gehiago dituzu.
— Nork esan du hori? Tu egin beharko zenioke aurpegira hori esan dizunari. Inondik ere, zure lepotik barre egin nahi izan du adar-jotzaileren batek. Diotenez, mila arima ditut, baina hasi kontatzen eta ez duzu inondik ere hainbeste aurkituko! Sukar madarikatu horiek mujik sendo asko hil dizkidate azken hiru urteotan.
— Bai? Asko hil dizkizute? —egin zuen espantu Txitxikovek, jakinmin handiz.
— Bai, asko.
— Jakin nezake zenbat?
— Laurogei, gutxi gorabehera.
— Benetan?
— Ez nabil gezurretan, jauna!
— Barkatu galdetzea: oker ez banago, nekazarien azken errolda aurkeztu zenuen egunetik hil direnen kopurua duzu hori, bai?
— Gaitz erdi hala balitz —esan zuen Pliushkinek—, baina, tamalez, guztira ehun eta hogei inguru hil zaizkit harrezkeroztik.
— Ez da izango! Ehun eta hogei? —egin zuen espantu Txitxikovek, eta apur bat zabaldu zuen ahoa, harriturik.
— Zaharregia nauzu gezurrak esateko, jauna: hirurogeita hamar urte ditut! —esan zuen Pliushkinek. Antza, mindu egin zuen solaskidearen oihu ia alaitasunezkoak. Txitxikov ohartu zen ez zela gisakoa hain axolagabetasun handiz hartzea besteren zorigaitza, eta, horrenbestez, hasperen egin, eta erruki zuela esan zion.
— Gorde ezazu errukia sakelan —esan zuen Pliushkinek—. Hemendik hurbil kapitain bat bizi da; deabruak daki nondik atera den, baina nire familiakoa dela dio. «Osabatxo, osabatxo» deitu eta muin egiten dit eskuan, eta errukitzen hasten zaidanean, belarriak estali behar izaten ditut, hain intziri ozenak egiten ditu. Gorri-gorria dauka aurpegia: ezagun du edari bizien lagun mina dela. Nonbait, bere diru guztiak barreiatu zituen ofizial gisa zerbitzatu zuenean, edo emakumezko antzezlariren batek lumatu zuen, eta orain nitaz errukitzen da!
Txitxikov saiatu zen azaltzen bere errukia ez zela kapitain horrena bezalakoa, eta prest zegoela hori frogatzeko, ez hitz hutsez, egitez baizik, eta, geroko luzamendutan ibili gabe, argi eta garbi adierazi zion gerturik zegoela bere gain hartzeko hain ezbehar larriaren eraginez hildako nekazari guztiei zegozkien zergak ordaindu beharra. Proposamen horrek, antza, harri eta zur utzi zuen Pliushkin. Begiak arranpalo, luzaz egon zen Txitxikovi begira, eta azkenean galdetu zion:
— Eta zuk, jauna, ez duzu armadan zerbitzatu?
— Ez —erantzun zuen Txitxikovek, zuhur samar—, nik zibil gisa zerbitzatu dut.
— Zibil gisa? —errepikatu zuen Pliushkinek, eta elkarren kontra eragin zien ezpainei, zerbait jaten balego bezala—. Zer dela eta horrelako eskaintza? Galduan irtengo zara, gero!
— Zuri atsegin ematearren, prest nago galduan irteteko ere.
— Ai, jauna!, ai, nire ongilea! —egin zuen oihu Pliushkinek, hain pozik, non ez baitzen konturatu sudur azpian kafe-hondarren antzeko tabako-hondakinak ageri zitzaizkiola oso itsusi, eta mantalaren barrenek, zabaldurik, begien bistan uzten zutela jantzia, ez oso txukuna ikusmenerako—. Agure honen bihotza arintzera etorri zara! Ai, ene Jainkoa!, ai, zeruko santu guztiak!...
Pliushkinek ezin izan zuen gehiagorik esan. Baina, lipar baten buruan, agertu bezain agudo ezabatu zitzaion aurpegi hitsa hain bat-batean piztu zion alaitasun hori, sekula izan ez balitz bezala, eta aurpegiak lehengo aire kezkatia hartu zuen berriro. Sudur-zapia aterata, aurpegia lehortu zuen; gero, estu-estu bildu, eta goiko ezpaina igurtzitzeari ekin zion.
— Baina, barkatu galdetzea, ez zaitut-eta haserretu nahi: urtero-urtero ordainduko dituzu zergak?, eta nori emango diozu dirua, niri ala Estatuari?
— Begira, hauxe dut asmoa: eroste-agiria egingo dugu, arimak bizirik baleude bezala eta zuk niri saldu bazenizkit bezala.
— Eroste-agiria, bai... —esan zuen Pliushkinek, pentsakor, eta berriro eragin zien ezpainei—. Baina eroste-agiria egiteko ere dirua ordaindu behar. Hain dira ustelak bulegari guztiak! Lehen, aski zuten berrogeita hamar kopek eta zaku bete irina ahoa josirik edukitzeko; orain, aldiz, gurdikada garia eta hamar errubloko billete bat eskatzen dizute. Diruzaleak halakoak! Ez dakit apaizek zergatik ez dioten arretarik jartzen horri; sermoiren bat egin beharko lukete: handiak esanik ere, inork ez lioke entzungor egingo Jainkoaren hitzari.
«Hik bai, nik uste!», pentsatu zuen Txitxikovek, eta esan zion ezen, berarenganako begirunearengatik, prest zegoela bere gain hartzeko eroste-agiriaren gastuak ere.
Eroste-agiriaren gastuak ere berak ordainduko zituelakoa entzunik, Pliushkinek kontu egin zuen bisitariak ergel okitua behar zuela eta, zibil gisa zerbitzatu zuelako itxurak egin arren, armadan zerbitzatu zuela eta emakumezko antzezlariak gorteatu zituela. Kontuak kontu, ezin izan zuen bere poza ezkutatu, eta mota guztietako zorionak opatu zizkion, berari ez ezik, beraren haurrei ere, nahiz eta ez zion galdetu seme-alabarik bazuen. Leihora hurbildu, hatz-koskoekin kristala jo, eta deiadar egin zuen: «Aizak, Proshka!». Handik gutxira entzun zen nola baten bat arrapaladan sartu zen atarian; luzaz jardun zuen han zalapartaka eta botekin lurra joz. Azkenean, atea zabaldu, eta Proshka sartu zen. Hamahiru urte inguruko mutiko bat zen, eta hain bota handiak zituen, non, ibiltzean, ia irten egiten baitzitzaizkion oinetatik. Oraintxe jakingo dugu zergatik ziren hain handiak Proshkaren botak. Kontua da Pliushkinek bota-pare bakarra zeukala etxean mendeko guztientzat. Bota haiek atarian egon behar zuten beti. Nagusi jaunaren gelara deituriko orok oinutsik zeharkatzen zuen patioa, baina, atarira iritsirik, bota haiek janzten zituen eta halaxe azaltzen zen nagusiaren aurrera. Gelatik irtendakoan, botak atarian utzi, eta nor bere oin-zola biluzien gainean ibiltzen zen berriro. Udazkenean eta, batez ere, goizean intzigarra egiten hasten den sasoian norbaitek leihotik begiratuko balu, han ikusiko lituzke neskame-morroi guztiak saltoka, antzokian dantzaririk hanka-zaluenak nekez hobetuko lituzkeen jauziak eginez.
— Begira nolako muturra, jauna! —esan zion Pliushkinek Txitxikovi, hatzarekin Proshkaren aurpegia seinalatuz—. Asto zahar batek baino argi gehiagorik ez du honek buruan, baina utzi zerbait ondo gorde gabe eta segituan erantsiko dio atzaparra! Zer nahi duk, astakirten horrek? Zertara etorri haiz?
Hori esanik, isilune laburra egin zuen, eta, erantzun gisa, Proshkak ere isilunea egin zuen.
— Presta ezak samovarra! Entzun duk? Hartu giltza eta eman Mavrari, janaritegira joan dadila; han, apal batean, Aleksandra Stepanovnak tearekin batera jateko ekarri zuen gozopilaren zati bat zegok!... Egon apur batean, babo arraioa! Nora hoa hain azkar, haizen bezalako kaikua? Arkakusoak dauzkak oinetan, ala? Entzun ondo joan baino lehen: gozopilak, seguraski, apur bat andeaturik izango dik gainaldea; bada, esaiok Mavrari aiztoarekin karrakatzeko, eta hondarrak ez botatzeko, oilategira eraman ditzala. Eta hi argi ibili, gero!, ez sartu janaritegian; bestela, badakik zer daukadan hiretzat: makila-salda ederra! Orain gose bahaiz, goseago izango haiz gero! Ez sartu janaritegian, leihotik begira egongo nauk eta. Ez dago hauetaz fidatzerik —jarraitu zuen, Txitxikovengantz jiraturik, Proshka bere botatzarrekin urrundu zenean. Gero, errezeloz begiratu zion Txitxikovi. Susmo txarra hartzen hasia zion hain eskuzabaltasun ohiz kanpokoari, eta bere artean pentsatu zuen: «Deabruak zekik, beharbada ahobero hutsa duk, etxekalte horiek guztiak bezalakoa; gezurretan ari duk, hitz egite aldera eta tea hartzearren, eta gero alde egingo dik!». Eta horregatik, badaezpada ere eta Txitxikov probatze aldera, esan zion ondo legokeela eroste-agiria lehenbailehen egitea, gizakiak ez du-eta ezer segururik: gaur bizirik dago eta bihar Jainkoak daki.
Txitxikov prest agertu zen eroste-agiria une horretan bertan egiteko, eta nekazari guztien zerrenda eskatu zion.
Lasaitu egin zuen horrek Pliushkin. Nabari zitzaion zerbait egin nahi zuela, eta, izan ere, giltzak hartu, armairura hurbildu, eta, atetxoa zabaldurik, puska luze batean bila aritu zen edalontzi eta katiluen artean, eta azkenean esan zuen:
— Berebiziko likorea neukan hemen gorderik, baina orain ez dut aurkitzen, lepoa egingo nuke edan egin didatela; lapur galantak dira denak! Hara!, hau al da?
Txitxikovek botila bat ikusi zion eskuetan, goitik behera hautsez estalia, artilezko zorro batean bildurik balego bezala.
— Emazteak egin zuen —jarraitu zuen Pliushkinek—, baina giltzain alproja horrek ez du batere zaindu, itxi gabe utzi zuen botila; gizatxarra ez bestena! Zomorroak eta mota guztietako zaborrak sartu ziren barruan, baina nik den-dena atera nuen, eta orain garbi-garbi dago; kopa bat beteko dizut.
Baina Txitxikovek uko egin zion halako likoreari, ordurako jan-edanak eginak zituela esanez.
— Eginak dituzu, beraz, jan-edanak! —esan zuen Pliushkinek—. Jakina, gizarte oneko gizonari edozein lekutan antzematen zaio: baraurik badago ere, ase dela esaten du; litxarrero horiek, ordea, beti janari eske... Kapitainak etorri eta zera esaten dit: «Osabatxo, emadazu zerbait jateko!». Eta bera nire aitona den bezainbeste naiz ni beraren osaba. Etxean, seguraski, ez dauka ezer jateko, horregatik ibiltzen da zanbuluka. Beraz, alferrontzi horien guztien zerrenda behar duzu? Bada, eskatuko zenidala igarri banu bezala, papertxo batean idatzirik dauzkat guztien izenak, hurrengo errolda egiteko garaian errejistrotik ezabatzeko.
Betaurrekoak ipini, eta paper artean arakatzen hasi zen. Txitxikovek usin egin zuen zenbait aldiz, hain hauts handiaren oparia egin baitzion etxeko nagusiak orri-sortak askatzean. Azkenean, hor atera zuen papertxo bat goitik behera zirriborroz betea. Nekazarien izenek estu-estu estaltzen zuten orri osoa, eltxoak balira bezala. Denetariko izenak zeuden han: Paramonov, Pimenov, Panteleimonov; Grigori Abiatu-bai-baina-heldu-ez izeneko bat ere bazen haien artean. Ehun eta hogei baino gehiago ziren guztira. Txitxikovek irribarre egin zuen hain ugaritasun handia ikusirik. Papertxoa sakelan gorde, eta Pliushkini esan zion hirira joan beharko zuela eroste-agira sinatzera.
— Hirira? Zer dela eta?... Nolatan utziko dut bakarrik etxea? Hemengo guztiak lapur edo litxarrero hutsak dira. Egun bakar batean dena kenduko lidakete, berokia esekitzeko iltzerik ere ez lukete utziko.
— Eta ez duzu ezagunik han?
— Ezagunik? Nire ezagun guztiak, edo hil egin dira, edo eten egin dituzte nirekiko harremanak. Hara!, nolatan ez dut izango, jauna!, horixe badudala! —egin zuen oihu—. Ganberaburua bera ezagutzen dut, antzina etxera etortzen zen sarritan, nolatan ez dut ezagutuko! Ikaskideak izan ginen, elkarrekin igotzen ginen hesietara! Nolatan ez dut, bada, ezagutuko!, horixe ezagutzen dudala! Berari idatziko diot?
— Bai horixe, berari.
— Aspaldiko lagunak gara, alajaina!, eskola-denborako adiskideak.
Eta, bat-batean, izpi epel batek argitu zion aurpegi zurruna. Ez zuen bete-beteko sentipenik adierazten, ezpada sentimendu baten isla ahula. Halaxe gertatzen da itotzear dagoen gizonaren burua ustekabean ur azalera agerturik lehorrean pilaturiko jendetzari alaitasunezko oihu bat jaulkitzen zaionean ere. Baina lagun alaitu berriek alferrik botako diote soka bat ur-bazterretik, eta alferrik geratu dira han zain, sorbalda edo borrokak akituriko besoak une batez berriro azalduko ote diren: azken agerpena izan da. Geldirik dago dena, eta, horren ostean, are izugarriago eta mortuago bilakatzen da elementu axolagabearen gainalde baretua. Bada, Pliushkinen aurpegia ere halaxe, lipar batez adierazi zuen sentimendua iraungirik, are soraioago eta arruntago bilakatu zen.
— Orri laurden bat zegoen mahai gainean —esan zuen—, baina desagertu egin da, ez dakit non dagoen; hain da ustela nire jendea!
Mahai gainean eta azpian begiratu, bazter guztiak miatu, eta, azkenean, deiadar egin zuen:
— Mavra! Mavra!
Deiari erantzunez, emakume bat azaldu zen. Plater bat zekarren eskuan, eta platerean gozopila —irakurleak dagoeneko ezagutzen duen hori bera. Honela mintzatu ziren elkarrekin:
— Non sartu duzu papera, lapur horrek?
— Jainkoarren, jauna, kopa estaltzeko erabili zenuen gutuna izan ezik, nik ez dut inolako paperik ikusi.
— Begietan igartzen dizut ostu egin duzula.
— Eta zertarako ostu behar nuen? Ez nion inolako etekinik aterako: ez dakit idazten.
— Gezurretan ari zara: sakristauari eman diozu, hark badaki idazten, berari eman diozu.
— Papera behar izanez gero, sakristauak badauka non lortu. Hark ez du zure paper-zatia ikusi!
— Egon apur batean, Azken Judizioaren egunean deabruek kiskali egingo zaituzte burdinazko sardeekin. Ikusiko duzu nola kiskaltzen zaituzten!
— Zer dela eta kiskaliko naute? Ukitu ere ez dut egin zure papertxo hori! Beharbada, emakumezkoon beste edozein oker leporatu ahal didate, baina inork ezin dit aurpegiratu lapurra naizela.
— Bada, deabruek kiskali egingo zaituzte. Zera esango dizute: «Hartzazu hau, gaizto horrek, nagusia engainatzeagatik». Ondo erreko zaituzte, alafede!
— Eta nik zera esango diet: «Ez dut horrelakorik merezi, Jainkoaren izenean, ez dut horrelakorik merezi, nik ez dut ezer lapurtu...». Begira, hortxe daukazu, mahai gainean. Arrazoirik gabe kargu hartzen didazu beti.
Ikusi zuen Pliushkinek bere orri laurdena. Une batez isilik geratu, ezpainei eragin, eta esan zuen:
— Zergatik egiten didazu kontra horrela? Hau emakume liskarzalea! Hitz bat esan, eta berak hamar erantzun behar! Ekarri sua gutuna lakratzeko. Egon, egon; seguraski, gantzezko argizaria hartuko duzu, eta gantza, gai biguna izaki, berehala urtzen da. Alferrikako gasturik ez hemen; hobe ezpaltxo bat ekartzen baduzu.
Joan zen Mavra, eta Pliushkinek, besaulkian eseririk eta idazluma eskuan, denbora luzea eman zuen orri laurdena alde guztietara jiratzen, beste lau laurden egiterik ba ote zeukan ikustearren, baina azkenean, ezinezkoa zela konturaturik, amore eman zuen. Idazluma hartu, isurkari lizuntsuaz gain barruan euli mordoa ere bazeukan tintontzi batean sartu, eta idazten hasi zen, musika-noten antzeko letrak eginez. Eskuaren oldarra moteltzen zuen behin eta berriro, laster bizian baitzihoakion orri osoan barrena. Ahalik eta tarterik txikiena uzten zuen lerrotik lerrora, eta gaitziturik pentsatzen zuen hala eta guztiz ere leku gehiegi geratzen zela zuri, idatzi gabe.
Norainoko hutsalkerian, zikoizkerian, doilorkerian eror daitekeen gizakia! Nola alda daitekeen! Badu horrek errealitatearen antzik? Bai, denak du errealitatearen antza, edozer gerta daiteke gizabanakoarekin. Orain gazte adoretsua denari ilea laztuko litzaioke, ikaraz, zahartzaroko bere potreta erakutsiko baliote. Gaztaroko urte samurretan bizitzaren bideari ekitean, har itzazue aldean giza bulkadak oro, hartu eta eraman itzazue zeuekin helduaroko urte gogor eta latzetara, ez utzi bide-bazterrean, gero ez duzue-eta jatsotzerik izango! Zain daukazuen zahartzaro larderiatsu eta ikaragarriak ez dizue ezertxo ere itzuliko! Zahartasuna baino errukiorragoa duzue hilobia bera; hilobian, behinik behin, hau idatziko dute: «Hemen gizaki bat datza»; zahartasun errukigabearen hazpegi hotz eta ankerretan, ordea, ez duzue deus irakurriko.
— Eta zure adiskideen artean ez dago inor ihes egindako arimarik behar duenik? —galdetu zuen Pliushkinek, gutuna tolesteaz batera.
— Ihes egindakoak ere badituzu, ala? —galdetu zion bizkor Txitxikovek, bere baitara bihurturik.
— Bai, halakoak ere baditut. Suhiak esan dit arrastorik utzi gabe desagertu direla, baina ez du aurkitzeko ahalegin handirik egin. Militarra da, eta militarrak badakizu: oso trebeak ezproiei eragiteko orduan, baina auzitegira jo beharra dagoenean...
— Zenbat dira?
— Dagoeneko hirurogeita hamar bat guztira.
— Ez da izango?
— Horixe badela, alajainkoa! Mordoxka batek ihes egiten du urtero. Ikaragarri jatunak dira, alfertasunetik datorkie neurririk gabe jateko ohitura, eta nik neronentzat ere ez daukat aski... Edozein preziotan salduko nituzke. Esaiezu zure lagunei haietako hamar bakarrik aurkiturik dirutza polita irabaziko luketela. Bostehun errublo balio du erroldan errejistraturiko arima bakoitzak.
«Bai zera, ez zioat inori mauka honi usainik hartzen ere utziko!», esan zuen Txitxikovek bere artean, eta gero jakinarazi zion ez zuela inon aurkituko horretarako prest legokeen adiskiderik, horrelako kontu batean gastuak irabaziak baino handiagoak izango zirelako eta, auzitegiak tartean egonik, jendeak nahiago izaten duelako berokiaren barrenak gora bildu eta ospa egin, baina benetan hain estu bazebilen, berak, estimu handitan baitzeukan, prest zegoela hainbeste ordaintzeko... baina, hain huskeria handia izanik, ez zuela merezi horretaz hitz egitea ere.
— Zenbat emango zenidake? —galdetu zuen Pliushkinek, eta erantzunaren zain geratu zen, egonezinik, zilarbiziaren antzera dardaraka eskuak.
— Hogeita bost kopek arima bakoitzeko.
— Eta nola ordainduko zenuke, eskudirutan?
— Bai, oraintxe bertan emango nizuke dirua.
— Eta, miseria gorrian nagoela kontuan izanik, jauna, ez zenizkidake emango berrogei kopek bakoitzeko?
— Jaun ohoragarri hori —esan zuen Txitxikovek—, ez bakarrik berrogei kopek, bostehun errublo ere emango nizkizuke gustura, zeren ikusi baitut gizon prestua zarela, bere ontasuna dela eta gorriak ikusten ari den agure onbera bat.
— Jainkoarren, halaxe da! Arrazoi duzu, bai! —esan zuen Pliushkinek, burua beheratu eta, nahigabeturik, batera eta bestera eraginez—. Ontasunak galdu nau.
— Ikusten?, berehala antzeman dizut nolakoa zaren. Gauzak horrela, zergatik ez eman bostehun errublo arima bakoitzeko? Baina kontua da ez naizela aberatsa. Onar iezadazu, hortaz, arima bakoitzeko bost kopek gehiago eskaintzea. Horrela, hogeita hamar kopekean salduko didazu arima bakoitza.
— Nahi duzun bezala, jauna, baina ez legoke txarto bi kopek gehiago eskaintzea.
— Ondo da, bi kopek gehiago bakoitzeko. Zenbat dituzu? Hirurogeita hamar direla esan duzu?
— Ez, hirurogeita hemezortzi dira guztira.
— Hirurogeita hemezortzi; hirurogeita hemezortzi arima bider hogeita hamar kopek... —gure protagonistak segundo bat baino gehiago ez zuen behar izan kontuak egiteko, eta berehala esan zuen—: Hogeita lau errublo eta laurogeita hamasei kopek! —Iaioa zen aritmetikan.
Pliushkini ordainagiria bertantxe eginarazi, eta dirua eman zion. Hark, bi eskuetan bizkor hartu, eta idazmahaira eraman zuen, hain tentu handiz, non bai baitzirudien isurkariren bat zeramala eskuetan eta beldur zela unean-unean isuriko ote zitzaion. Idazmahaira iritsirik, diruari berriro begiratu eta oso kontu handiz sartu zuen kaxoietako batean, non, zalantzarik gabe, ehortzirik geratuko baitzen harik eta aita Karp-ek eta aita Polikarp-ek —herriko bi apaizak— bera lurpera zezaten arte, suhia, alaba eta, beharbada, beraren ahaidea zela zioen kapitaina izugarri poztuz horrekin. Dirua gordetakoan, besaulkian eseri zen, eta bazirudien harrezkero ez zela gauza beste mintzagairik aurkitzeko.
— Bazoaz, ala? —galdetu zuen, Txitxikovek sudur-zapia sakelatik ateratzea beste asmorik gabe egin zuen mugimendu txikia sumaturik.
Galdera horrek gogorarazi zion ez zeukala hango egonaldia zertan gehiago luzaturik.
— Bai, iritsi da joateko ordua! —erantzun zion, kapelua hartzeaz batera.
— Eta tea?
— Beste egunen batean hartuko dut.
— Nahi duzunean! Eta nik ez dut, bada, samovarra prestatzeko agindu! Egia esan, ez naiz tezalea: edari garestia da, eta azukrearen prezioa izugarri goratu da. Proshka, ez diagu behar samovarra! Eraman gozopila Mavrari, entzun duk?, lehengo leku berean utz dezala; edo ez, ekartzak hona, neronek eramango diat. Agur, jauna, Jainkoak bedeinka zaitzala, eta ez ahaztu gutuna ganberaburuari ematea. Bai, irakur dezala, aspaldiko laguna dut eta. Ikaskideak izan ginen, bai horixe!