Di damek auzi korapilatsu hura hain modu argi eta egokiz erabaki berria zutela, prokuradorea sartu zen egongelan, aurpegia beti bezain zurrun, bekainak iletsu eta ezkerreko begia noizean behin berez kliskatzen zitzaiola. Damek norgehiagoka ekin zioten gertaturiko guztia kontatzeari, arrapataka hitz egin zioten arima hilen erosketaz eta gobernadorearen alaba bahitzeko asmoaz, eta erabat nahasi zioten burua. Prokuradoreak ez zuen deus ulertzen, geldirik zegoen bere tokian, harri eginik, ezkerreko betazalei eragiten eta zapiarekin kokotsa astintzen tabako-hondarrak kentzeko. Horrelaxe utzi zuten bi damek, eta hiria matxinatzera joan ziren zein bere aldetik. Ordu erdi baino askoz gehiago ez zuten behar izan horretarako. Goitik behera irauli zuten hiria; asaldaturik zebilen mundu guztia, nahiz eta inork ez zuen tutik ulertzen. Bi damek hain trebetasun handiz matazatu zioten burua jendeari, ezen denak —eta bereziki funtzionarioak— durduzaturik geratu baitziren puska batean. Aurreneko une horretan, haien kinka larriak gogora ekartzen zuen ustekabean esnarazitako ikaslearen egoera estua: logelakideek, bera baino lehenago jaiki baitira, itzalgaizka sartu diote sudurrean husar bat —tabakoz beteriko paper-tututxo bat alegia—, eta lo dagoen ikaslea, loaldiko arnasgora sakonetan tabako guztia sudurretik irentsita, bat-batean esnatu eta jauzi batez altxatzen da ohetik, eta, begiak biribil-biribil zabaldurik, alde guztietara begiratzen du lelo-aurpegiz, ezin ulerturik non dagoen eta zer gertatu zaion, eta geroxeago hor atzematen ditu eguzki-printzek zeharka argituriko hormak, logelako zokoetan ezkutaturiko ikaskideen barreak, egunsentia leihoaz bestaldean, baso esnatzen hasia, milaka txoriren kantu ozenak, zirrimarra argitsu baten antzera ihi mehen artean gorde-agerika doan errekatxo dizdizaria, bainatzera inguraturiko ume biluziz beterik, eta azkenean soilik konturatzen da husarra daukala sudurrean sarturik. Bada, ikasle hori bezalaxe geratu ziren hasieran hiritar xeheak eta funtzionarioak. Zabal-zabalik zeuzkaten begiak, ahariaren antzera. Haien gogoan oso era bitxian katramilatzen eta nahasten ziren arima hilak, gobernadorearen alaba eta Txitxikov. Eta gero, hasierako asaldua gainditurik, gauza haiek guztiak elkarrengandik bereizi eta banaka ikustea lortu balute bezala, azalpenak eskatzeari ekin zioten, eta biziki haserretu ziren, istorio hura argitzerik ez zegoela ikusirik. Izan ere, zer zen arima hilen enigma hori, zer esan nahi zuen? Istorio horrek ez zuen inolako logikarik; nolatan eros litezke arima hilak?, nork egingo luke tamaina horretako ergelkeriarik?, zein diru-motaz ordainduko lituzke?, eta zertarako nahi zituen arima hil horiek, zertarako erabiliko lituzke?, eta gobernadorearen alabak, berriz, zer zuen ikustekorik horrekin? Bahitu nahi bazuen, zer zela-eta erosi behar zituen arima hilak horretarako? Arima hilak erosten bazituen, aldiz, zer zela-eta bahitu nahi zuen gobernadorearen alaba?, arima hilak oparitu nahi al zizkion?, zer-nolako zentzugabekeria zen hiriko biztanle guztiek aho-mihitan zerabilten autu hori? Edonora joan, eta istorio berbera entzuten zen bazter guztietan, eta gaitz erdi funtsik izango balu... Hala ere, istorioa zabaldu zutenez, litekeena al zen horretarako arrazoiren bat egotea? Zein, ordea? Ba al zuen zentzurik arima hilen kontu horrek? Ez, ez zuen ez hankarik ez bururik. Lelokeria hutsa zen, txorakeria, asmakeria, deabruak daki zer!... Hitz batean, zurrumurrua bazterrik bazter barreiatu zen, eta hiri guztiak hitz egiten zuen arima hilez eta gobernadorearen alabaz, Txitxikovez eta arima hilez, gobernadorearen alabaz eta Txitxikovez; azpikoz gora zegoen dena. Nolako haize-zirimola jaso zuen ordu arte itxuraz lozorroan egon zen hiri hartan! Beren gordelekuetatik atera ziren nagitzar eta loti guztiak, zeinek urteak eta urteak baitzeramatzaten etxean sarturik, egun osoa ohean etzanda eta mantala behin ere erantzi gabe, horren errua egotziz zapataginari —oinetako estuak egin zizkielako—, edo jostunari, edo kotxezain mozkortiari. Etxetik atera ziren ezagun guztiekiko harremanak aspaldi etenak zituzten eta, esan ohi denez, Zavalishin eta Polejaev lurjabeak beste adiskiderik ez zuten guztiak (bi deitura ospetsu horiek zavalitsia eta polejat aditzetatik datoz hurrenez hurren. Aditzok oso zabaldurik daude Rus osoan, «Sopikov eta Khrapovitski ikustera joan» esaldia bezala, zeinak esan nahi baitu zabal eta zabar lo egitea, hala saiheska, nola ahoz gora, nola beste edozein jarreratan, zurrungaka, sudurretik txistuka eta lo astunaren beste ezaugarri guztiekin); bat-batean jo zuten kalera beste egoera batean etxetik sekula aterako ez liratekeen guztiek, ezta amu gisa eskainirik ere bostehun errubloko arrain-zopa bat, bi arshineko gaizkata eder bat eta ahoan urtzen diren pastel horietako mordo bat. Hitz batean, hor ikusi zen hiria handia eta jendetsua zela eta behar bezala jendeztaturik zegoela. Bat-batean agertu ziren Sisoi Pafnutievitx bat eta MacDonald Karlovitx bat, zeinen berririk inork ez baitzuen inoiz aditu; hainbat aretotan azaldu zen eskua balaz zauriturik zeukan gizon luze-luze bat, sekula ikusi zen baino garaiagoa. Mota guztietako zaldi-kotxeak eta gurdiak ibiltzen ziren kalean, denak nahasian; nonahi entzuten zen gurpilen kirrinka eta troiketako kanpaitxoen dilin-hotsa. Beste garai eta egoera batean, beharbada, horrelako zurrumurru batek ez zuen inoren jakinmina piztuko; baina N hiriak aspaldi ez zuen inolako albiste berezirik jaso. Baziren hiru hilabete hirian ez zela zabaltzen hiriburuetan commeragé deritzeten horietakorik, eta, jakina denez, hiri batek garaizko elikagai-hornidura bezain premiazko ditu esamesak. Hiritarren arteko eztabaidetan bi iritzi azaldu ziren bat-batean, guztiz kontrajarriak, eta bi talde osatu ziren berehala, guztiz kontrajarriak: gizonezkoena eta emakumezkoena. Gizonezkoen taldea —bietan ergelena— arima hilez bakarrik arduratzen zen. Emakumezkoen taldeak, berriz, gobernadorearen alabaren bahiketa beste kezkarik ez zuen. Damen ohoretan esan beharra dago emakumezkoen taldean bestean baino askoz ere ordena eta neurritasun handiagoa zegoela. Nabari zen etxekoandre maratzak zirela eta bazekitela gauzak ondo antolatzen. Berehala askatu zuten mataza, azalpen egokiak aurkitu zituzten, arazoak oso forma zehatz eta garbiak hartu zituen, dena argitu zen; hitz batean, zehaztasun handiz pintatu zuten gertaturikoaren koadroa. Nonbait, Txitxikov aspaldi zegoen gobernadorearen alabaz maitemindurik, lorategian elkartzen ziren biak ilargiaren argitan, eta gobernadoreak ontzat eman zuen ezkontza, Txitxikov juduak bezain aberatsa zen-eta, baina oztopo bat zegoen: Txitxikoven emaztea (inork ezin zuen azaldu nola jakin zen Txitxikov ezkondurik zegoela). Txitxikovek utzia omen zuen emaztea, eta hark, itxaropenik gabeko amodioak oinazeturik, oso gutun hunkigarria idatzi zion gobernadoreari, eta Txitxikovek, emaztegaiaren gurasoek ezkontza inoiz onartuko ez zutela ikusirik, neska bahitzea erabaki zuen. Zenbait etxetan, aldiz, beste era batera kontatzen zuten hori: Txitxikov ez zegoen ezkondurik, baina, gizon maltzur eta zuhurra izaki, gobernadorearen alaba emaztetzat hartu nahirik, ama gorteatzeari ekin zion aurrena, eta, berarekin maitasunezko harreman ezkutuak izan ondoren, alabarekin ezkontzeko mandatu egin zion, baina amak, erlijioaren aurkako hoben larria egiteko beldurrez eta kontzientziako harrak janda, ezezko biribila eman zion, eta horregatik erabaki zuen Txitxikovek neska bahitzea. Zurrumurrua kalezulorik urrunenetaraino hedatu ahala, denetariko aldaerak eta zuzenketak erantsi zitzaizkion horri guztiari. Ruseko herri xeheak oso gogoko du goi-gizarteko esamesei buruz mintzatzea, eta, halatan, horretaz hitz egiten hasi ziren etxe ziztrin guztietan, zurrumurrua puztuz eta gertaerak antzaldatuz, nahiz eta han sekula ez zuten Txitxikov ikusi edo ezagutu. Auzia gero eta interesgarriago bilakatuz zihoan, gero eta forma zehatzagoak hartzen zituen egunetik egunera, eta, azkenean, gobernadorearen emaztearen belarrietara iritsi zen, horrelaxe, bere zehaztasun guztiekin. Gobernadorearen emazteak ez zuen inola ere horrelakorik susmatzen, eta, ama familiakoa, hiriko dama nagusia eta, azken batean, dama zen aldetik, izugarri mindu eta haserretu zen auziaren berri jakin zuenean, eta haren haserrea bidezkoa zen edonondik begiratuta ere. Ilehori dohakabeak oso tête-â-tête gogaikarria jasan behar izan zuen, hamasei urteko neskagazte batek sekula jasan duen garratzena. Uholde baten antzera amildu zitzaizkion gainera galderak, mehatxuak, errietak, kargu-hartzeak, gaitzespenak eta irainak, eta neskari malkoak lehertu zitzaizkion begietan, eta zotinka hasi zen, hitz bat bera ere ulertzeko gai ez zela; atezainak agindu zorrotzak jaso zituen Txitxikovi etxean sartzen ez uzteko, inoiz ere ez eta bisitaren aitzakia edozein zela ere.

       Damek, gobernadoraren emazteari zegokionean beren eginkizuna betetakoan, gizonezkoen taldeari eraso zioten, haien iritzia beren alderdira bildu nahirik eta esanez arima hilak asmakeria hutsa zirela eta susmoak uxatzeko eta neska eragozpenik gabe bahitzeko erabiltzen zituela Txitxikovek. Gizonezko askok ontzat eman zituzten emakumezkoen azalpenak, eta bat egin zuten haiekin, gainerako gizonezkoen gaitzespen gordinei jaramonik egin gabe; taldekide ohiek, besteak beste, andre-gixon eta gonazulo deitu zieten, eta, jakina denez, gizonezkoek oso iraingarritzat dauzkate hitz horiek.

       Gizonezkoek beren armak atera eta gogor egin zieten emakumezkoei, baina haien taldea ez zegoen emakumezkoena bezain ondo antolaturik. Bihotz-gogorrak ziren, zakarrak, traketsak, moldakaitzak, ganoragabeak, ezdeusak, zarpailak, makurrak; haien buruan dena zen nahaste-borraste, zalantza, kontraesan eta lardaska; argi eta garbi erakusten zuten nolakoak diren gizonezkoak: baldarrak, landu gabeak, zatarrak, etxea gobernatzeko ezgaiak, bihotzaren esanei gorrak, eszeptikoak, sorrak, zalantzaz eta aspaldiko beldurrez josiak. Gizonezkoek esaten zuten zentzugabea zela hori guztia, gobernadorearen alaba bahitzea husar baten ekintza litzatekeela, ez zibil batena, Txitxikovek ez lukeela horrelakorik egingo, emakumezkoak gezurretan ari zirela, emakumea zaku baten antzekoa dela (barruan zer sartu, hori eraman), arima hilak zirela auziaren mamia eta horra zuzendu behar zela arreta guztia, eta, bestetik, deabruak zekiela zer esan nahi ote zuten arima hilek, baina zerbait arbuiagarria eta gaiztoa ezkutatzen zutela. Oraintxe jakingo dugu zergatik uste zuten gizonek arima hilek zerbait arbuiagarria eta gaiztoa ezkutatzen zutela. Kontua da gobernadore militar berria izendatua zutela arestian probintzian, eta horrek, jakina denez, oso urduri jarri ohi ditu funtzionarioak, ondo asko baitakite denek zer segitzen zen hortik: ikuskapenak, errietak eta kargu-aldaketak batetik, eta nagusiek mendekoen artean banatu ohi dituzten sariak bestetik. «Hirian horrelako zurrumurru ergelak dabiltzala jakiten badu —pentsatzen zuten funtzionarioek— gorriak eta beltzak ikusiko ditugu.» Osasun-batzordeko ikuskatzailea zurbil jarri zen bat-batean; Jainkoak daki zer zebilkion buruan, uste bide zuen «arima hil» haiek sukar-epidemia baten eraginez lazaretoetan eta bestelako eritegietan mordoka hildako gaixoak izan zitezkeela eta berak ez zuela izurrite horren aurkako neurri egokirik hartu, eta Txitxikov gobernadore militarraren bulegotik ezkutuko ikerketa bat egitera bidalitako funtzionarioa zela. Bere susmoen berri jakinarazi zion ganberaburuari. Ganberaburuak erantzun zion buru-buztanik gabeko zozokeriak zirela, baina zurbil-zurbil jarri zen bera ere, bere buruari galdeturik ea Txitxikovek erositako arima hil horiek hilik ote zeuden benetan, eta, hala izanez gero, zer gertatuko litzatekeen gobernadore militarrak jakingo balu berak oniritzia eman ziola arima horien eroste-agiriari eta, gainera, Pliushkinen ordezkari gisa jardun zuela. Batari eta besteari hori esan, eta zurbil jarri ziren hala bata nola bestea; beldurra izurria baino kutsakorragoa da eta aitaren batean zabaltzen da. Etsita geratu ziren funtzionario guztiak ziren eta ez ziren bekatuak egin zituztela. «Arima hilak» hitzek hain esanahi iluna hartu zuten, non denak pentsatzen hasi baitziren litekeena zela arestiko bi gertakariren ondorioz itsumustuan lurperatu behar izan zituzten gorpuen zeharkako aipamena izatea. Bi gertakari haietatik lehena Solvitxegodsk herritik iritsitako merkatari batzuekin loturik zegoen. Merkatari haiek azokarako joan ziren hirira, eta, dena saldutakoan, oturuntza txiki bat eskaini zieten Ust Sisolsk herriko merkatari lagunei. Errusiar tankerako oturuntza izan zen, baina osagai alemaniarrekin: likoreak, pontxeak, baltsamuak eta abar. Ohi denez, liskarra piztu zen oturuntzaren ondoren. Solvitxegodskeko merkatariek hiltzeraino ekin zieten Ust Sisolskekoei, baina, hori bai, sekulako ukaldiak hartu zituzten saihetsetan eta ubelduraz josirik geratu zitzaien gorputz osoa, hildako merkatarien ukabilen indar itzelaren erakusgarri. Irabazleetako bati erabat birrindu zioten sudurra, halako moldez, ezen koskor txiki bat besterik ez baitzitzaion geratu aurpegian. Solvitxegodskeko merkatariek beren errua ezagutu zuten, esanez apur batean jostatzea beste asmorik gabe jokatu zutela horrela. Jendeak zioenez, merkatari bakoitzak diru mordo bat jarri zuen bere errua aitortzearekin batera; bestetik, gertaturikoa ilunegi zegoen; ikerketa eta galdeketek frogatu zutenez, Ust Sisolskeko mutilak karbono oxidoa arnasteagatik hil ziren, eta horrela lurperatu zituzten, itota hil balira bezala. Bigarren hilketa arestian gertatua zen. Vshivaia Spes herrixkako mujikek, Borovko (edo Zadirailov, horrela ere bai baitzeritzon) herrixkako mujikekin elkar harturik, lurraren azaletik desagerrarazi zuten zemstvoko polizia, Drobiajkin aholkularia alegia, herrixka haietara maizegi inguratzeko ohitura zuelako; urteko sasoi batzuetan aise harrapa zezakeen han sukar gaiztoren bat, baina grina lohi batek hango emakume eta neskatoenganantz bultzatzen zuen gizona. Ez zen jakin zer jazo zen zehatz-mehatz, baina nekazariek epailearen aurrean argi esan zuten zemstvoko polizia katua baino lizunagoa zela, sarritan egon zirela haren zelatan eta behin biluzik atera zutela ezkutalekutzat hartu zuen izba batetik. Ezbairik gabe, zemstvoko poliziak zigorra merezi zuen bere grina lohiarengatik, baina, bestetik, ezin onartuzkoa zen Vshivaia Speseko eta Zadirailoveko nekazarien bidegabekeria, baldin eta egia bazen hilketan parte hartu zutela. Baina ez zegoen argi zer gertatu zen benetan. Zemstvoko polizia bide-bazterrean aurkitu zuten, uniformea edo longaina piltzar-piltzar eginik eta aurpegia zeharo itxuragabeturik. Epaitegi batetik bestera ibili zen auzia, eta Ganberara iritsi zen azkenean. Gertaturikoa bakarrean aztertu ondoren, honela arrazoitu zuten hango epaileek: nekazariak asko ziren eta ez zegoen jakiterik nork hartu zuen parte hilketan; Drobiajkini, hilik zegoenez, auzia irabazteak ez zion inolako onurarik ekarriko; nekazariak, ordea, bizirik zeuden, eta haientzat garrantzi handikoa zen errugabetzat jotzea; horren ondorioz, hau erabaki zuten: Drobiajkin bera zen erruduna, zitalkeria bidegabeak egin zizkielako Vshivaia Speseko eta Zadirailoveko nekazariei, eta apoplexiak jota hil zen bere leran, etxera bidean. Bazirudien ezin hobeto konpondurik zegoela arazo hura, baina funtzionarioak, zergatik jakin gabe, pentsatzen hasi ziren arima hil haiek zirela, inondik ere, orain guztien ahotan zebilen zurrumurruaren funtsa. Gainera, buruhauste gehiagoren beharrik gabe funtzionario jaunak hain egoera estuan zeudela, bi gutun iritsi ziren, berariaz bezala, gobernadorearen bulegora. Batak zioen ezen, hainbat lekukok eginiko adierazpen eta salaketen arabera, billete-faltsutzaile bat zebilela probintzia horretan, benetako izena alegiazko deitura desberdinen azpian ezkutaturik, eta kosta ahala kosta aurkitu behar zutela berandu baino lehen. Beste gutunean, berriz, auzo-probintziako gobernadoreak zioen gaizkile bat justiziaren ihesi zebilela, eta probintzia hartan aurkituz gero gizon susmagarriren bat inolako paperik edo nortasun-agiririk ez zuena, lehenbailehen atxilotu behar zutela. Bi gutun haiek zur eta lur utzi zituzten funtzionario guztiak. Oinarririk gabe geratu zitzaizkien ordu arteko uste eta burutapenak oro. Jakina, ez zegoen inola ere uste izaterik horrek Txitxikovekin zerikusirik zuenik; hala ere, nork bere baitan gogoeta eginik, denak konturatu ziren artean ez zekitela nor zen benetan Txitxikov eta batere argitasunik gabe hitz egiten zuela beti bere buruaz; esan zuen, bai, gorriak ikusi zituela justiziaren zerbitzuan aritzeagatik, baina ez zegoen batere argi zer esan nahi zuen horrek; bestetik, Txitxikovek berak jakinarazi zien etsai asko zituela eta bizia kentzen saiatu zirela behin baino gehiagotan, eta are pentsakorrago geratu ziren denak horretaz gogoratu zirenean: beraz, arriskuan zuen bizia; beraz, norbait zebilen bera harrapatu nahirik; beraz, zer edo zer egin zuen... Baina nor zen benetan? Jakina, ezin pentsa zitekeen billeteak faltsutzeko gauza zenik, eta are gutxiago gaizkilea zenik: asmo oneko gizona ematen zuen; baina nor zen?, benetan zen berak zioena? Hasieran, gure poema honetako lehen kapituluan egin beharko zioten galdera hori funtzionarioek beren buruari, baina ordu arte ez ziren horretaz kezkatu. Erabaki zuten itaunketa zorrotza egitea Txitxikovek arimak erosi zizkienei, gutxienez jakiteko zer erosi zuen, zer ziren zehazki arima hilak, eta ea baten bati azaldu zion, oharkabean edo zeharka bazen ere, nor zen eta zein ziren bere benetako asmoak. Korobotxkarengana jo zuten aurrena, baina ezer gutxi atera zioten: hamabost errublo ordaindu zizkion, txori-lumak ere erosten zituen, hitzeman zion beste gauza asko ere erosiko zizkiola, gantzez hornitzen zuen Estatua, baina, inondik ere, bilau hutsa zen, zeren beste batek ere txori-lumak eta gantza erosten baitzituen Estatuarentzat, baina denak atzipetu zituen, eta ehun errublo baino gehiagoko iruzurra egin zion artzapezaren emazteari. Hortik aurrera, gauza bera errepikatu zuen behin eta berriro, eta funtzionarioak konturatu ziren Korobotxka adimen urriko emakume zaharra besterik ez zela. Manilovek erantzun zien berak beti aterako zuela aurpegia Pavel Ivanovitxen alde eta bere ondasun guztiak emango lituzkeela Pavel Ivanovitxen tasunen ehunen bat edukitzeagatik; oso hitz balakagarriak erabiliz mintzatu zen berari buruz, eta, begiak txiloturik, adiskidetasunaren gaineko gogoeta batzuk erantsi zituen. Gogoeta haiek argi erakutsi zuten nolako samurtasunak mugitzen zion bihotza, baina ez zieten ezer argitu funtzionarioei. Sobakevitxek esan zien Txitxikov gizon ona zela bere ustez, nekazari ezin hobeak saldu zizkiola eta bizi-bizirik zeudela denak; baina bera ez zela handik aurrera gerta zitekeenaren erantzule, ez zela beraren errua izango bidean hiltzen baziren migrazioaren nekeen eraginez, hori Jainkoaren esku zegoela, eta sukarrak eta bestelako eritasun hilgarriak oso ugariak direla munduan, eta, hainbatetan gertatu zen legez, herri osoak hiltzeko gai zirela. Orduan, funtzionarioek beste bide bat saiatu zuten, ez oso zintzoa baina batzuetan erabilia: zeharka, konfiantzazko hainbat lekaioren bitartez, Txitxikoven morroiei galdetu zieten ea zerbait zekiten nagusiaren iraganeko bizitzari eta joan-etorriei buruz, baina ezer gutxi jakin zuten bide horretatik ere. Petrushkaren aldetik, gela itxi bateko gorputz-kiratsa bakarrik aditu zuten; Selifanek, berriz, jakinarazi zien Estatuaren zerbitzuan jardun zuela eta lehenago aduanetan lan egin zuela, besterik ez. Horrelako jendeak oso ohitura bitxiak ditu. Zerbait zuzenean galdetuz gero, ez dira ezertaz gogoratzen, dena ezabatzen zaie burutik eta beti erantzuten dute ez dakitela ezer; baina beste gauzaren bat galdetuz gero, hitz eta pitz aritzen dira solaskideak benetan jakin nahi duenaz, den-dena kontatzen dute, baita entzuleari axola ez dioten xehetasunak ere. Funtzionarioen ikerketek gauza bakarra argitu zuten: ez zekitela zer zen Txitxikov, baina, hala ere, zer edo zer izan behar zuela. Azkenean onartu zuten luze eta sakon hitz egin behar zutela auzi horretaz; gutxienez erabaki behar zuten zer egin, nola jokatu eta nolako neurriak hartu, eta Txitxikov zer zen jakin: gaizkilea izateagatik harrapatu eta atxilotu beharreko gizona, ala haiek harrapa eta atxilo zitzakeen gizona, gaizkileak haiek zirelako. Halatan, poliziaburuaren etxean biltzea erabaki zuten, zeren, irakurleak dakienez, poliziaburua hiriko ongile eta aita babeslea zen.

 

 

Hamargarren kapitulua

 

       Elkartu ziren, bada, funtzionarioak poliziaburuarenean, zeina, irakurleak dakienez, hiriko ongile eta aita babeslea baitzen, eta, elkarri erreparaturik, berehala ohartu ziren argaldurik zeudela denak hainbeste buruhauste eta atsekaberen eraginez. Izan ere, gobernadore militar berriaren izendapenak, hain eduki kezkagarriko bi gutun haiek eta hirian zabalduriko zurrumurruek arrasto nabarmenak uzti zizkieten aurpegian, eta begien bistakoa zen haietako askori lasaiegi geratu zitzaiela fraka. Makalaldia orokorra zen: argalago zegoen ganberaburua, argalago zegoen osasun-batzordeko ikuskatzailea, argalago zegoen prokuradorea, argalago zegoen bere abizenaz sekula deitzen ez zioten Semion Ivanovitx izeneko bat ere, zeinak hatz erakuslea eskaini ohi baitzien dama guztiei, hor zeraman eraztuna azter zezaten. Jakina, leku guztietan bezala, han ere baziren gizon bulartsu batzuk, ezerengatik kikiltzen ez diren horietakoak, baina oso gutxi ziren. Postaburua baino ez. Gizon patxadatsua zen, inoiz ez zen urduri jartzen, eta gauza bera esaten zuen beti horrelako egoeretan: «Badakigu zer gertatzen den gobernadore militarrekin! Sarritan aldatzen dituzte; nik, ordea, hogeita hamar urte daramatzat leku berean». Eta honela erantzuten zion beti gainerako funtzionarioetako batek edo bestek: «Zu lasai bizi zara, Ivan Andreitx Sprechen Sie Deutsch, postetxean lan egiten duzu, gutunak jaso eta bidaltzea beste ardurarik ez duzu. Makurkeria txikiak bakarrik egiten dituzu: bulegoa ordu bete lehenago itxi, diru apur bat kendu merkatari bati edo besteri ezorduan joan delako gutun baten bila, bidali behar ez den pakete bat bidali; horrela edonor da santua! Guri, ordea, tentatzera etortzen zaigu egunero deabrua, guk ez ditugu onartu nahi haren opariak, baina berak eskumenean jartzen dizkigu; gustatuko litzaidake jakitea nola jokatuko zenukeen zuk orduan! Zu, jakina, kezka handirik gabe bizi zara, seme bakarra duzu-eta; nire Praskovia Fiodorovna, ordea, ohi ez bezalako dohainez hornitu du Jainkoak, eta urtero ekartzen dit Prashkushka bat edo Petrushka bat. Bai, adiskidea, nire egoeran bazeunde, beste kuku batek joko lizuke». Horrela hitz egiten zuten funtzionarioek, eta ez dagokit niri epaitzea zaila ala erraza den deabruaren tentaldiei buru egitea. Nabaria zen, hala ere, ezinbesteko gauza bat falta zela funtzionarioen kontseilu hartan: herri xeheak zentzu ona deritzon hori hain zuzen ere. Oro har, errusiarrok ez gaude batzarretarako eginak. Dena zuzenduko duen batzarbururik ez badago, sekulako anabasa izaten dira gure bilera guztiak, hasi nekazarien biltzarretatik eta batzorde zientifikoetaraino eta goi-mailako beste edozein bilkuraraino. Zail da azaltzen zergatik gertatzen den hori; horrelakoxeak gara errusiarrok, jostatzeko eta jateko elkartzen garenean bakarrik konpontzen gara ondo, alemaniarrek beren klub eta elkarteetan egiten duten legez. Hori bai, beti gaude prest edozein unetan edozeri ekiteko. Bat-batean, gogoak ematen digunean, hutsetik sortzen ditugu elkarte filantropikoak, onegintzazkoak eta beste edozein motatakoak. Ederrak dira gure asmoak, baina ahaleginak ez du inolako fruiturik emango. Beharbada, horrela gertatzen da askietsirik geratzen garelako hasi bezain laster, dena eginik dagoelakoan. Demagun, esaterako, baten batek onegintzazko elkarte bat sortzen duela pobreei laguntzeko, eta dirutza handia bildu duela horretarako, bada, hain ekintza goresgarria ospatzeko, berehala antolatuko du bazkari bat hirian diren handiki guztientzat, eta horretan xahutuko du bildutako dirutzaren erdia; gainerako diruarekin etxebizitza dotore bat akuratuko du elkartearen zuzendaritza-batzordearentzat, berogailu eta atezainekin, eta behartsuentzat bost errublo eta erdi geratuko dira guztira, eta, diru hori nola banatu behar den erabakitzeko ordua iritsirik, onegintzazko elkarteko kideak ez dira ados jarriko, nork bere lagunak faboratu nahi ditu eta. Baina orain hizpide dugun bilera oso bestelakoa zen: funtzionarioak halabeharrez elkartu ziren. Ez ziren bildu txiroen edo gizabanako ezezagun batzuen beharrizanez mintzatzeko, ezpada beren arazoak konpontzeko; guzti-guztiei gainera zetorkien ezbehar handi baten kariaz batzartu ziren. Beraz, nahi eta nahi ez, bat egin behar zuten denek, eta ados jarri. Baina deabruak daki zer atera zen handik. Bilera guztietan izaten diren eztabaidak alde batera utzirik, bildutakoen iritziek zalantza harrigarria agertzen zuten: batek zioen Txitxikov zela billete-faltsutzailea, baina handik gutxira hark berak eransten zuen: «Tira, beharbada, bera ez da faltsutzailea»; beste batek zioen gobernadore militarraren bulegoko funtzionarioa zela, baina berehala gaineratzen zuen: «Tira, egia esan, deabruak daki zer den, ez darama bekokian idatzirik». Susmoak susmo, inork ez zuen onartzen Txitxikov gaizkile mozorrotua izan zitekeenik. Itxurari erreparaturik, asmo oneko gizona ematen zuen, eta, gainera, haren solasetan ezerk ez zuen erakusten odol gaiztoko gizon zakarra zenik. Bitartean, baziren hainbat minutu postaburua bere gogoetetan murgildurik zegoela, eta, halako batean, ustekabeko ideia batek edo beste zerbaitek ziztaturik, ziplo galdetu zuen:

       — Badakizue nor den?

       Hori esateko erabili zuen ahots-doinuak zerbait ikaragarria adierazten zuten, halatan, non batzarkide guztiek aho batez oihukatu baitzuten:

       — Nor?

       — Kopeikin kapitaina, nor eta Kopeikin kapitaina bera!

       — Eta nor da Kopeikin kapitain hori? —galdetu zuten denek batera.

       Eta postaburuak erantzun zuen:

       — Nola! Ez dakizue nor den Kopeikin kapitaina?

       Ezetz erantzun zuten denek, ez zekitela nor zen Kopeikin kapitain hori.

       — Kopeikin kapitaina —esan zuen postaburuak, bere toxa erdiraino bakarrik zabaldurik, batzarkideren batek bere hatzak han sartuko ote zituen beldurrez. Zalantza handiak zituen hatz haien garbitasunari buruz, eta honela esan ohi zuen: «Barkatu, jauna, baina batek daki non ibili diren zure hatz horiek, eta tabakoa garbitasun handia eskatzen duen gauza da».

       — Kopeikin kapitaina... —esan zuen, bada, postaburuak, tabakoa sudurretik hartutakoan—, tira, kontatuko dizuet haren istorioa. Ikusiko duzuenez, gai interesgarria da edozein idazlerentzat, poema oso bat idazteko modukoa.

       Han bildutako guztiek gogo bizia agertu zuten jakiteko istorio hura edo, postaburuak esan zuenez, edozein idazlerentzat gai interesgarria zen kontakizun hura, eta honela hasi zen postaburua:

 

 

Kopeikin kapitainaren istorioa

 

       — Hamabigarren urteko kanpaina amaitutakoan, jaun agurgarri hori —hasi zen postaburua, gelan jaun bakarra barik sei bazeuden ere—, hamabigarren urteko kanpaina amaitutakoan, Kopeikin kapitaina etxera bidali zuten gainerako zaurituekin batera. Kontua da beso bat eta hanka bat galdu zituela guduren batean, Krasnoie-koan edo Leipzig-ekoan, ez nago ziur. Garai hartan, badakizu?, oraindik ez zegoen inolako legerik zaurituei buruz; gerrako elbarrituen egoera askoz geroago arautu zuten, hortik atera kontuak. Kopeikin kapitaina konturatu zen lan egin beharko zuela, baina beso bakarra zeukan, ezkerrekoa hain zuzen ere, ulertzen? Aitaren etxera joan zen, eta aitak zera esan zion: «Ezin zaitut mantendu, ozta-ozta irabazten dut neuretzako ogia». Gauzak horrela, gure Kopeikin kapitainak erabaki zuen Petersburgera joatea, tsarrarengana, errukia eta laguntza eskatzera: «Aintzat hartu beharko luke berorrek bizia emateko prest egon naizela, odola isuri dudala halako eta halako lekuan, eta honelako eta halako ezbeharrak gertatu zaizkidala...». Nola edo hala, noiz konboi militarretan, noiz Estatuaren gurditzarretan, Petersburgera iristea lortu zuen azkenean. Pentsa ezazu: gure Kopeikin, kapitain arrunta bera, bat-batean aurkitu zen munduan parekorik ez duen hiriburu horren erdian! Bat-batean, aurrean dauka argia, bizitzaren zelaia, Scheherazade liluragarri bat, nolabait esateko. Pentsa ezazu: hortxe dauka Nevski hiribidea, badakizu?, eta Gorokhovaia kalea, eta Liteini etorbidea, eta, mila deabru!, hortxe dauka orratz ospetsua ere, airean zut; zubiak esekirik daude deabruak daki nola, batere euskarririk gabe, ulertzen?; hitz batean, Semiramis bat, jaun agurgarri hori, bene-benetako Semiramis bat! Bizitegiren bat akuratu beharra zeukan, baina ikaragarri garestiak ziren denak: errezelak, tapizak, alfombrak... mordoka, badakizu?, Pertsian zegoela ematen zuen, Pertsian bertan!; ibiltzean, esan liteke dirua zapaltzen zuela oin azpian. Sudurrak milaka errubloren usaina aditzen zuen kalean; eta gure Kopeikin kapitainaren kapital guztia bost errubloko hamar billete ziren, ulertzen? Azkenean, nonbaitera behar-eta, ostatu hartu zuen Revelski kalexkan, eguneko errublo bat ordaindurik; jateko, aza-zopa eta behi-xerra bat besterik ez egun osoan. Berehala konturatu zen ez zeukala horrela luze bizitzerik. Norengana jo zezakeen galdetu zuen. Esan zioten bazela goi-mailako batzorde bat, kontseilu-moduko bat alegia, ulertzen?, halako eta halako jenerala buru zuena. Baina sasoi hartan, ez badakizu ere, tsarra ez zegoen hiriburuan; armada, badakizu?, artean ez zen itzuli Parisetik, atzerrian zegoen mundu guztia. Gure Kopeikin ohi baino goizago jaiki zen ohetik, orraztu zuen bizarra ezkerreko eskuaz —zeren bizargileak dirua kobratuko zion—, jantzi zuen bere uniforme higatua, eta, egurrezko hankaren gainean herrenka, han joan zen goi-mailako batzorde hartako buruarengana, aipatu zioten handi-mandiarengana alegia, ulertzen? Non bizi zen galdetu zuen. «Han», esan zioten, Dvortsovaia malekoian zegoen eraikuntza bat seinalaturik. Nekazari-etxeen antza zuen. Leihoetako kristalak, badakizu?, sajen eta erdiko beiratzarrak ziren, bazirudien ezen pitxerrak eta geletako gauza guztiak etxetik kanpoan zeudela, hortik atera kontuak!, eskuaz ukitu ahal ziren kaletik, nolabait esateko; hormetako marmol baliotsua, metalezko apaingarriak, ateetako eskulekuak..., inor ez litzateke ausartuko hori guztia ukitzen aldez aurretik dendara joan, xaboi-zatitxo bat erosi eta pare bat orduz eskuak igurtzi gabe; hitz batean, hango distira, nolabait, edonoren burua nahasteko modukoa zen. Atezainak berak jeneral handi baten itxura zuen: makila urrekara, konde-aurpegia, ondo gizenduriko dobazakur potoloa ematen zuen; batistazko lepotxoak ere bazituen doilor hark!... Gure Kopeikin asko kostata igo zen bere egurrezko hankarekin harrera-gelaraino, eta bazter batean geratu zen, hormaren kontra estuturik, Amerikatik edo Indiatik ekarritako portzelanazko pitxer urrekararen bat ukondoaz jotzeko beldurrez, badakizu? Denbora luzea eman zuen han zutik, zeren, bera iritsi zenean, jenerala ohetik jaiki berria zen eta goizeroko garbiketak egiten ari zen gelazainak eramandako zilarrezko konketa batean, hortik atera kontuak! Gure Kopeikin lau ordu egon zen han itxaroten, eta azkenean jeneralaren laguntzaile bat edo guardiako funtzionario bat sartu zen harrera-gelan. «Jeneralak esan du laster jaitsiko dela harrera-gelara.» Eta harrera-gela jendez mukuru zegoen ordurako, plater batean babak adina lagun bazen han, nolabait esateko. Eta ez pentsa, ez ziren morroiak edo herritar arruntak, ez; laugarren edo bosgarren mailakoak ziren denak, koronelak, jeneralak; makarroi handi bat baino gehiago ikusten ziren sorbaldakoetan distiratsu. Bat-batean, halako dardara atzemangaitz bat hedatu zen harrera-gelan, haizetxo leun bat sartu balitz bezala. «Ixo, ixo», entzun zen hor-hemen, eta, azkenean, isiltasun erabatekoa egin zen. Agertu zen handi-mandia. Pentsa ezazu: estatu-gizon bat! Haren aurpegia..., nola esan?, bere mailari zegokion aurpegia zuen, ulertzen?, goi-goiko funtzionario baten aurpegia, bai? Harrera-gelan zeuden guztiak irmo jarri ziren segituan, dardaraka, urduri, norberaren patua nola erabakiko. Ministroa, edo handi-mandia, nolabait esateko, banan-banan hurbildu zen guztiengana: «Zer nahi duzu? Zerk ekarri zaitu hona? Zer behar duzu zuk? Zertara etorri zara?». Azkenean, jaun agurgarri hori, Kopeikin kapitainaren txanda etorri zen. Kopeikinek, nola edo hala adorea bildurik, zera esan zuen: «Berorren Gorentasuna, odola isuri dut, beso bat eta hanka bat galdu ditut, ezin dut lanik egin. Atrebentzia handia bada ere, laguntza eskatu nahi nioke tsarrari». Ikusi zuen ministroak bere aurrean egurrezko hanka, eta eskuineko mahuka hutsa jakari josirik, eta esan zuen: «Ondo da, itzul zaitez beste egun batean». Gure Kopeikin pozez zoratzeko puntuan irten zen handik; batetik, hain funtzionario goi-mailakoak entzun ziolako, eta bestetik, azkenean erabakiren bat hartuko zutelako bere pentsioari buruz. Jauzi txikiak eginez zihoan espaloitik, oso aldarte onean, ulertzen? Palkinski ostatuan sartu zen kopa bat vodka edatera, London jatetxera joan zen bazkaltzera, txuleta kaparrondoekin eta oilanda galkatua eskatu zituen, baita botila bete ardo ere; arratsean antzerkira joan zen. Hitz batean, parrandan ibili zen, badakizu? Begiz jo zuen espaloitik zihoan emakume ingeles lirain bat, beltxarga bezain lerdena, nolabait esateko. Kopeikin kapitainari irakiten jarri zitzaion odola, eta korrika joan zen harenganantz bere egurrezko hankarekin, eta haren atzetik tipi-tapa zihoala, pentsatu zuen: «Ez, hobe diat pentsioa kobratzen dudanerako utzi. Diru gehiegi gastatu diat jadanik». Eta hiruzpalau egun geroago, jaun agurgarri hori, Kopeikin kapitaina berriro joan zen ministroaren etxera, eta haren zain egon zen harrera-gelara jaitsi zen arte. «Berorrengana etorri naiz jakitera zer erabaki duen Berorren Gorentasun Txit Ohoragarriak gaixo eta zaurituei buruz...», eta hitz egokiak aukeratuz azaldu zion bere bisitaren zergatia. Esan gabe doa handi-mandiak berehala ezagutu zuela: «Oso ondo, baina tsarra itzuli arte itxaron behar duzu, besterik ezin dizut esan oraingoz. Orduan hartuko dira zaurituei buruzko erabakiak. Tsarraren esku dago hori, nik ezin dut neure kabuz ezertxo ere egin». Buru-makurtua, eta agur. Esan beharrik ez dago Kopeikin kapitaina erabat nahasirik atera zela jeneralaren etxetik. Izan ere, ziur zegoen biharamunean bertan emango ziotela dirua, esanez: «Hartu, adiskidea, edateko eta ondo pasatzeko». Eta, horren ordez, itxaroteko esan zioten, eperik jarri gabe gainera. Sukaldariak ura bota dion zakurraren antzera jaitsi zen eskaileran behera: buztana hanken artean sarturik eta belarriak beheraturik. «Ez —zioen bere artean—, itzuliko nauk berriro, azalduko zioat jatekoa amaitzen ari zaidala eta gosez hilko naizela laguntzen ez badidate.» Labur esanik, berriro inguratu zela Dvortsovaia malekoira, eta zera esan zioten han: «Ezinezkoa da, jeneralak gaur ez du inor hartzen, itzul zaitez bihar». Eta biharamunean gauza bera; atezainak begiratu ere ez zion egin. Eta ordurako, jauna, bost errubloko billete haietatik bakarra gelditzen zitzaion poltsikoan. Lehen, gutxienez, aza-zopa eta behi-xerra jaten zituen egunero; orain, ordea, ogi-puskatxo bat eta sardinzar bat edo, aukeran, luzoker gazitu bat, dendan erosiak; goseak akabatzen zegoen gizagaixoa, eta matxinaturik zeuzkan tripa-zorri guztiak. Jatetxe baten albotik pasatu zen; sukaldaria, badakizu?, atzerritarra zen inondik ere, frantsesa-edo, eta han zegoen, Holandako hariz eginiko mantala jantzirik, elurra bezain zuri burutik oinetaraino, saltsak, saiheskiak boilurrekin eta bestelako jaki gozoak prestatzen, gosearen gosez nori bere burua jateko gogoa egiten dioten horietakoak, nolabait esateko. Igaro zen Miliutin-en dendaren albotik ere, leihotik begiratu, eta han ikusi zituen izokin eder batzuk, gereziak —bost errublo alea, aizu!—, angurri erraldoi bat diligentzia baten tamainakoa —bazirudien kalera atera nahi zuela ehun errublo ordaintzeko prest legokeen inozoren baten bila—, hitz batean, tentazioak edonondik, ur bihurturik zeukan aho-sabaia, eta «bihar» entzuten zuen denbora guztian. Pentsa ezazu nolako kinkan zegoen: alde batetik, izokina eta angurria; beste aldetik, berriz, jaki berbera zerbitzatzen zioten behin eta berriro: «Bihar». Azkenean, gizagaixoak ezin izan zuen hori gehiago jasan, eta gotorlekua indarrez hartzea erabaki zuen, nolabait esateko. Ate aurrean itxaron zuen beste eskatzaileren bat iritsi arte, eta, inor ohartu gabe, halako jeneral bati atea ireki ziotela baliatuz, itzalgaizka sartu zen harrera-gelaraino bere egurrezko hankarekin. Ohi zuenez, agertu zen halako batean handi-mandia: «Zer nahi duzu? Zer behar duzu? Hara! —esan zuen, Kopeikin ikusirik—, esan dizut, bada, itxaron egin behar duzula erabakiren bat hartu arte». «Mesedez, Berorren Gorentasun Txit Ohoragarria, goseak amorratzen nago, ez daukat zer janik...» «Eta zer? Nik ezin dizut lagundu; oraingoz, zeure baliabideekin moldatu beharko duzu, saia zaitez bizibidea zeure kabuz ateratzen.» «Baina, Berorren Gorentasun Txit Ohoragarria, nolatan aterako dut neure kabuz bizibidea hanka-motza eta beso-bakarra izanik?» «Ez tematu —esan zion goi-mailako funtzionarioak—, nik ezin zaitut mantendu; zauritu asko dago, eta guztiek dituzte eskubide berberak... Pazientzia hartu. Itzuliko da tsarra, eta ohorezko hitza ematen dizut Bere Maiestate errukiberak ez zaituela bazter utziko.» «Baina, Berorren Gorentasun Txit Ohoragarria, nik ezin dut itxaron», esan zion Kopeikinek, zakar samar. Ulertuko duzunez, jaun agurgarri hori, handi-mandia gogaiturik zegoen ordurako. Izan ere, jeneral mordoa zeukan bere erabaki eta aginduen zain; garrantzi handiko eginkizunak zituen, berehala konpondu beharreko estatu-arazoak, ezin zuen minutu bat ere alferrik galdu, eta hortxe zeukan deabru burugogor hura alamena ematen. «Barkatuko didazu, jauna, baina oso lanpeturik nago... arazo larriagoak ditut konpontzeko.» Hain modu leunez adierazi zion denbora amaitua zela eta alde egin behar zuela. Baina gure Kopeikin, goseak ziztaturik, honela mintzatu zitzaion: «Ondo da, Berorren Gorentasun Txit Ohoragarria, ez naiz hemendik mugituko nire arazoa konpondu arte». Alajainkoa! Goi-mailako handi-mandi bati horrela erantzutea ere! Zeren eta, badakizu?, jeneralak aski zuen hitz bakar bat esatea edonor lekutara bidaltzeko arrastorik utzi gabe... Gainera, kontuan izan behar duzu ezen, gure artean, gordinkeria larritzat hartuko litzatekeela funtzionario bat beste bati horrela mintzatzea, beste funtzionario hori maila apalagokoa izanik ere. Baina funtzionario hura jenerala zen, eta gure Kopeikin, aldiz, kapitain arrunta, ulertzen?, alde itzela zegoen. Bederatziehun errublo alde batean eta bat ere ez bestean! Jeneralak begiratu besterik ez zion egin, baina haren begirada, badakizu?, su-arma baten antzekoa zen, edonori ilea lazteko modukoa. Eta gure Kopeikin bere lekutik mugitu ez, bertan erroak egin balitu bezala. «Zer esan duzu?», galdetu zion jeneralak amorru bizian. Dena dela, aitortu beharra dago nahikoa bihozbera izan zela berarekin: hainbeste izutuko zuen beste edonor, ezen hiru egun geroago oraindik ibiliko baitzen kalean hankaz gora jira-biraka, nolabait esateko; baina Kopeikini zera esan zion bakarrik: «Ondo da, hiriko bizitza garestia bada zuretzat, eta ezin baduzu hemen lasai itxaron zure auzia erabaki arte, Estatuaren kontura bidaliko zaitut hemendik. Deitu mezulariari! Itzuli gizon hau bere herrira!». Esan gabe doa mezularia segituan azaldu zela: hiru arshineko gizon puska bat zen, haren eskutzarrak, badakizu?, propio eratu zituen Naturak gurdiak gidatzeko eta kolpeka hortzak ateratzeko. Hartu zuen, bada, mezulariak Jainkoaren mirabe hura, eta gurdi batean sartu zuen. «Tira —pentsatu zuen Kopeikinek—, gutxienez musu truk egingo diat bidaia, gaitz erdi!» Eta mezulariarekin batera gurdian zihoalarik, zera pentsatzen zuen: «Jeneralak esan dik neure kabuz atera behar dudala bizibidea, eta horixe egingo diat hain zuzen ere, neure kabuz atera bizibidea, bai horixe!». Kontua da inork ez dakiela nola eta nora eraman zuten. Ez zen jakin Kopeikin kapitainaren berri gehiagorik, haren oihartzuna ahanzturaren ibaian galdu zen, Leteon, poetek esaten duten bezala. Baina, jaun agurgarri hori, hementxe hasten da eleberriaren haria, edo kontakizunaren bilbea, nolabait esateko. Esan dugunez, batek daki zer gertatu zen Kopeikinekin; baina, handik bi hilabetera, bandido-sail bat agertu zen Riazango basoetan, eta badakizu nor zen bandido-sailaren buruzagia, jaun agurgarri hori? Bada, nor eta...

       — Egon apur batean, Ivan Andreievitx —esan zuen tupustean poliziaburuak, haren jarioa etenik—, esan duzunez, Kopeikin kapitaina hanka-motza eta beso-bakarra zen, eta Txitxikov, aldiz...

       Oihu bat jaulki zitzaion orduan postaburuari, eskua zabal-zabalik bekoki erdian zartakoa jo, eta astakirtena deitu zion bere buruari guztien aurrean. Ezin zuen ulertu nolatan ez zen horretaz jabetu kontakizunaren hasieran, eta aitortu zuen guztiz zuzena zela esaera zaharra: «Errusiarraren burua beranduegi ohartzen da egiaz». Nolanahi ere, hori aitortu bezain laster, aitzakiatan hasi zen, eta, bere hutsegitea zuritu nahirik, esan zuen mekanika oso aurreraturik zegoela Ingalaterran eta, hango egunkariek jakinarazi zutenez, egurrezko hanka harrigarriak asmatu zituztela: erresorte ikusezin bati eraginez gero, hanka haiek gai ziren edonor izugarri urrun eramateko, berriro ezin aurkitzeko moduan.

       Baina gainerako funtzionarioek ez zioten egiaren antz handirik hartu Txitxikov Kopeikin kapitaina zelako horri, eta uste zuten postaburua urrunegi joan zela. Dena dela, haiek ez ziren askoz zuhurrago ibili, eta, postaburuaren irudipen xelebreek eraginik, bera bezain urrun joan ziren. Agertu zituzten hipotesi guztien artean bazen bat benetan bitxia, zeinaren arabera Txitxikov Napoleon baitzen, mozorroturik. Ingelesek ondamuz begiratzen zioten aspalditik Errusiari, hain lurralde handi eta zabala zelako, eta behin baino gehiagotan argitaratu ziren horri buruzko karikaturak. Karikaturetan errusiar bat agertzen zen ingeles batekin hizketan: ingelesa zutik dago eta zakur bat dauka atzean, sokaz loturik; zakurra Napoleon da, eta ingelesak honela diotso errusiarrari: «Kontuz ibili, bestela zakur hau xaxatuko dut zure kontra»; eta ingelesek, inondik ere, Santa Helena uhartetik alde egiten utzi zioten Napoleoni, eta orain Errusian barrena zebilen Txitxikov balitz bezala, baina ez zen benetan Txitxikov.

       Sinetsi, funtzionarioek ez zuten hori sinesten, jakina; baina hausnarrean hasita, eta nork bere kolkorako hori guztia azterturik, iruditzen zitzaien ezen, Txitxikoven aurpegiak, jiraturik eta albora begira jarririk, Napoleonen potretaren antz handia zuela. Poliziaburuak, hamabigarren urteko kanpainan zerbitzatu baitzuen, bertatik bertara ikusia zuen Napoleon, eta onartu behar izan zuen ezen, goibeheari zegokionez, ez zela Txitxikov baino garaiagoa, eta bere gorpuzkerari zegokionez, berriz, Napoleonek ere ezin esan zezakeela lodiegia zenik, baina argala zenik ere ez. Seguraski, hainbat irakurlek esango dute ezin sinetsizkoa dela hori; autorea, irakurle horiei atsegin ematearren, prest dago onartzeko ezin sinetsizkoa dela; baina, zoritxarrez, horrelaxe gertatu zen, kontatu dudan bezalaxe, eta hori are harrigarriagoa da kontuan izanik hiri hura ez zegoela bazter urrun batean galdurik, bi hiriburuetatik hurbil baizik. Bestetik, gogorarazi beharra dago frantsesak gure herrialdetik egotzi eta gutxira jazo zela hori guztia. Garai hartan, politikari sutsuak bilakatu ziren gure lurjabe, funtzionario, merkatari, dendari eta, oro har, irakurtzen eta idazten zekiten guztiak, eta ez zekitenak ere bai, eta gutxienez zortzi urte iraun zuen horrek. Jendeak grina biziz irakurtzen zituen Moskovskie Vedomosti eta Sin Otetxestva, eta azken irakurlearen eskuetara iristen zirenerako, txiki-txiki eginik zeuden, ezertarako balio ez zutela. Galdetu beharrean «Zenbatean saldu duzu olo-neurria?» edo «Nola baliatu duzu atzoko elurra?», honako galderak egiten zizkioten elkarri: «Zer diote gaurko egunkariek? Berriro utzi diote Napoleoni uhartetik alde egiten?». Merkatariek beldur handia zioten horri, zeren itsu-itsuan sinetsi baitzituzten azti baten iragarpenak. Azti hark hiru urte zeramatzan espetxean; halako batean iritsi zen hirira, batek daki nondik, arrain ustelaren kirats izugarria zeriola, laptiak oinetan eta ahari-larruzko beroki luzea soinean, eta iragarri zuen Napoleon antikristoa zela eta harrizko katez loturik zeukatela sei estepa eta zazpi itsaso harantzago, baina egunen batean kateak etengo zituela eta mundu osoa menderatuko zuela. Espetxean sartu zuten horrelako gauzak esateagatik, baina haren iragarpenek eragin handia izan zuten, eta merkatariak zeharo asaldaturik bizi ziren harrezkero. Luzaro izan zuten hizpide antikristoa; irabazi handiko tratuak tea edanez ospatzeko tabernan elkartzen zirenetan ere, antikristoaz mintzatzen ziren. Funtzionario eta aitoren seme askok ere horretan pentsatzen zuten nahi gabe, eta, mistizismoz kutsaturik —garai hartan moda-modan baitzegoen—, oso zentzu berezia aurkitzen zioten «Napoleon» hitza osatzen zuten letretako bakoitzari; zenbaitek zifra apokaliptikoak ere ikusi zituzten hizki haietan. Horrenbestez, ez zen harritzekoa funtzionarioek, nahi gabe, horrelako gogoetak erabiltzea buruan; nolanahi ere, laster seneratu ziren, konturaturik gehiegi lasaitu zituztela irudimenaren hedeak eta errealitatea bestelakoa zela. Pentsatu eta pentsatu, eztabaidatu eta eztabaidatu, eta azkenean erabaki zuten ez legokeela txarto Nozdriovi beste galdeketa bat egitea, aurrekoa baino ganorazkoagoa. Berak zabaldu zuen arima hilen istorioa, eta, zioenez, oso harreman estuak zituen Txitxikovekin; zalantzarik gabe, beraz, zer edo zer jakingo zuen haren bizitzaz. Berriro saiatuko ziren, bada, Nozdriovi argitasunen bat ateratzen.

       Bai bitxiak jaun funtzionario haiek eta, orokorrean, beste edozein gizarte-mailatako herritarrak oro! Ondo asko zekiten Nozdriov gezurti hutsa zela, ezin ziotela hitz bat bera ere sinetsi, nahiz eta hutsalkeriarik hutsalena esan, baina, hain zuzen ere, berarengana jo zuten. Nork ulertu gizabanakoa? Batek ez du Jainkoarengan sinesten, baina bai sinesten du hil egingo dela begitartean azkurarik izanez gero; beste batek ez du aintzat hartzen poetaren obra —eguna bezain argia, guztiz harmonikoa, bakuntasunik zentzuzkoenaz jantzia—, baina sutsuki goresten du mutiriren batek sorturikoa Naturaren berezko ordena erabat lardaskatuz, nahasiz, suntsituz eta hankazgoratuz, hori bai atsegin zaio, eta lau haizeetara aldarrikatzen du: «Honek bai, honek bai jakin du bihotzeko misterioak agerian jartzen!». Hirugarren batek bizitza osoan ez die behin ere jaramonik egin sendagileei, eta, azkenean, araoka eta listuka sendatzen duten emakume horietako batengana joaten da, edo, are hobeto, batek daki zer-nolako zaborrez eginiko edabe nazkagarri bat asmatzen du, zeren eta, Jainkoak daki zergatik, uste baitu horrekin bakarrik sendatuko duela bere gaitza. Jakina, neurri batean behintzat, barkatzekoa zen funtzionarioen jarrera, oso ataka gaiztoan zeuden eta. Diotenez, itotzear dagoenak edozeri heltzen dio, denik eta ezpalik txikienari ere, une horretan ez baita konturatzen ezpaltxo horrek euli baten pisuari eutsi ahal diola gehienez ere, eta berak lau edo bost pud pisatzen duela; baina nola une horretan ez den pentsatzeko gai, ezpaltxoari oratzen dio. Bada, gure funtzionarioek ere halaxe, Nozdriovi heldu zioten azkenean. Poliziaburuak ohartxo bat idatzi zion berehala, arratsean bere etxera etortzeko gonbita eginez, eta auzoko polizia, zaldiz ibiltzeko botak jantzirik eta masailak gorri-gorri, lasterka joan zen Nozdriovenera, jauzi txikiak eginez eta eskuaz ezpatari eusten ziola. Nozdriov buru-belarri murgildurik zegoen garrantzi handiko zereginetan; lau egun zeramatzan bere gelatik irten gabe; ez zion inori sartzen uzten eta leiho txiki batetik hartzen zuen janaria; hitz batean, argal eta zurbil zegoen. Bere zereginak arreta handia eskatzen zion: ehunka karta zituen, eta sorta bat osatzeko adina aukeratu behar zituen haien artean, eta marka bana egin, karta haietan adiskiderik leialenarengan baino uste sendoagoa izateko moduan. Bi asterako lana zuen gutxienez; bitartean, Porfirik eskuila berezi batez igurtzi behar zion zilborra zakurkumeari, eta egunean hiru aldiz xaboiz garbitu. Nozdriov sutan jarri zen bakarraldia eten ziotelako; beste ezer baino lehen, pikutara bidali zuen auzoko polizia, baina poliziaburuaren ohartxoa irakurri bezain laster konturatu zen etekin ederra atera ahalko ziola arratsari, zeren, ohartxoak zioenez, karta-jokoan hasiberria zen lagun bat ere joatekoa baitzen haren etxera; guztiz bigundurik, gelako atea giltzaz itxi, edonola jantzi, eta poliziaburuaren etxera joan zen. Nozdrioven adierazpenak, lekukotasunak eta baieztapenak hain gertatu ziren funtzionarioen usteen kontrakoak, ezen behea jo baitzuten haien hondar susmoek. Zirt edo zarteko gizon bipila zen Nozdriov, duda-mudaka ibiltzen ez diren horietakoa. Funtzionarioen aburuetan zenbat eta ziurgabetasun eta zalantza handiagoa atzeman, hainbat eta irmotasun eta ziurtasun handiagoa erakusten zuen berak. Hitzetik hortzera erantzun zien galdera guztiei. Esan zien Txitxikovek milaka errubloren arima hilak erosi zituela, eta berak ere saldu zizkiola batzuk, ez baitzuen aurkitu ez saltzeko arrazoirik. Galdeturik ea espioia zen eta ezkutuko zerbait argitara atera nahian zebilen, Nozdriovek erantzun zien baietz, espioia zela, salataria deitzen ziotela eskolan ere —non elkarrekin ikasi baitzuten biek—, eta behinola ikaskideek —Nozdriov bera ere tartean zela— hain jipoi handia eman ziotela horregatik, ezen berrehun eta berrogei izain jarri behar izan baitzizkioten lokietan (berrogei esan nahi izan zuen, beste berrehunak berez itzuri zitzaizkion). Galdeturik ea Txitxikov zen billete-faltsutzailea, erantzun zuen baietz, hura bera zela billete-faltsutzailea, eta gertaera bat kontatu zien bide batez, Txitxikoven trebetasun ezohikoaren erakusgarri: behin batean, agintariek, jakinik Txitxikoven etxean bi milioi errublo zegoela billete faltsuetan, etxea zigilatu eta zaintzaileak jarri zituzten, bi soldadu ate bakoitzean, baina, guztiarekin ere, Txitxikov nola edo hala moldatu zen gau bakar batean billete guztiak aldatzeko, eta biharamunean, zigiluak kendu zituztenean, etxean zituen billete guztiak legezkoak zirela ikusi zuten. Galdeturik ea Txitxikovek bazuen gobernadorearen alaba bahitzeko asmo sendorik eta ea egia zen bera horretan laguntzeko prest agertu zela, erantzun zuen baietz, lagundu egin ziola, eta berak esku hartu izan ez balu, porrot egingo zukeela. Berehala ohartu zen premiarik gabeko gezur horrek atsekabe latzak ekar ziezazkiokeela, baina ezin izan zuen mihia bridatu. Hain xehetasun interesgarriak bururatu zitzaizkion, ezin izan baitzituen isilean gorde: bazekien zein elizatan ezkonduko ziren, bazekien Trukhmatxevka herrixkan zegoela, bazekien popeari aita Sidor zeritzola eta hirurogeita hamabost errublo ordainduko zizkiotela; esan zuen popeak ez zukeela amore emango berak beldurtu ez balu esanez salatu egingo zuela Mikhail dendajabea amabitxiarekin ezkondu zuelako; azkenik, gaineratu zuen bere kalesa utzi ziela iheslariei eta bera arduratu zela posta-geltoki guztietan ordezko zaldiak prest egongo zirela ziurtatzeaz. Hainbeste xehetasun zekizkien, ezen norberaren izenaz aipatzen baitzituen kotxezainak. Funtzionarioek asmoa zuten Napoleonez ere galdetzeko, baina atzera egin zuten, ikusirik Nozdriovek zer-nolako zentzugabekeriak esaten zituen. Hitz eta pitz ari zen, ez egiaren ez ezeren antzik ez zuten ergelkeriak esaten, eta funtzionarioak berarengandik aldendu ziren, hasperenka. Soilik poliziaburua geratu zen oraindik puska batean entzuten, noiz edo behin zerbait interesgarria esango zuelakoan, baina, azkenean, airean eragin zion eskuari, esanez: «Deabruak daki zertan ari den!». Aho batez onartu zuten gezurtiari egiarik entzun nahi izatea arrantzura larrera joatea bezala dela. Lehen baino egoera okerragoan zeuden funtzionarioak, eta onartu egin behar izan zuten ez zegoela jakiterik zer zen Txitxikov. Argi geratu zen, ordea, nolakoa izaten den gizakia: neurritsua, zentzuduna eta azkarra besteri dagozkion arazo guztietan, baina ez norberari doazkionetan. Zein aholku egoki eta zuhurrak ematen dizkion lagun hurkoari bizitzako egoera larrietan! «Bai argia haren burua!, bai sendoa aiurria!», aldarrikatzen dute denek. Baina buruargi horri zorigaitzen bat badatorkio eta bizitzako egoera larri horietakoren bat egokitzen bazaio, bertantxe aienatzen da aiurri hori guztia, zeharo galtzen du burua gizon irmo horrek, eta haren baitatik ateratzen da koldar errukarri bat, ezdeus bat, haurtxo ahul bat, edo gixonerdi bat, Nozdriovek esan ohi duen bezala.

       Batek daki zergatik, esamesa, irudipen eta zurrumurru haiek guztiek beste edonorengan baino eragin handiagoa izan zuten prokuradore dohakabearengan. Etxera heldu zenean, gogoetetan murgildu zen, zeharo asaldaturik, eta, halako batean, ez bat eta ez bi, hil egin zen. Eserita zegoelarik, aulkitik erori eta ahoz gora geratu zen lurrean etzanda, perlesiak edo beste gaitzen batek jota. Ohi denez, garrasika hasi ziren denak, eskuak espantuz jasorik: «Ene Jainkoa!». Sendagileari deitu zioten, odola atera ziezaion, baina ikusi zuten prokuradorea arimarik gabeko gorpua zela jadanik. Orduan soilik jakin zuten, doluminez, zenduak izan bazuela arima, nahiz eta berak, bere apaltasunean, sekula ez zuen erakutsi. Bestetik, gizaki xumearen heriotza handikiarena bezain izugarria izaten da: arestian gizon hura kalean ibiltzen zen, mugitzen zen, whistean jokatzen zuen, askotariko paperak sinatzen zituen, sarritan ikusten zuten funtzionarioen artean bere bekain iletsuekin, ezkerreko begia noizean behin berez kliskatzen zitzaiola, eta orain mahai gainean zetzan, begia ez zitzaion gehiago kliskatuko, baina bekainetako bat apur bat goraturik zeukan oraindik, halako galdera-imintzio batean gelditurik bezala. Jainkoak bakarrik daki hildakoak zer galdetu nahi zuen, zergatik hil zen eta zertarako bizi izan zen.

       Baina hori guztia zentzugabea da!, ez du ez bururik ez hankarik!; ezinezkoa da funtzionarioak hainbeste beldurtzea, hain burugabekeria handiak asmatzea, egiatik hainbeste aldentzea, haur batek ere ikusiko bailuke zer gertatzen zen benetan! Hala esango dute irakurle askok. Autoreari egotziko diote zentzugabetasun horren errua, edo ergelak deituko diete funtzionario errukarriei, zeren gizakiak oso eskuzabal jokatzen baitu beti «ergel» hitzarekin, eta prest egoten da lagun hurkoari horrela deitzeko egunean hogei bat aldiz. Aski du batek hamar alderditatik batean inozoa izatea, beste batek kirtena dei diezaion, beste bederatzi alderdiak aintzat hartu gabe. Irakurlearentzat erraza da epaitzea: bere talaian eroso eseririk begiratzen du behera —non gizabanakoak hurbil daukana soilik ikusi ahal baitu—, eta ostertz osoa begien bistan daukala aztertzen du han behean gertatzen den guztia. Mende asko oso-osorik ezabatu eta kenduko genituzke gizadiaren historia unibertsalaren kroniketatik, alferrikakoak izan zirela iritzirik. Orain haurrek ere egingo bide ez lituzketen huts asko egin dira munduan. Betiereko egiara iritsi nahirik, zein bide bihurri, oker, mehar, urrun eta ibilgaitzak hautatu dituen gizadiak, ohartu gabe bide zuzen-zuzena daukala aurrean, tsarrak jauregi gisa erabiltzen duen eraikin dotorera daramana bezain zuzena! Beste bide guztiak baino zabalagoa eta ibilerrazagoa da, eguzkitsua, gauez makina bat argiontzik argitua, baina jendea aldamenetik igarotzen da ilunpe beltzetan barrena. Eta gizakiek, Zeruak eman dien zentzuak gidaturik ibili arren, hamaika aldiz egin dute bidean atzera, hamaika aldiz galdu dira, hamaika aldiz itzuli dira egun-argitan bazter-leku ibilgaitzetara, hamaika aldiz itsutu dizkiote begiak elkarri laino itxi batez, eta, gogoa nahasirik, lasterka joan dira argi-zakurren atzetik, eta, amildegiaren ertzera iritsita, izularriturik galdetu diote elkarri: «Non dago irteera? Non dago bidea?». Egungo belaunaldiak argi dakusa dena, harriturik begiratzen die bere aurrekoen hutsei, barre egiten du haien burugabetasunaren kontura, ez baita ohartzen Zeruko suak idatzi duela kronika hori, letra bakoitzak zerbait aldarrikatzen duela, iraganaren hatz larderiatsuak bera seinalatzen zuela handik, bera, egungo belaunaldia; baina egungo belaunaldiak barre egiten du, eta, harropuzturik, handiustez beterik, huts gehiago egiten ditu, zeinen kontura barre egingo baitute ondorengo belaunaldiek.

       Txitxikovek ez zekien horren guztiaren berri. Berariaz bezala, bitarte horretan hotzeri arin batek jota egon zen, gaitz hori oso zabaldurik baitago gure probintzietako hiriburu askotan, klimaren eraginez. Hanpaturik zeuzkan oiak eta eztarria. Ondorengorik utzi gabe mundu honetatik ez joateko —Jainkoari nahi ez zekiola!—, erabaki zuen hobe zuela hiru bat egunez gelan geratu. Egun haietan, kamamilaz eta kanforrez eginiko txaplata bat eduki zuen masailan loturik, behin eta berriro garbitzen zuen eztarria piku-esnez, eta esnean egosiriko pikuak jaten zituen gero. Denbora zer edo zertan ematearren, erositako nekazari guztien zerrenda berri eta zehatzak egin zituen, maletan aurkitu zuen Vallière-ko dukesa obraren tomo bat irakurri zuen, begiratu bat eman zien kutxan gorderik zeuzkan gauza eta ohartxoei, berriro irakurri zituen haietako batzuk, eta izugarri aspertu zuen horrek guztiak. Ezin zuen inola ere ulertu zergatik hiriko funtzionarioek ez zioten bisitarik egiten, zer moduz zegoen galdetzeko besterik ez bazen ere, aspaldi ez zela beti egoten baitzen kotxe bat edo beste ostatuko ate aurrean, noiz postaburuarena, noiz prokuradorearena, noiz ganberaburuarena. Erantzuna ezin aurkiturik, soinak goratzen zituen, gelan batera eta bestera zebilela. Azkenean, hobeto sentitu zen, eta ikaragarri poztu zuen aire zabalera atera ahalko zela ikusteak. Gehiago luzatu gabe, bere burua txukuntzeari ekin zion. Ispilu aurrean jarri, bizarra haztatu, eta esan zuen: «Hau basoa!». Izan ere, basoa ez izanagatik, kokotsak eta masailek landarez oparo estaliriko soroa ziruditen. Bazeukan, beraz, moztu on baten beharra. Edalontzira ur beroa isuri, kutxa ireki, eta eskuila eta xaboia atera zituen handik. Bizarra egindakoan, bizkor eta agudo jantzi zen, hain lehia biziz, ezen gutxigatik ez baitzen lurrera erori hankak galtzetan sartzerakoan. Jantzitakoan, gorputza kolonia-urez zipriztindu, eta, hotzetik ondo babesturik, kalera irten zen, masaila estalirik badaezpada ere. Sendatu berriek ohi dutenez, alaitsu irten zen kalera. Atsegingarri zeritzon bidean aurkitzen zuen guztiari, hala etxeei, nola kalean zebiltzan nekazariei. Egia esan, nekazariak serio samarrak ziren, eta eguna hasi zenetik lagunari masailako bat edo beste emateko aukera izan zuten gehienek. Baina Txitxikovek atsegingarri iritzi zien nekazariei ere. Aurrena, gobernadorea ikustera joateko asmoa zuen. Bidean denetariko pentsamenduak etorri zitzaizkion gogora; ilehoria zebilkion buruan jira-biraka, jostalari zeukan irudimena, adarra jotzen hasi zitzaion bere buruari ere, eta barre batzuk egin zituen bere lepotik. Oso aldarte onean iritsi zen, beraz, gobernadorearen etxe aurrera. Atarian longaina bizkor eranzten ari zela, atezainak zur eta lur utzi zuen ustekabeko hitz batzuekin:

       — Sartzen ez uzteko agindu didate!

       — Nola? Zer diozu! Ez dakizu nor naizen, ala? Begira iezadazu ondo aurpegira! —esan zion Txitxikovek.

       — Ondo asko dakit nor zaren, lehenago ere ikusi zaitut hemen —esan zion atezainak—. Hain zuzen ere, zuri sartzen ez uzteko agindua daukat, beste edonor batere eragozpenik gabe sar daiteke.

       — Arranopola! Zer dela eta? Zergatik?

       — Hori agindu didate, eta arrazoiren bat izango dute horretarako —esan zuen atezainak, eta «Bai» erantsi zuen gero. Zutik geratu zen Txitxikoven aurrean, zeharo zabarturik, longaina eranztera lasterka hurbiltzen zitzaiolarik lehen erakusten zuen itxura adeitsua gorde gabe. Bazirudien honela zioela bere artean, berari begira: «Hara! Doilorra galanta izan behar duk hik, nagusi jaun-andreek etxetik horrela botatzeko!».

       «Ez diat ulertzen!», pentsatu zuen Txitxikovek bere kolkorako, eta ganberaburuaren etxera joan zen zuzenean. Baina ganberaburua hainbeste asaldatu zen bera ikusi zuenean, ezen ezin izan baitzuen taxuzko esaldirik josi, eta hain zozokeria handiak esan zituen, ezen lotsa-lotsa eginik geratu baitziren biak ala biak. Haren etxetik alde egindakoan, kalean zihoala, Txitxikovek senperrenak egin zituen ganberaburuak esandakoa ulertzeko eta haren hitzei zentzurik aurkitzeko, baina ezin zuen ezertxo ere ulertu. Beste batzuen etxera joan zen orduan: poliziaburuarenera, gobernadoreordearenera, postaburuarenera; baina, edo ez zuten hartu, edo hain harrera bitxia egin zioten, hain izan zen ulergaitza eta behartua haien hizketa, hainbeste aztoratu ziren, hain nahasamendu handia erakutsi zuten, ezen Txitxikovek duda egin baitzuen haien burmuinaren osasunaz. Saiatu zen beste norbait ikusten, jokaera horren zergatia jakiteko behinik behin, baina ez zuen inolako azalpenik bildu. Nora ezean ibili zen hiriko kaleetan barrena, sonanbuluen antzera, ezin erabakirik bera eroturik zegoen ala funtzionarioek burua galdu zuten, ametsetan zegoen ala buru-buztanik gabeko egoera hura egiazkoa zen. Berandu, ia iluntzean itzuli zen ostatura, nondik hain aldarte oneko atera baitzen, eta, gogaiturik, tea eskatu zuen. Gogoetatsu eta egoera bitxi hari buruzko oldozpen lausoetan murgildurik tea edaten ari zela, gelako atea ireki, eta Nozdriov agertu zen ustekabean.

       — Esaera zaharrak dioenez, zazpi versta ez dituk bide luzea adiskidea ikustera joateko —esan zuen, kapelua eranzteaz batera—. Ostatuaren albotik pasatzean, argia ikusi diat hire leihoan. Ez zegok lotan, pentsatu diat, igoko nauk bisitatxo bat egitera. Primeran!, tea daukak mahai gainean prest, gustura edango nikek katilukada bat. Janari nazkagarria eman zidatek gaur bazkaltzeko, ondoezik zeukaat oraindik sabela. Agindu ezak pipa bat bete diezadatela! Non daukak heurea?

       — Nik ez dut pipa erretzen —esan zuen Txitxikovek, lehor.

       — Tira, tira! Bazekiat erretzailea haizela. Ea, bada, deitu heure morroiari! Aizak, Bakhramei!

       — Ez da Bakhramei, Petrushka baizik.

       — Nola?, lehen baheukan Bakhramei izeneko morroi bat.

       — Sekula ez dut izan Bakhramei izeneko morroirik.

       — Arrazoi duk! Derebin-en morroia zuan Bakhramei. Entzun nolako zortea izan duen Derebinek: haren izebak egundoko iskanbila izan dik semearekin, jopu batekin ezkondu delako, eta berari utzi zizkiok bere ondasun guztiak. Alajaina, ez legokek batere txarto horrelako izeba bat edukitzea etorkizuna segurtatzeko! Aizak, adiskidea, nola aldendu haizen mundu guztiarengandik! Ez haiz hemendik ateratzen, ala? Bai, bazekiat zeregin zientifikoetan aritzen haizela batzuetan, bazekiat gogoko duala irakurtzea (Nozdriovek nondik atera zuen gure protagonista zeregin zientifikoetan aritzen zela eta gogoko zuela irakurtzea, autoreak ez daki, eta Txitxikovek are gutxiago). Ai, Txitxikov, nire adiskidea, ikusi izan bahu...!, baheukan hor heure buru eztenzalearentzako elikagai eder askoa (Txitxikoven burua zergatik zen eztenzalea, hori ere ez dakigu). Jokoan aritu gintuan Likhatxev merkatariaren etxean, primeran pasatu genian. Hango barreak! Perependev nirekin zegoan, eta zera esan zidaan: «Bai tamalgarria Txitxikov hemen ez izatea...!». (Txitxikovek ez zuen inoiz ezein Perependeven aditzerik izan). Tira, adiskidea, aitor ezak zitalki portatu hintzela nirekin dametan egin genuenean. Gogoan duk?, nik irabazi nian... Bai, adiskidea, estu erabili ninduan egun hartan. Baina deabruak ondo zekik ni ez naizela huskeria batengatik haserretzen diren horietakoa. Lehengo egunean ganberaburuarenean izan ninduan... Ah, bai!, ahaztu baino lehen esan behar diat hirian denak daudela hire kontra; uste ditek billeteak faltsutzen dituala, alamena ematera etorri zaizkidak, galdera mordoa egin zidatek hitaz, baina nik su eta gar defendatu haut, esan zieat elkarrekin ikasi genuela eta hire aita ezagutu nuela; esan beharrik ez zegok sekulakoak entzun behar izan dituztela.

       — Nik billeteak faltsutzen ditudala diote? —egin zuen espantu Txitxikovek, aulkitik apur bat altxaturik.

       — Zer egin duk funtzionario guztiak hainbeste ikaratzeko? —jarraitu zuen Nozdriovek—. Izuak zoratu egin ditik: gaizkilea eta espioia haizela ziotek... Eta prokuradorea hil egin duk beldurraren beldurrez, bihar lurperatuko ditek. Joango haiz? Kontua duk gobernadore militar berria izendatu dutela, eta funtzionarioak beldur dituk ez ote zaien hire erruz zerbait gertatuko. Nire ustez, gobernadore militarra harroputza bada eta guztien gainetik dagoela erakusten hasten bada, ez dik ezer lortuko aitoren semeen aldetik. Aitoren semeek adeitasuna nahi ditek, ez da hala? Jakina, litekeena duk bere bulegoan sartzea eta inolako dantzaldirik ez antolatzea; baina zer lortuko luke horrela? Horrekin ez likek ezertxo ere irabaziko. Dena dela, Txitxikov, hik oso asmo arriskutsuak dituk.

       — Asmo arriskutsuak nik? Zein, gero? —galdetu zuen Txitxikovek, urduri.

       — Gobernadorearen alaba bahitzea. Nik, aitor diat, horrelako zerbait gertatuko zelakoan nengoan, horixe nengoela! Lehen aldiz elkarrekin ikusi zintuztedanean, dantzaldian, neure baitan pentsatu nian: «Zerbait zerabilek buruan gure Txitxikovek...». Hala ere, ez haiz oso fin ibili aukeratzeko orduan, nik ez zioat ezer erakargarririk ikusten neska horri. Baduk Bisukov-en ahaide bat, haren arrebaren alaba, oso neska xarmagarria dena! Hura bai ederra!

       — Baina zer diozu! Nolatan bahituko nuke nik gobernadorearen alaba? —esan zuen Txitxikovek, begiak arranpalo.

       — Tira, tira, aski duk, adiskidea, zein isilkorra haizen! Hain zuzen ere, horrek ekarri naik hiregana. Nahi baduk, prest nagok laguntzeko. Hire aitabitxia izango nauk ezkontzan, nire kalesa utziko diat eta ordezko zaldiak jarriko ditiat posta-geltoki guztietan. Gauza bakarra eskatuko diat horren truke: hiru mila errublo utzi behar dizkidak. Kosta ahala kosta lortu behar diat diru hori, hil edo biziko kontua duk niretzat.

       Nozdriov berriketan ari zen bitartean, Txitxikovek hainbat bider igurtzi zituen begiak, esna zegoela egiaztatu nahirik. Billeteak faltsutzea, gobernadorearen alaba bahitzea, prokuradorearen heriotza (zeinaren erruduna bera omen baitzen), gobernadore militar berriaren izendapena..., neurrigabeko izulaborri batek hartu zuen hori guztia entzutean. «Hori horrela bada —pentsatu zuen bere artean—, ezin nauk hemen geratu, lehenbailehen alde egin behar diat.»

       Ahal bezain laster bidali zuen Nozdriov ostatutik. Berehala Selifani deitu, eta egunsentian prest egoteko agindu zion, goizeko seietan beranduenez hiritik alde egin nahi baitzuen, hutsik egin gabe; esan zion ikuskatu beharreko guztia ikuskatzeko, britxka koipeztatzeko, eta abar, eta abar. Selifanek erantzun zion: «Zure esanera, Pavel Ivanovitx!», baina atean geratu zen puska batez, lekutik mugitu gabe. Petrushkari, berriz, maleta ohe azpitik ateratzeko agindu zion. Maleta hauts-geruza lodi batez estalirik zegoen ordurako, eta Txitxikovek, Petrushkarekin batera, berehala ekin zion bere gauza guztiak gordetzeari, harrapaka eta nolanahi. Galtzerdiak, alkandorak, barruko arropak —garbiak zein zikinak—, zapata-orkoiak, egutegia..., hartu ahala sartu zituen gauza guztiak maletan. Arratsean bertan utzi nahi zuen dena prest, biharamun goizean ustekabeko eragozpenik gabe abiatu ahal izateko. Selifan, pare bat minutuz ate ondoan geldirik egon ondoren, gelatik irten zen azkenean, poliki-poliki. Astiro, ezinago astiro jaitsi zen zurubian behera, bere bota bustien arrastoak utziz maila higatuetan, eta eskuaz garondoan hatz egiten jardun zuen tarte luze batez. Zer adierazten zuen hatz egite horrek? Zer esan nahi zuen? Atsekabeturik zegoen bere asmoek porrot egin zutelako eta biharamunean ezin izango zelako tabernara joan bere lagun zarpailekin edo beroki zarpatsua gerrikoaz estu loturik zeraman arloteren batekin?; edo hiriko neskameren batez maitemindurik zegoen eta aurrerantzean ezin izango zen berriro elkartu bere maiteñoarekin etxe aurrean, ilunabarrak hiria biltzen zuelarik, haren eskutxo zuriak bereen artean kontu handiz estuturik, alkandora gorriko mutiko batek balalaika jotzen zuen bitartean, haren ingurura bilduriko neskame-morroiak entzule eta lana amaitutakoan etxerantz zihoan jendearen ahapeko berbaroa lagun? Edo pena ematen zion betiko uzteak zerbitzarien sukalde epela, non gozo-gozo egoten baitzen labearen alboan bere berokian bildurik?; goibel zegoen ez zituelako berriz dastatuko hiriko aza-zopa eta pastel samurrak, eta, horren ordez, bidez bide ibili beharko zuelako berriro, euripean, lokatzetan, bideko neke guztiei aurre eginez? Jainkoak daki, ez dago igartzerik. Gauza asko adieraz ditzake errusiarrak garondoan hatz egiteak.

 

 

Hamaikagarren kapitulua

 

       Baina Txitxikovek asmatu zuenaz bestera gertatu zen dena. Lehenik, nahi baino beranduago esnatu zen. Hori izan zuen lehen nahigabea. Ohetik jaiki, eta galdetu zuen ea prest zegoen britxka eta gainerako guztia, baina jakinarazi zioten ezer ez zegoela prest oraindik, ez britxka eta ez gainerako guztia. Hori izan zuen bigarren nahigabea. Sutan jarri zen. Gure adiskide Selifani jipoi ederra emateko gertu, egonezinik geratu zen haren zain, nolako aitzakiak asmatuko ote zituen bere burua zuritzeko. Handik gutxira, atean agertu zen Selifan, eta azkar ibili beharra dagoenean zerbitzariek esan ohi dituztenak entzun behar izan zizkion nagusi jaunak.

       — Kontua da zaldiak ez daudela ferraturik, Pavel Ivanovitx.

       — Astaputza halakoa! Babo arraioa! Zergatik ez didak lehenago esan? Ez al duk horretarako denborarik izan, ala?

       — Denbora izan dut, bai... Gainera, estutu egin behar da gurpil baten uztaia, bidean zulo asko dago eta litekeena da edonoiz askatzea... Eta, zure baimenarekin, beste gauza bat ere esan behar dizut, jauna: endaitza guztiz koloka dago, ez du bi egun iraungo apurtu gabe.

       — Doilor malapartatu hori! —esan zion Txitxikovek oihuka, besoak airean jasorik, eta hainbeste hurbildu zitzaion, ezen Selifan, nagusiarengandik oparitxoren bat jasoko ote zuen beldurrez, gorputza pixka bat atzeratu eta alde batera baztertu baitzen—. Ni hiltzea erabaki duk, ala? Nagusi jaunari lepoa mozteko asmoa huen, ala? Bide handian nagusi jaunari lepoa mozteko asmoa huen, ezta, gizagaizto horrek? Astakirten madarikatua! Urde zikina! Hiru aste egon gaituk hemen, bai?, eta orain arte ez didak tutik ere esan, alproja horrek!, orain hator kontu horiekin, orain, bai?, azken orduan, alde egin beharra daukagunean, kotxera igo eta abiatzeko unean. Ederra egin didak, alajaina! Ze hik bahekien hori guztia, bai? Bai? Erantzun! Bahekien hori guztia? Esan! Bahekien! Eh?

       — Bai, banekien —erantzun zuen Selifanek, burua makurturik.

       — Eta zergatik ez didak ezer esan orain arte?

       Selifanek ez zion ezer erantzun galdera horri, baina, burumakur, bazirudien honela zioela bere artean: «Zail da ulertzen, bai?: banekien eta ez dizut ezer esan!».

       — Hoa ziztu bizian arotzaren bila. Bi ordu barru dena konpondurik ikusi nahi diat. Entzun duk? Bi ordu barru. Bestela, bestela... lepoa bihurrituko diat! —Haserre bizian zegoen gure protagonista.

       Aterantz jiratu zen Selifan, nagusiaren agindua betetzera joateko, baina gelditu egin zen, eta esan:

       — Beste gauza bat, jauna: hobe zaldi izpilduna saltzen baduzu. Izugarri maltzurra da, Pavel Ivanovitx, traba besterik ez du egiten.

       — Bai, oraintxe bertan salduko diat azokan! Horrelakorik!

       — Benetan, Pavel Ivanovitx, oso maltzurra da. Tiratzen duelakoa egiten du, baina itxura hutsa da. Ez dut beste inon horrelako zaldirik ikusi...

       — Ergela ez bestena! Gogoak ematen didanean salduko diat. Ez hasi eztabaidatzen! Oraintxe bertan arotza ekartzen ez baduk eta bi ordu barru dena prest ez badago, sekulako astindua emango diat..., herorrek ere ez diok heure aurpegiari antzik emango horren ondotik! Utikan! Ospa!

       Gelatik irten zen Selifan.

       Txitxikovek, amorruaren amorruz, lurrera jaurti zuen sablea, aldean eramaten baitzuen beti bidaietan, behar adinako beldurra eta begirunea sorrarazteko asmo gaiztoko jendearengan. Ordu laurden bat eta gehiago egon zen arotzekin prezioaz eztabaidatzen, zeren arotz haiek —arotz guztiak bezala— zital hutsak baitziren, eta, lana laster egitekoa zela ikusirik, ohikoa baino sei aldiz gehiago eskatu zioten. Txitxikovek, beroaldirik handienean, lapurrak deitu zien, litxarreroak, atzapar-luzeak, Azken Judizioa ere aipatu zien, baina arotzek, batere ikaratu gabe, irmo eutsi zioten eskatutakoari, eta, prezioa ez beheratzeaz gain, bi ordu barik, bost eta erdi jardun zuten lanean. Bitartean, bidaiari guztiek hain ondo ezagutzen dituzten abiatu nahi eta ezineko minutu horien mingotsa dastatzeko aukera izan zuen Txitxikovek: eraman beharreko guztia maletan sarturik dago, eta gelan lokarriak, papertxoak eta denetariko zaborrak baizik ez dira geratzen; bidaiaria oraindik ez da bidearena, baina dagoen lekuarena izateari utzi dio jadanik; leihotik begiratzen die kaletik igarotzen direnei: astiro doaz, beren diru-arazoez hizketan, jasotzen dituzte begiak berarenganantz eta so gelditzen zaizkio lipar batez, ikusmin ergela agertuz, eta aurrera egiten dute gero, eta horrek areago sumintzen du abiatu ezinik dagoen bidaiari dohakabearen gogo haserrea. Gogaikarri zaio dena, hala leiho aurreko dendatxoa, nola kalearen beste aldeko etxean bizi den emakume zaharraren burua, zeina sumatzen baitu leihoko errezel laburren artean. Itsusi deritzo guztiari, baina ez da leihotik aldentzen, hortxe geratzen da, gogoa barreiaturik orain, arreta sorgortua kalean mugitzen den guztian berriro jarririk gero, eta, zeharo gogait eginik, hatzaz zapaltzen du kristalera burrunbaka hurbildu den euli bat. Baina amaiera dute gauza guztiek, eta heldu zen azkenean zorioneko unea ere: prest zegoen dena, zalgurdiaren endaitza behar bezala finkaturik zegoen, gurpilak uztai berria zeukan, uraskatik ekarri zituzten zaldiak, eta etxera joan ziren arotz lotsagabeak, bidaldi ona opa, eta lansaritzat jasotako errubloak behin eta berriro zenbatzen. Azkenik, uztartu zituzten zaldiak, bi opil bero sartu zituzten kotxean, erosi berriak, eta Selifanek, ordurako gida-aulkian eseririk, zerbait gorde zuen beretzat sakelan. Igo zen azkenean gure protagonista ere britxkara. Ostatuko morroiak, beti bezala lihozko jaka jantzirik, kapeluari airean eraginez agurtu zuen; kalera irten ziren ostatuko zerbitzari guztiak eta beste jaun batzuen lekaio eta gurdizainak ere, jaun atzerritarraren abiatzea ikusteko; eta, halatan, abiatzeetan gertatu ohi diren gauza guztiak gertatu zirela, ostatuko gurdi-atetik irten zen britxka, hirian hain luzaro egon den eta, beharbada, honezkero irakurleak aspertu dituen britxka hori, mutilzaharrek erabili ohi dituzten horietakoa. «Jainkoari eskerrak!», pentsatu zuen Txitxikovek, eta aitaren egin zuen. Selifanek indarrez dantzatu zuen zigorra. Handik gutxira, haren aldamenean eseri zen Petrushka, tarte batez oin-oholean zutik joan baitzen, harik eta gora bildu zuen arte. Gure protagonista, berriz, bizkar atzean larruzko bigungarri bat ipini, eta eroso jarri zen Georgiako tapizean, bi opil beroak azpian zapaldurik. Zalgurdia galtzadan jauzika eta zabuka hasi zen berriro, zeren eta, lehenago ere ikusi dugunez, harrizko bide hark edozer airean altxatzeko ahalmena baitzuen. Halako sentimendu zehazgabe batez begiratzen zien Txitxikovek etxeei, hormei, hesiei eta kaleei. Astiro geratzen ziren atzean, eta bazirudien haiek ere jauzika ari zirela. Jainkoak bakarrik zekien berriro ikusteko aukerarik izango ote zuen! Kalegurutze batera iritsirik, zalgurdia gelditu behar izan zuen Selifanek, kalea segizio azkengabe batek harturik baitzegoen luze-zabal osoan. Txitxikovek, burua leihotik atera, eta nor ehorztera zihoazen galdetzeko agindu zion Petrushkari, eta jakin zuen prokuradorea ehorztera zihoazela. Sentipen gozakaitz batek estuturik, zoko batean ezkutatu, larruzko bigungarria gainean ipini, eta errezelak hedatu zituen. Zalgurdia halabeharrez geldirik egon zen bitarte guztian, Selifan eta Petrushka, txanoa debozioz erantzirik biak, adi-adi begira egon ziren segizioan nor, nola eta non zihoan, eta kontatu egin zuten zenbat lagun zihoazen oinez eta zenbat zalgurdiz. Nagusiak agindu zorrotza eman zien diosalik edo hitzik ez egiteko lekaio ezagunei, eta kanpora begiratu zuen gero berak ere, herabeki, larruzko errezelen arteko irekigunetik: hilkutxaren atzean funtzionario guztiak zihoazen, oinez eta kapelua eskuan. Beldur zen britxka ezagutuko ote zuten, baina funtzionarioak ez zeuden horri arretarik jartzeko aldartean. Eguneroko bizitzaren gorabeherez ere ez ziren mintzatzen, nahiz eta jendeak horretaz hitz egin ohi duen hiletetan. Nork bere baitara bihurturik zeuzkan gogoeta guztiak, denak pentsatzen ari ziren nolakoa izango zen gobernadore militar berria, nola beteko zuen bere eginkizuna eta nola tratatuko zituen. Damak, kapelu beltzez jantzirik, hainbat karrozatan zihoazen funtzionarioen atzean. Ezpainen eta eskuen mugimenduek salatzen zuten berriketan ari zirela gogo biziz; beharbada, gobernadore militar berria zuten mintzagai haiek ere, eta, seguraski, antolatuko zituen dantzaldiez ari ziren, beren soinekoetako farfail eta brodatuez kezkaturik, beti bezala. Karrozen ondotik drojki huts batzuk zetozen, lerro-lerro; haiek ziren segizioaren amaiera, eta gure protagonistak aurrera jarraitu ahal izan zuen azkenean. Larruzko errezelak bildu, hasperen egin, eta hunkiturik esan zuen bere artean: «Horra prokuradorea! Sasoi ederrean zegoan, eta hil egin duk bat-batean! Orain, egunkari guztietan idatziko ditek hil egin dela herritar zintzo bat, aita familiako on bat, senar ereduzko bat, eta esango ditek bihotza doluminez dutela haren mendeko guztiek eta gizadi osoak; gauza asko idatziko ditek hari buruz. Seguraski, gaineratuko ditek alargunaren eta zurtzaren negarrek langundu ziotela hiletan. Nolanahi ere, gauzak ondo aztertuz gero, edonor konturatzen duk bekain iletsuak beste berezitasun nabarmengarririk ez zuela». Arinago joateko agindu zion Selifani, eta, bitartean, bere artean pentsatu zuen: «Dena dela, eskerrak segizioarekin topo egin dugun; diotenez, zorte ona zekarrek hil batekin topo egiteak».

       Britxkak, bitartean, kale bakartiagoetara jo zuen. Handik gutxira, oholesi luzeak baizik ez ziren ikusten inguruan, hiriaren amaieraren iragarle. Bukatu zen galtzada, atzean geratu ziren langa marraduna eta hiria, eta bidean aurkitu zen berriro Txitxikov. Eta berriz ere azaldu ziren bide nagusiaren alde banatan mugarriak, posta-geltokietako arduradunak, putzuak, orga-ilarak, herrixka grisak beren samovarrekin eta beren emakumeekin, bizar luzeko ostalari bizkorra —ostatutik lasterka irten berria, eskuan oloa daramala—, bere lapti higatuekin zortziehun versta ibili dituen arlotea, nolanahi eraikitako herrixkak beren dendatxo zurezkoekin —non irina, laptiak, opilak eta denetariko zirtzileriak saltzen baitituzte—, langa koloretsuak, konpontzen amaitu gabeko zubiak, ordoki amaigabeak bi aldeetan, lurjabeen orgatzarrak, soldadu bat zaldi gainean —herrestan eramanez «Artilleriako hainbatgarren bateria» idatzirik daukan kutxatzar berde bat, berunezko balaz betea—, soro berdeak eta horiak, eta lur beltzeko alor irauli berriak estepan han-hemenka barreiaturik, abesti urrun baten doinua, pinuen adaburuak laino artean, kanpai-hotsa urrunago, bele beltzak nonahi, zerumuga azkenik gabea... Rus! Rus! Ikusten zaitut, Rus! Hortxe ikusten zaitut nire urruntasun liluragarri, eder honetatik: behartsu, eragabe, zakar; ikusmenean ditut hemen naturaren harrigarri mutiriak artearen harrigarri mutiriek koroaturik, leiho ugariko jauregi garaiz josiriko hiriak haitzen erpinetan, zuhaitz pintagarriak, huntza etxeetako hormei itsatsirik, ur-jauzi burrunbatsuetako ur-hauts betierekoa lagun; ikusmira horrek ez dit, haatik, begirada alaitzen —ezta izutzen ere—, ez dut burua atzera bihurtzen airean amaierarik gabe pilaturiko harritzarrak ikusteko, zeren eta igarobidea eragozten baitiote haien distirari hemengo arku ilunek —bata bestearen gainean altxaturik, mahatsondo bihurriek, huntzak eta ezin zenbatuzko sasi-arrosek harturik—, eta ez didate ikusten uzten mendi dizdizarien lerro amaigabeak han urrun, zilar koloreko zeru gardenaren azpian. Zu, ordea, zabala zara, inorgabea, berdina; atzemangaitzak dira zure hiri zapalak eremu lau horretan, puntuak edo orbantxoak dirudite zabaldiaren erdian; ezerk ez du begirada liluratzen, ezerk ez ditu begiak xarmatzen. Zer indar ulergaitz eta misteriotsuk erakartzen nau, bada, zuregana? Zergatik entzuten dut, etengabe, zure luze-zabal osoan barrena hedatzen den kanta tristea?, zergatik iristen da, itsasoz itsaso, nireganaino? Zer du kanta horrek? Zer ari zait doinu horretatik deika, zer ari zait negarrez, zerk heltzen dio nire bihotzari? Mingarriro laztantzen nau haren oihartzunak, arima barruraino sartzen zait, bihotzaren inguruan kiribiltzen da. Zer du doinu horrek? Rus! Zer nahi duzu niregandik? Zein da gure arteko lokarri ezkutua? Zergatik begiratzen didazu horrela? Zure baitan dagoen guztiak zergatik zuzentzen ditu nireganantz bere begi itxaropenez beteak? ... Hemen nauzu, txunditurik, geldi-geldirik, euriz zamaturik datorren hodei astun ilunak adimena itzaltzen didala, mutu pentsamena zure zabaltasun azkengabearen aurrean. Zer iragartzen du zure zabaltasun bazterrik gabeak? Hain mugagabea zarenez, ez da zure baitatik sortuko pentsamendu amaigaberik? Ez da bogatir bat bera ere zure eremu zabal horietan, ibiltzeko eta mugitzeko hain leku handia edukirik? Larderiatsu inguratzen nau zure zabaltasun ahaltsuak, indar izugarriz islatzen da nire sakonean, naturaz gaindiko ahalmenaz argitzen dizkit begiak. Ah!, zein urruntasun distiratsua, miragarria, Lurrean parerik gabea! Rus!

       — Gelditu, gelditu, ergel hori! —egin zion oihu Txitxikovek Selifani.

       — Sablekada ederra emango diat! —esan zion garrasika bibote izugarri luzeko mezulari militar batek, zaldiaren eginahal guztian hurbildurik—. Deabruak eraman dezala hire arima, ez al duk ikusten Estatuaren gurdi bat datorrela? —Eta, ikuspena bailitzan, troika bat igaro zen ziztu bizian, zalapartaka eta hautsa harrotuz.

       Bidea! Zein liluragarria hitz hori, zein erakargarria, zein miragarria!, eta zein miresgarria bidea bera: egun eguzkitsua, udazkeneko orbela, haize hozkirria..., ondo loturik daramagu longaina, belarrietaraino sarturik txanoa, estu eta eroso kuzkurturik gaude zalgurdiko zoko batean! Hotzikarek azken aldiz astintzen dituzte gorputz-atalak, eta epeltasun gozo batek hartzen du laster haien tokia. Lauoinka bizian doaz zaldiak... Zein modu tentagarrian agertzen den, itzalgaizka, logalea!; ixten zaizkizu begiak, eta erdi lo entzuten duzu Ez da zuria elurra kanta, zaldien arnasestua, gurpilen zarata, eta zurrungan hasten zara, bidelaguna bazterrean estuturik daukazula. Esnatzen zara: bost posta-geltoki geratu dira atzean; ilargia, hiri ezezagun bat, zurezko kupula zaharrekiko eta erpin belztuekiko elizak, enborrezko etxe ilunak eta harrizko eraikin zuriak. Ilargiaren distira hor-hemen: badirudi oihalezko zapi zuriak zabaldu dituztela hormetan, galtzadan, kaleetan; itzalek, ikatza bezain ilun, saldoka zeharkatzen dituzte ilargi-izpiak; zurezko teilatuek zeharka distiratzen dute ilargiaren argitan, metal dizdizari baten antzera, eta ez da inon inor ageri, lo dago dena. Soil-soilik, argitxo banaka batzuek argi motela egiten dute han-hemenka etxeetako leihatiletan: zapatagina bota-parea josten, okina lantsu labearen alboan; baina nori axola haiek? Ah, gaua!, zeruetako indarrok!, nolako gaua goialde horretan! Nolako airea, nolako zerua, urruna, garaia, han, bere sakontasun iristezin horretan, hain luzea, zabala, argitsua eta hotsez betea!... Baina gaugiro hozkirriak begiak astuntzen dizkizu berriro, eta, gauaren arnasa hotzak urrumaturik, logaletu egiten zara, eta lokartu, eta zurrungaka hasi, eta bidelaguna haserre bihurritzen da bere tokian, zure gorputzaren zamak zoko batean zapaldurik baitauka gizagaixoa. Esnatzen zara, eta berriro dakusazu aurrean estepa inorgabea, etxerik gabeko eremu zabala, dena berdina eta laua. Mugarri zenbakidunak arin igarotzen dira zure begien aurretik; urratzen ari da eguna; urre koloreko zerrenda zurbil bat atzematen da ortzemuga hotz urdintzen hasian; hotzago eta zakarrago jotzen du haizeak: estuago lotu behar longain berogarria! ... Bai hotz atsegina!, bai gozoa zutaz berriro jabetzen den logalea! Astindu bat, eta berriz iratzartzen zara. Eguzkia zeru goienean dago. «Arinago!, arinago!», dio ahots batek; telega bat bizkor doa aldapa piko batean behera: presa handi bat dago behean, eta ur gardeneko urtegi zabal bat, distiratsu eguzkiaren azpian, hondoa kobrezkoa balu bezala; herri bat, izbak mendiaren hegalean barreiaturik; izarren antzera distiratzen du gurutzeak herriko elizan; mujiken hitz-jario oparoa, eta ezin eramanezko gosea sabelean... Ene Jainkoa!, zein ederra zaren batzuetan, bide urrun, urrun hori! Hainbat aldiz jo dut zuregana, hilzorian eta itotzear, eta zuk, gogo zabalez, arnasa eman, eta salbatu egin nauzu beti! Zenbat asmo miresgarri sortu diren zure baitan!, zenbat amets poetiko, zenbat zirrara gozo eragin dituzun!... Baina gure adiskide Txitxikovek une horretan zituen ametsak ere ez ziren batere arruntak. Ikus dezagun, bada, zer sentitzen zuen. Hasieran ez zuen ezer sentitzen, atzera begiratu besterik ez zuen egiten, hiritik atera zela egiaztatzeko irrikaz; baina noizbait ikusi zuen hiria aspaldi ezkutatu zela begien bistatik eta ikusmenean ez zegoela aroztegirik, ez errotarik, ez hirien inguruan egon ohi diren gauzen aztarnarik, eta harrizko elizen gailur zuriak aspaldi berdindu zirela lurraren azalarekin, eta, orduan, bidean jarri zuen arreta guztia, ezkerretara eta eskuinetara soilik begiratzen zuen, N hiria oroimenetik ezabatu balitzaio bezala, antzina, haurtzaroan zeharkatu balu bezala. Azkenean, bideaz arduratzeari utzi zion; begiak itxi, eta bigungarrian jarri zuen burua. Autoreak aitor du oso pozgarri zaiola hori, bere protagonistaz hitz egiteko aukera emango dio eta; zeren, izan ere, irakurleak ikusi duenez, orain arte behin eta berriro eragotzi baitiote hori, noiz Nozdriovek, noiz dantza-saioek, noiz damek, noiz hiriko zurrumurruek eta, azkenik, liburuetan irakurtzen ditugunean soilik huskeriatzat hartzen ditugun baina benetan gertatzen direnean berebiziko garrantzia dutela irizten diegun huskeria horiek. Baina, orain, utz dezagun alde batera hori guztia eta gatozen harira itzulinguru gehiagorik gabe.

       Nago irakurleei ez zaiela atsegin hautatu dugun protagonista. Damek ez dute batere gogoko izango, zalantzarik gabe esan ahal dugu hori, zeren damek akatsik gabeko heroi beteginak eskatzen baitituzte, eta protagonistak ariman edo gorputzean orbantxorik izanez gero, harenak egin du! Nahiz eta autoreak haren arimaren barru-barruraino sartu, nahiz eta ispilu batek baino argiago islatu haren irudia, ez diote ederretsiko. Loditasuna eta tarteko adina ere oso kaltegarri zaizkio Txitxikovi: eleberrietako protagonistei inola ere ez diete barkatzen loditasuna, eta dama gehienek, bizkarra emanik, esango dute: «Ene, bai gizon nazkagarria!». Jakin, autoreak badaki hori guztia, eta, hala ere, ezinezko zaio gizon presturik hartzea protagonistatzat, baina..., agian, oraingoz askatu gabeko hariak ukituko ditugu eleberrian, litekeena da nonbait agerraraztea errusiar arimaren oparotasun neurrigabea, edo Jainkoak behar bezalako kemenez hornituriko gizasemeren bat, edo Errusiako neskagazte xarmagarri horietakoren bat, muduan berdinik gabea, emakumezkoen arimaren edertasun zoragarri guztiarekin, pairakorra eta bihotz-zabala. Beste enda guztietako gizabanako prestuek hilotzen antza izango dute haien aldean, hala nola liburuek hilak baitirudite hitz bizien aldean! Nabarmen geratuko da errusiarron barne-indarra... eta argi ikusiko da zein erro sakonak egin dituen eslabiarrengan beste herriak azaletik soilik ukitu dituen dohain horrek... Baina zergatik eta zertarako aurrea hartu gertakizunari? Ez da gisakoa autorea horrela berotzea, gaztetxo baten antzera: izan ere, antzinatxo dago adinean sarturik, zorroztasunez hezi zuten barne-bizitzarako, eta bakartasunak ematen duen zentzutasuna du ezaugarri. Gauza bakoitza bere garaian, bere lekuan, bere tenorean! Kontuak kontu, ez dugu gizon presturik hautatu protagonistatzat. Eta badugu esaterik zergatik jokatu dugun horrela: badelako garaia gizon prestu errukarriari atseden emateko; alferrik erabiltzen dugulako ahoan «gizon prestu» hitza; gizon prestua zaldi bihurtu dutelako, eta ez dago haren gainera igo ez den idazlerik, zigorraz edo eskueran duen edozerez joka; hainbesteraino ahitu dutelako gizon prestua, ezen ez baitzio geratu prestutasunaren arrastorik, eta saihets-hezurrak eta azalmintza besterik ez du gorputzaren tokian; toleskeriaz deitzen diotelako gizon prestuari; ez dutelako errespetatzen gizon prestua. Ez, iritsi da azkenean gizon zitalen txanda. Hel diezaiogun, bada, zitalari!

       Etorki ilun eta apaleko gizona zen gure protagonista. Aitoren seme-alabak zituen gurasoak, baina Jainkoak bakarrik daki jatorriz ziren aitoren seme-alabak ala eginiko zerbitzuak saritzeko eman zieten gizarte-maila jaso hori. Txitxikovek ez zuen haien antzik; behinik behin, jaiotzaren lekuko izan zen ahaide batek —emakume xehe, txikitxo eta zatarra bera, jendeak kakanarru deitzen dien horietakoa— honela esan zuen haurra besoetan hartu zuenean: «Ez da nik espero nuen bezalakoa! Hobe amaldeko amonaren antza balu, baina ez, esaera zaharrak dioen bezalaxe jaio da hau: kaleko edozein mutilen berdina, ez amaren edo aitaren moldean egina». Hotz eta batere gozotasunik gabe begiratu zion bizitzak hasieran, elurrez estaliriko leihatila lausotu batetik zehar bezala: lagunik ez haurtzaroan, adiskiderik ez! Uda zein negu, inoiz irekitzen ez zituzten leiho txikiekiko gelatxo bat goiko solairuan; aita beti gaixorik, astrakan-larruzko jaka luzea soinean eta puntuzko txapinak oin biluzietan, hara-hona gelan barrena, denbora guztian zinkurinka eta bazter batean zegoen listuontzi batera tuka; jarlekuan eseririk beti, idazluma eskuan, hatzak eta ezpainak tintaz zikindurik, esaera zahar berbera begien aurrean beti: «Ez gezurrik esan, men egin zaharrei eta eraman ezazu bertutea bihotzean»; zorua herrestan zapaltzean txapinek ateratako hots etengabea, eta, noizean behin, lan beti-berdinak asperturik haurrak letrei buztantxo edo adartxoren bat eransten zienean, «Berriz ere zozokerietan!» esaldia, ahots ezagun baina latz batek esana, eta, hitz horien ondotik, ohiko sentipen beti gozakaitza, atzealdetik berarenganaino hedaturiko hatz luze batzuetako azazkalek belarriak oso modu mingarrian bihurritzen zizkiotenean: horra lehen haurtzaroko koadro goibela, zeinaren oroitzapen lauso bat besterik ez baitzuen gordetzen. Baina, bizitzan, laster eta biziro aldatzen da dena: egun batean, udaberriko lehen eguzkiarekin eta ibaiak gainez eginik zetozela, aitak semea hartu, eta berekin eraman zuen telega ziztrin batean. Zaldi-tratulariek mika esaten dieten zalditxo zuri-horixka horietako batek tiratzen zuen gurditik. Gidaria, berriz, gizontxo konkordun bat zen, Txitxikoven aitak etxeko zeregin gehientsuenez arduratzeko zuen jopu-familia bakarraren burua bera. Bi eguneko bidaia egin zuten, mikak eramanik; bidean bertan igaro zuten gaua, ibai bat zeharkatu zuten, ahari-errea eta opil hotzak jan zituzten, eta hirugarren eguneko goizean iritsi ziren hirira. Haurra, hiriko kaleak ikusirik, aho zabalik geratu zen puska batean, hain utzi zuen txunditurik haien handitasun ustekabekoak. Gero, mika telegarekin batera sartu zen sakongune batean, lokatzez beteriko kale mehar eta oso aldapatsu bat hasten zen tokian bertan. Luzaz jardun zuen zaldiak han lanean, hanken ahal guztian lokatzari eraginez, konkordunaren eta nagusiaren deiadarrek akuilaturik, eta, azkenean, maldaren erdian zegoen patio txiki bateraino eraman zituen. Lorez oparo jantziriko sagarrondo bi ageri ziren etxetxo zahar baten aurrean, eta itxura kaxkarreko lorategi xehe bat atzean, otsalizarra eta intsusa beste landarerik gabe; zurezko etxola zahar bat atzematen zen lorategiaren hondoan, zuhaixkek ezkutaturik, oholtxo batzuk teilatutzat eta beira iluneko leihatila estu batekin. Haien ahaide bat bizi zen han, atso zimel bat, zeina, urteek makaldurik egonagatik, goizero joaten baitzen azokara, eta, etxera itzulitakoan, samovarraren alboan ipintzen zituen galtzerdiak, lehor zitezen. Txerazko zapladatxo batzuk eman zizkion haurrari masailetan, haren mardultasuna miretsiz. Han geratu behar zuen mutilak, egunero hiriko eskolara joateko. Aitak, gaua ahaidearen etxean igaro, eta biharamunean bertan hartu zuen berriro etxeko bidea. Elkarrengandik bereizteko unean aitaren begiek ez zuten malkorik isuri; berrogeita hamar kopek eman zizkion semeari —gastuetarako eta gozokiak erosteko—, baita aholku zuhur batzuk ere, askoz garrantzitsuago baitzeritzon horri: «Hara, Pavlusha, ikasi, zintzoa izan eta ez egin inozokeriarik, eta, batik bat, atsegin eman irakasleei eta eskolaburuei. Ikasketetan aurrerapenik egin ez arren eta Jainkoak berebiziko adimenez hornitzen ez bahau ere, heure nagusiei atsegin ematen badiek, ondo aterako zaik dena eta atzean utziko dituk besteak. Ez izan harremanik ikaskideekin, haiek ez diate-eta ezer onik irakatsiko; dena dela, harremanik izanez gero, aberatsenak hartu adiskidetzat: agian, onuragarri izango zaizkik egunen batean. Ez egin oparirik, ez eskaini ezer inori, baina gogo onez hartu besteek hiri emaniko guztia, eta, batez ere, zaindu kopek bakoitza: dirua duk mundu honetako gauzarik seguruena. Adiskideek eta lagunek iruzur egingo diate, eta beste edonork baino lehenago baztertuko haute zorigaiztoko uneetan; diruak, aldiz, sekula ez hau bazterrera utziko, aldean izango duk beti, baita bizitzako atakarik gaiztoenetan ere. Diruak dena lortzen dik mundu honetan, edonoren bihotza biguntzeko gai duk». Aholku horiek emandakoan, semearengandik bereizi zen aita, eta etxera itzuli zen bere zamalkoarekin; Txitxikovek ez zuen gehiago ikusi, baina haren aholkuak eta hitzak sakon erroturik geratu zitzaizkion gogoan.

       Pavlusha biharamunean bertan hasi zen eskolara joaten. Ez zuen gaitasun handirik edo dohain berezirik ikaskuntzarako; ardura eta txukuntasuna ziren haren ezaugarri nagusiak; gauza praktikoetarako, ordea, oso buruargia zen. Berehala atzeman zion bizitzaren nondik norakoari, ondo asko ulertu zuen nola jokatu behar zuen eskolako mutilekin: opariak egiten zizkioten, baina berak ez zien ezer doarik ematen, eta, batzuetan, jasoriko oparia gorde, eta oparigileari berari saltzen zion geroago. Artean haurra zelarik, beraz, bere buruari gauzak ukatzen ikasi zuen. Kopek bat bera ere ez zuen gastatu aitak emaniko dirutik; alderantziz, handitu egin zuen hasierako diru-kopurua urte hartan bertan, ezohiko trebetasuna erakutsiz: argizariz txonta bat egin, margotu, eta etekin ederra atera zuen, lagun bati saldurik. Gero, bestelako salerosketei ekin zien denboraldi batez: azokan jakiak erosi, ikasgelan aberatsenengandik hurbil eseri, eta, haietakoren bati goragaleak hasten zitzaizkiola ohartu bezain laster —goseak zegoelako seinale baitzen hori—, gozoki edo opiltxo bat ateratzen zuen, bestela bezala, eserlekuaren azpitik, eta janguraren araberako prezioan saltzen zion. Bi hilabetez, jo eta ke aritu zen bere gelan, atsedenik hartu gabe, zurezko kaiola txiki batean sarturik zeukan sagu bat hezten, eta, ekinaren ekinaz, lortu zuen azkenean sagua beraren esanera etzatea, zutitzea eta atzeko hanken gainean esertzea, eta oso garesti saldu zuen orduan. Bost errublo bildu zituenean, diru-zorrotxoa josi eta beste bat betetzeari ekin zion. Are buruargitasun handiagoaz gobernatzen zen irakasle eta eskolaburuekiko harremanetan. Inor ez zen gai bera bezain geldi egoteko jarlekuan eseririk. Oharrarazi beharra dago irakasleak biziki maite zituela isiltasuna eta zintzotasuna, eta ezin zituela jasan adimen zorrotz eta biziko mutilak, beraren lepotik trufa egitea beste asmorik ez zutela iruditzen zitzaion eta. Baten bat nabarmentzen bazen gainerakoak baino buru-jantziagoa izateagatik, aski zuen zirkinik txikiena egitea edo oharkabean bekaina mugitzea irakaslea sutan jar zedin. Ikasgelatik egotzi eta gupidarik gabe zigortzen zuen. «Errotik erauziko diat nik harrokeria eta ozartasun guztia! —esaten zion—. Ondo asko ezagutzen haut, herorrek heure burua baino askoz ere hobeto. Belauniko jarriko haut!, gosea zer den erakutsiko diat!» Eta mutiko dohakabeari, zergatik jakin gabe, gogortu egiten zitzaion belaunetako azala, eta egunak egoten zen goseak amorratzen. «Adimena eta ikasteko gaitasuna? Txatxukeriak! —esaten zuen irakasleak—, nik jokaera bakarrik hartzen dut kontuan. Tutik jakin ez arren behar bezala jokatzen duenari puntuaziorik handiena emango diot ikasgai guztietan; gogo-gaiztoa eta isekaria dela antzematen diodanari, ordea, zero biribil-biribila, Salomon baino askoz jakintsuagoa bada ere!» Hala mintzatzen zen irakaslea, eta heriozko gorrotoa zion Krilovi, zera esan zuelako: «Mozkortia bazara ere, bejondeizula, baldin eta buru argia baduzu». Aurpegia eta begiak atseginez dirdirka kontatzen zuen beti nola, lehenagoko garai batean irakasle jardun zuen eskolan, hain izaten zen handia isiltasuna, ezen eulien hegaldiaren hotsa entzun baitzitekeen, eta nola ikasleek ez zuten behin ere eztulik edo zintzik egin ikasturte osoan, eta nola txilinak jo arte ez zegoen jakiterik ikasgelan inor bazegoen ala ez. Txitxikovek berehala igarri zuen nolako aiurria zuen irakasleak eta nola jokatu behar zen berarekin. Geldi-geldirik egoten zen eskola-orduetan, begiak edo bekainak behin ere mugitu gabe, nahiz eta atzekoek atximur egiten zioten behin eta berriro; txilina entzun bezain laster, ziztu bizian zutitu eta, beste guztiei aurrea harturik, belarri-babesgarriekiko txanoa ematen zion irakasleari (belarri-babesgarriekiko txanoa erabiltzen baitzuen); txanoa emandakoan, lehena ateratzen zen ikasgelatik, eta, hanken eginahal guztian lasterka, bidean irakaslearekin bizpahiru aldiz topo egiten saiatzen zen, aldi bakoitzean txanoa begirunez erantzen zuela haren aurrean. Oso emaitza onak ekarri zizkion jokabide horrek. Eskolan egon zen denbora guztian, oso estimu handitan eduki zuten, eta, ikasketak amaitzean, hain portaera zuzenaren saria jaso zuen: ohorezko aipamena ikasgai guztietan, diploma, eta liburu bat honako eskaintza honekin, urrezko letretan idatzirik: ikasle saiatuari, bere jokaera ereduzko eta bikainarengatik. Eskolako ikasketak burutu zituenean, itxura ederreko gaztea zen, eta haren kokotsak bizar-labanaren premia zuen ordurako. Garai hartan, hil zitzaion aita. Ezer gutxi jarauntsi zion: higatuaren higatuaz ezin jantz zitezkeen lau elastiko, astrakan-larruz forraturiko bi jaka zahar eta diru-kopuru ezin urriago bat. Aitak, nabari zenez, besteri aurrezteko aholku zuhurrak eman bai, erraztasun handiz gainera, baina berak ez zuen diru askorik bildu. Txitxikovek mila errubloan saldu zituen berehala aitaren etxe zaharra eta alor apurrak. Jopu-familia, berriz, hirira aldatu zen, eta han jarri zen bizitzen, etxe batean zerbitzari. Sasoi hartan, eskolatik egotzi egin zuten isiltasuna eta jokabide laudagarria hain gogoko zituen irakasle errukarri hura, eregelkeriaren bat egin zuelako edo beste arrazoiren batengatik. Ondikoak mingosturik, edateari ekin zion, eta edanari emana egon zen diru guztia xahutu zuen arte; gaixorik, ahora eramateko ogi-puska bat ere gabe, nork lagundurik ez zeukala, bakar-bakarrik bizi zen gela ziztrin eta hotz batean, guztiek ahazturik. Ikasle ohiek —hainbatetan harrokeria eta ozartasuna leporatu zizkien ikasle buruargi eta azkar haiek berek—, haren egoera tamalgarriaren berri jakinik, dirua bildu zuten guztien artean, premiazko zitzaizkien gauza asko saldurik; Pavlusha Txitxikovek, batere ondasunik ez zuela aitzakiatzat jarririk, bost kopekeko txanpon xehe bat besterik ez zuen eman, eta ikaskide ohiek aurpegira jaurti zioten, esanez: «Zekena halakoa!». Irakasle dohakabeak eskuekin estali zuen aurpegia bere ikasle ohiek eginikoaren aditzea izan zuenean; haurtxo ahul baten antzera, negar-malko mardulak isuri zituen bere begi jadanik ilaunduetatik. «Jainkoak malkoak isurarazten dizkit heriotzaren atarian —esan zuen ahots ahulez, eta, Txitxikovek nola jokatu zuen azaldu ziotenean, hasperen sakona egin, eta gaineratu zuen—: Ah, Pavlusha!, nola aldatzen den gizabanakoa!, hain zen zintzoa, apala, otzana! Ziri ederra sartu zidan, bai, ziri ederra...»

       Nolanahi ere, ezin esan dezakegu gure protagonista hain latza eta bihozgabea zenik eta hain sorgorturik zeukanik sentimena, ezen ez baitzekien zer zen errukia eta gupida; gai zen besterenganako errukia eta gupida sentitzeko, eta prest egon ohi zen edonori laguntzeko ere, baldin eta, hori bai, laguntzeak ez bazuen esan nahi diru askorik ematea edo bere aurrezkiak ukitzea, diru hori ez ukitzeko erabaki sendoa hartua baitzuen; hitz batean, zehatz-mehatz betetzen zuen aitaren aholkua: aurreztu, zaindu kopek bakoitza, onuragarri izango zaik eta. Baina berez ez zen diruzalea, ez zuen dirua bera maite, ez zegoen zikoizkeriaren mende. Ez, ez zuten diru-goseak eta zekentasunak mugitzen. Esne-mamitan bizi nahi zuen, munduan diren erosotasun guztiekin; zalgurdiak, etxe sendo eta dotorea, jaki gozoak: horrelako bizimodua amesten zuen, hori zebilkion beti buruan. Horretarako zaintzen zuen kopek bakoitza, egunen batean hori guztia gozatu ahal izateko, alegia; bitartean, esku-eutsia izan behar zuen, hala besteekin nola bere buruarekin ere. Haren aldamenetik dirudunen bat bizkor igarotzen zenean drojki dotore batean, zaldiak edergailu aberatsez apaindurik, hari begira geratzen zen lurrari josirik, eta gero, lo luze batetik esnatu balitz bezala bere onera itzulirik, esaten zuen: «Bulegari arrunta zuan lehen hori, eta biribil mozturik eramaten zian ilea, mujikek bezala!». Aberastasuna eta ongizatea adierazten zuen guztiak halako zirrara berezi bat egiten zion, berak ere ezin uler zezakeena. Ikasketak amaitutakoan ez zuen atsedenik hartu nahi izan, hain zuen gogo bizia lehenbailehen hasteko lanean. Hala ere, diploma eta ohorezko aipamenak gorabehera, oso zaila gertatu zitzaion Estatuaren bulegoren batean lana lortzea. Bazterrik galduenean ere, handikiren baten babesa behar! Enplegu zirtzil bat eman zioten, urtean hogeita hamar edo berrogei errublo lansari. Baina erabaki zuen gogotik jardungo zuela lanean, oztopo eta eragozpen guztiak garaituz. Eta, izan ere, sekula ikusi ez bezalako pairamena, abnegazioa eta laztasuna erakutsi zituen. Goiz-goizetik arrats berandura arte aritzen zen lanean, etenik egin gabe, arimako zein gorputzeko indar guztiak bere zereginean jarririk; idazten ematen zuen egun osoa, bulegoko paperen artean murgildurik; ez zen etxera joaten, bulegoko mahaien gainean lo egiten zuen, jagoleekin bazkaltzen zuen batzuetan; eta, guztiarekin ere, garbi eta txukun zegoen beti, ondo jantzirik, aire atsegina aurpegian eta halako prestutasun bat mugimendu guztietan. Esan beharra dago bulegoko funtzionarioak izugarri itsusiak eta itxuragaitzak zirela. Haien aurpegiek ogi txarto egosia gogorarazten zuten: masaila bat bestea baino puztuagoa, kokotsa kontrako alderantz okerturik, goiko ezpaina babalarru baten antzera hanpaturik eta, gainera, pitzaturik; hitz batean, ezinago itsusiak. Hain ahots-doinu zakarraz mintzatzen ziren, non bai baitzirudien norbait jipoitzekotan zeudela beti; eskaintzak egiten zizkioten sarritan Bakori, horrela erakutsirik paganismoaren hondar ugari geratzen direla oraindik eslabiarren izaeran; batzuetan, mozkor-mozkor eginik iristen ziren bulegora, eta, horren eraginez, higuingarria eta zeharo kiratsua izaten zen hango giroa. Funtzionarioak horrelakoak izaki, nahitaezkoa zen Txitxikov haien gainetik nabarmentzea eta gailentzea, guztiz bestelakoa baitzen: aurpegi atsegina, ahots-doinu adeitsua, edari bizi ororen etsai porrokatua. Hala eta guztiz ere, bide latza ibili behar izan zuen, molde zaharreko bulegoburu bat egokitu baitzitzaion nagusitzat. Harrizkoa zirudien, hain zen bihozgabea eta gogorra: ezerk ez zuen hunkitzen, bitzitza osoan ez zen irribarrerik xumeena ere azaldu haren aurpegian, ez zion inori diosalik edo osasunaren galderik egiten. Inork ez zion inoiz bestelako jokaerarik ikusi, behin ere ez, ez kalean eta ez etxean; sekula ez zuen inoren alderako begikotasunik erakutsi; inoiz ez zuen edan, mozkortzeko eta, mozkorturik, barre egiteko; inoiz ez zen eman mozkorrak dakarren alaitasun basatira, mozkor daudenean gizatxarrek egin ohi duten bezala; behin ere ez zuen horrelako jokaeren arrastorik ñimiñoena ere agertu. Haren baitan ezer ez zen beti-batekoa, ez gaiztotasuna eta ez ontasuna, eta giza sentimendu ororen gabezia harrigarria atzematen zitzaion. Marmolezko aurpegi batere akatsik gabeak ez zuen ezeren antzik gogorarazten, hazpegien propotzionaltasun latza zuen ezaugarri nagusi. Pikorta eta orban ugarien kariaz soilik sar zitekeen aurpegi hura multzo jakin batean, herri xeheak dioenez gauez deabrua aurpegian ilarrak aletzera etortzen zaienen taldean, hain zuzen ere. Antza, ez zegoen gizon hura hunkitzeko eta haren gogoa liluratzeko gai zen giza indarrik, baina Txitxikov saiatu egin zen hori lortzen. Hasteko, atsegin ematen zion eguneroko huskeria guztietan: arreta handiz aztertu zuen nolako ebakia egiten zien idazteko erabiltzen zituen lumei, eta, mordoxka bat horren eredura ebakirik, eskumenean jartzen zizkion behin eta behin; mahai gainetik kentzen zizkion, putz eginez, hondar-aleak eta tabako-izpiak; zapi berria lortu zion tintontzirako; jakin zuen non gordetzen zuen kapelua (munduan sekula izan den kapelurik txarrena), eta hurbil jartzen zion bulegoa itxi baino pixka bat lehentxeago; bizkarra garbitzen zion hormako kareaz zikintzen zitzaionean; baina bestela bezala egiten zuen hori guztia, batere nabarmendu gabe, benetan egingo ez balu bezala. Azkenean, nagusiaren etxeko zein familiako bizitza ikertu zuen, eta jakin zuen alaba bat zuela, garerdikoa, zeinaren aurpegian ere —aitarenean bezalaxe— bai baitzirudien ilarrak aletzen zituztela gauez. Erasoa alderdi horretara zuzentzea erabaki zuen. Igandeetan zein elizatara joan ohi zen jakinik, aurrez aurre jartzen zitzaion beti, txukun jantzirik, alkandoraren paparrekoa almidoiz ondo gogorturik; eta arrakasta izan zuen eginkizun horretan: bulegoburuak, bere laztasun guztia kordokan, tea hartzera gonbidatu zuen! Eta, bulegokideak ohartu zirenerako, Txitxikov nagusiaren etxera aldatu zen, gizon premiazko eta ezinbesteko bihurtu zen han, berak erosten zituen irina eta azukrea, emaztegaitzat hartu balu bezala jokatzen zuen alabarekin, nagusiari aitatxo deitu eta muin egiten zion eskuan; bulegoan ziurtzat jotzen zuten ezkontza izango zutela otsailaren amaieran, garizuma baino lehen. Bulegoburua, hain latza izanik ere, haren alde mintzatu zen bere nagusien aurrean, eta, handik gutxira, Txitxikov bera hautatu zuten hutsik geratu zen bulegoburu-kargu baterako. Inondik ere, horixe zuen bulegoburu zaharrarekiko atxikimenduaren jomuga nagusia, zeren eta isil-gordeka atera zuen berehala bere kutxa haren egoitzatik, eta beste etxe batean jarri zen bizitzen biharamunean bertan. Bulegoburuari aitatxo deitzeari utzi eta ez zion gehiago muin egin eskuan, eta bertantxe eten ziren ezkontzari buruzko zurrumurruak, sekula zabaldu ez balira bezala. Hala ere, berarekin topo egiten zuen guztietan, eskua adeitasunez estutu eta tea hartzera gonbidatzen zuen, eta bulegoburu zaharrak, ohiko hoztasun eta gogortasun guztia gorabehera, buruari eragin eta ahapeka esaten zuen beti: «Ziri ederra sartu dit deabrukume honek, ziri ederra!».

       Zeharkatu zituen alartze guztietatik, hori izan zen igarotzen zailena. Handik aurrera, errazagoa eta onuratsuagoa gertatu zitzaion dena. Itzal handiko gizon bilakatu zen. Mundu berri horretan beharrezkoak ziren dohain guztiak zituen: jendetasuna hala esanetan nola eginetan, eta antzea lan-kontuetan. Ezaugarri horiei esker, irabazi handiko kargu bat lortu zuen oso denbora laburrean, eta ezin hobeto baliatu zuen. Jakin beharra dago ezen, garai hartantxe, agintariek oso neurri estuak hartu zituztela mota guztietako ustelkeriak eragozteko. Baina Txitxikovek, kikildu gabe, berehala aurkitu zuen neurri estu haiek onuragarri bihurtzeko bidea, ageri-agerian jarririk horrela errusiarron asmamena, estualdietan soilik azaleratzen baita. Honela jokatzen zuen: inguratzen zitzaion eskatzaileren bat bulegora, eta, Rusen esan ohi dugunez Khovanski printzeak sinaturiko gomendiozko gutun ospetsua ateratzeko asmoz eskua sakelan sartu bezain laster, besotik heldu eta irribarretsu esaten zion: «Ez, ez. Zuk, inondik ere, uste duzu nik..., ez, ez. Gure betebeharra da, gure eginbidea, inolako eskupekorik jaso gabe egin beharreko lana! Lasai egon horri dagokionez: bihar bertan amaiturik egongo da guztia. Zuk ez duzu ezertaz arduratu beharrik, emadazu helbidea eta etxera eramango dizute dena». Eskatzailea, txunditurik, pozarren itzultzen zen etxera, bere artean zioela: «Horra azkenean gizon bat gisakoa. Urre fina! Horrelako gehiago beharko genitizkek». Baina zain egoten zen eskatzailea egun bat, eta bi, eta hiru, eta ez zioten ezer ekartzen etxera. Bulegora itzuli, eta hasieran bezalaxe zegoen bere eskaria. Urre finarengana jotzen zuen orduan. «Ah, barkatu! —desenkusatzen zitzaion Txitxikov adeitasun handiz, bi besoetatik heldurik zeukala—, oso lanpeturik ibili gara, baina bihar bertan prest edukiko duzu zurea, bihar bertan, hutsik egin gabe; lotsaturik nago, benetan!» Eta oso keinu xarmagarriz laguntzen zien hitz haiei. Bitarte horretan mantalaren barrenak bereizten bazitzaizkion, berehala saiatzen zen eskuaz batzen eta beren lekuan jartzen. Baina ez zioten ezer eramango etxera, ez bihar, ez etzi eta ez etzidamu. Eskatzailea arrastoan sartzen hasten zen orduan: ez ote zuen eskupekorik eman behar izango? Bati eta besteri galdetu, eta eskribauei zerbait eman beharra zegoela jakinarazten zioten. «Zergatik ez? Prest nago hogeita bosna kopek emateko.» «Hogeita bost errublo eman behar zaizkio eskribau bakoitzari, ez hogeita bost kopek.» «Hogeita bost errublo eskribau bakoitzari!», egiten zuen espantu eskatzaileak. «Zergatik aztoratzen zara hainbeste? —erantzuten zioten—. Horrela egiten dira gauzak. Eskribau bakoitzak hogeita bost kopek jasoko ditu, eta gainerakoa nagusientzat izango da.» Zartako batzuk jotzen zituen orduan kopetan eskatzaile inozoak, biraoka hasten zen goitik behera aldatu zelako munduan gauzen antolamendua, eta madarikatu egiten zituen ustelkeriaren aurkako neurri zorrotzak eta funtzionarioen jokaera adeitsu eta gizalegezkoago hura. Lehen, gutxienez, jende guztiak zekien zer egin behar zen: bulegoburuari hamar errublo eman, eta kito, arazorik ez; orain, ordea, hogeita bost errublo eman behar, eta, gainera, aste bete igaro hori igarri arte; deabruak eraman zitzala eskuzabaltasuna eta funtzionarioen bihotz-handitasuna! Egia esan, arrazoi zuen eskatzaileak; orain, ordea, ez dago bide txarreko dirurik onartzen duenik: bulegoburu guztiak ezin zintzoagoak eta zuzenagoak dira; idazkariak eta eskribauak soilik dira zitalak. Luze gabe, askoz ere eremu zabalagoa agertu zen Txitxikoven aurrean: batzorde bat eratu zuten Estatuarentzat berebiziko garrantzia zuen eraikin handi bat eraikitzeko. Sartu zen bera ere batzorde horretan, eta kiderik gogotsuenetako bat izan zen. Batzordeak bertantxe ekin zion lanari. Sei urte eman zituzten eraikina egiten, baina, zela eguraldiak lana eragozten zuelako, zela ekaiak kalitate txarrekoak zirelako, Estatuaren eraikina ez zen zimenduak baino gorago igotzen. Eta, bitartean, batzordekideek norberarentzako egoitza eder bana egin zuten hiriko beste alderdi batzuetan: inondik ere, hobea zen hango lurra. Gaingora egin zuten batzordekideek, eta seme-alabak ekartzen hasi ziren. Orduan soilik lasaitu zituen apur bat Txitxikovek neurritasunaren eta abnegazio erabatekoaren lokarri estuak. Orduan soilik leundu zuen urte askotako laztasun hura, eta aise antzeman zitzaion beti kilikatu ziotela gogoa munduko plazerrek, zeinei uko egiten jakin baitzuen gaztaroko urterik kartsuenetan ere, gizabanakoari bere grinak erabat bridatzea ezinezko zaion sasoian alegia. Gehiegikeria batzuk ere egin zituen: sukaldari on bat akuratu zuen, eta Holandako hariz eginiko alkandora finak erosi. Ordu arte probintzia osoan inork erabili ez bezalako oihal garestiak eskuratu zituen, eta izpilekiko janzki gaztainkarei eta gorrixkei ederretsi zien handik aurrera; zaldi-pare ederra erosi zuen, eta berak heltzen zien uhalei, laguntza-zaldia itzulika ibilaraziz; eta, garbitzerakoan, belakia busti baino lehen urari kolonia-tanta batzuk botatzeko ohitura hartu zuen; eta xaboi berezi bat erosten zuen, oso garestia, azalmintza leun-leun edukitzeko; eta...

       Baina, halako batean, bulegoburu berria ipini zuten aurreko nagusi ganorabakoaren tokian. Militarra zen, zorrotza, ustelkeriaren eta azpikeria ororen etsai amorratua. Biharamunean bertan, izuz dardaraka jarri zituen funtzionario guzti-guztiak: kontu-liburuak eskatu zituen, hutsak eta okerrak atzeman zituen nonahi, dirutza handiak falta zirela ohartu zen, funtzionarioen etxe ederrei erreparatu zien berehala, eta dena ikertzen hasi zen. Kargutik kendu zituen eraikuntza-batzordeko funtzionarioak; haien egoitzak, Estatuaren ondasun bihurturik, erruki-etxeak eta soldaduen semeentzako eskolak izan ziren aurrerantzean. Sekulakoak entzun zituzten funtzionario guztiek, eta batez ere Txitxikovek. Hazpegi atseginak gorabehera, haren aurpegia ez zitzaion batere gustatu nagusi berriari; Jainkoak bakarrik daki horren arrazoi zehatza —batzuetan ez baita horretarako arrazoi argirik izaten—, baina kontua da heriozko gorrotoa hartu ziola. Izugarria gertatu zitzaien guztiei hain nagusi gogorra. Nolanahi ere, militarra zenez, ez zekien zibilen maltzurtasunaren xehetasun guztien berri, eta, handik gutxira, zintzo-itxurak egiteko eta edozein egoeratara moldatzeko trebetasunaz baliaturik, haren kuttunak izatea lortu zuten beste funtzionario batzuek, eta, halatan, berak halakotzat ez bazeuzkan ere lehengoak baino doilorragoak ziren beste mendeko batzuen eskuetan erori zen jenerala; eta pozik zegoen gainera, azkenean behar bezalako jendea hautatzen asmatu zuelakoan, eta harro ere bazegoen, bakoitzaren gaitasunei atzemateko hain oharmen zolia erakutsi zuelako. Funtzionarioek berehala ulertu zituzten jeneralaren aiurria eta izaera. Denetariko azpikerien aurkako borrokalari sutsuak bilakatu ziren haren mendeko guztiak; nonahi eta noiznahi jazartzen zieten egite makurrei —hala nola arrantzaleak arpoiaz jazartzen dion gaizkata handi bati—, hain arrakasta handiz jazarri ere, ezen, handik gutxira, milaka errubloko kapitala bildua baitzuen haietako bakoitzak. Bitartean, bide zuzenera itzuli ziren lehengo funtzionarioetako asko, eta berriro onartu zituzten lanean. Txitxikovek, ordea, ez zuen lortu kargua berreskuratzea; jeneralaren idazkari nagusia, Khovanski printzearen gutunek zirikaturik, gogotik ahalegindu zen horretan, eta haren alde hitz egin zion nagusiari, baina, jenerala nahierara manaiatzen bazuen ere, ezin izan zuen ezertxo ere lortu. Jenerala, batetik, funts ahuleko gizon belaxka horietakoa zen eta nork bere soinuaren hotsean dantzarazten zuen (bera ohartu gabe, jakina), baina, bestetik, buruan ideia bat sartzen bazitzaion, burdinazko iltze baten antzera josirik geratzen zitzaion gogoan: ez zegoen handik erauzteko modurik. Idazkariak —azkarra bera— gauza bakarra lortu ahal izan zuen: Txitxikoven zerbitzu-orri zikina suntsitzea, baina, horretarako, jeneralaren errukia piztu behar izan zuen, oso kolore biziz pintatuz Txitxikoven familia dohakabearen patu hunkigarria, nahiz eta Txitxiovek, zorionez, ez zuen familiarik.

       «Hala beharko! —esan zuen Txitxikovek bere kolkorako—, haria katigatuz gero, alferrik dik arrantzaleak askatzen saiatzea. Malkoek ez zidatek atsekabea arinduko, zerbait egin behar diat.» Eta berriro hutsetik hastea erabaki zuen; behialako pairamena berreskuratu, eta, lehengo bizimodu eroso eta samurra bertan behera utzirik, berriro egin zien uko denetariko plazerrei. Beste hiri batera bizitzera joan behar izan zuen, eta hango gizartean nabarmentzeko bidea aurkitu. Baina makur jo zion kukuak. Bizpahiru aldiz aldatu behar izan zuen enpleguz oso denbora laburrean. Lanpostuak, neurri batean behintzat, txarrak eta ziztrinak ziren. Jakin beharra dago Txitxikov munduan sekula izan den gizonik gisakoena zela. Jende zakarren artetik urratu behar izan zuen bidea hasieran, baina, hala ere, xahutasuna atxiki zuen beti barnean, eta atsegin zitzaion bulegoetan zur bernizatuzko mahaiak egotea eta gauza guztiak apainak izatea. Inoiz ez zion bere buruari onartzen hitz lohirik esatea, eta biziki mintzen zen besteen hitzetan gizarte-mailari eta karguari zor zitzaien begirunearen arrastorik ez zegoela ikusten zuen bakoitzean. Nago irakurlearentzat atsegingarria izango dela jakitea bi egunez behin aldatzen zuela arropa zuria, eta egunero udan, bero handia egiten zuenean: ezin zuen usain txarra jasan, gogaikarri zitzaion kiratsik meheena ere. Horregatik, Petrushka jantziak eranztera eta botak kentzera inguratzen zitzaion bakoitzean, iltze-belarra ipintzen zuen sudurrean, eta neskagazte batenak bezain kilikabera izaten zituen sarritan kirioak; eta, hori guztia zela kausa, oso latza gertatu zitzaion berriro ere jende haien artera itzuli behar izatea, pattar-kirats nazkagarria eta jokaera zantarra baitzituzten ezaugarri nagusi. Kemena galdu ez bazuen ere, argaldu eta zurbildu egin zen atsekabe haien garaian. Ordurako, hasia zen jadanik loditzen eta irakurleak azken aldian atzeman dizkion forma biribil eta itxurako horiek hartzen, eta behin baino gehiagotan, ispiluari begira jarririk, askotariko gauza atseginetan pentsatzen zuen: neskagazte kartsu batean, haurren gelan...; eta irribarrea loratzen zitzaion aurpegian horrelako gogoetak egiten zituen bitartean; orain, aldiz, oharkabean bere irudia ispiluan ikusten zuenean, ezin zion eutsi barru-barruko oihu bati: «Andre Maria zeruetakoa!, hau itxura itsusia hartu dudana!». Eta, harrezkeroztik, denbora luzea eman zuen ispiluari begiratu gabe. Baina dena jasan zuen gure protagonistak, adoretsu eta egonarriz jasan ere, eta, azkenean, lana aurkitu zuen aduanan. Esan beharra dago enplegu hori pentsamendu guztien ezkutuko gaia zuela aspalditik. Ikusten zuen zeinen huskeria dotoreak eskuratzen zituzten aduanako funtzionarioek atzerritik eta nolako portzelanak eta batistak bidaltzen zizkieten amabitxiei, izebei eta arrebei. Aspalditik, hasperenka esan ohi zuen bere artean: «Horra iritsi nahi diat: muga hurbil-hurbil, jende ikasia hara eta hona, Holandako hariz eginiko alkandora finak lortzeko aukera!». Gaineratu beharra dago ezen, horrelakoetan, azalmintzari sekula ikusi ez bezalako zuritasuna ematen zion eta masailak freskatzen zituen Frantziako xaboi berezi bat ere izaten zuela gogoan; ez zekien nola deitzen zioten xaboi horri, baina ziur zegoen erraz lortuko zuela mugan. Hala, bada, aspaldikoa zuen aduanan lan egiteko gogoa, baina eraikuntza-batzordeak ematen zizkion askotariko mozkinek urrats hori egitea galarazi zioten ordu arte, zuhurtasun handiz pentsatu baitzuen hobe zela txori bat eskuan ezen ez ehun airean, zeren eta aduana, azken batean, hegan zebilen arranoa baizik ez zen, eta batzordea, aldiz, eskuan ondo atxikiriko txepetxa. Orain, beraz, erabaki zuen ez zuela amore emango aduanan sartzea lortu arte, eta lortu zuen. Berebiziko arduraz ekin zion lanari. Bazirudien patuak berak ebatzi zuela aduanako funtzionarioa izateko jaio zela. Sekula ez zen hain ganora, oharmen eta zolitasun handirik ikusi, ezta horrelakoren albisterik aditu ere. Hiruzpalau aste igarotzerako hain ondo hartua zion neurria aduanako lanari, ezen jakin beharreko guztia baitzekien: ez zuen ezer pisatzen, ezta neurtzen ere, aski zuen fardelen tamainari erreparatzea bakoitzaren barruan zeuden oihalek edo bestelako ehunek zenbateko pisua zuten jakiteko; bilgoak eskuan hartu, eta bertantxe esaten zuen zenbat pisatzen zuen bakoitzak. Arakatzeei zegokienez, lankideek berek aitortzen zuten zakurrek baino usaimen zorrotzagoa zuela: edonor harritzeko moduko patxadaz haztatzen zuen dena, botoirik txikiena ere ahaztu gabe, eta, gainera, berealdiko odol hotza eta ezin sinetsizko jendetasuna erakusten zituen beti. Eta arakatutakoak, gero eta haserreago eta bere senetik ateratzeko zorian, hain aurpegi ederrari masailako batzuk emateko gogo gaiztoa sumatzen bazuen, berak, aurpegia mudatu gabe eta bere jokaera gizalegezkoari eutsiz, lasai asko esaten zion, ezer gertatuko ez balitz bezala: «Axola ez badizu, eskertuko nizuke apur batean zutitzeko nekea hartzea»; edo: «Barkatuko didazu, andrea, baina biziki estimatuko nizuke aldameneko gelara joatea. Gure funtzionarioetako baten emazteak dena azalduko dizu han»; edo: «Barkatu, baina urratu txiki bat egin behar diot artaziekin zure longainaren forroari», eta, hori esateaz batera, zapiak eta sorbalda-oihalak ateratzen zituen handik barrutik, bere janzki-kutxatik hartuko balitu bezain lasai. Nagusiek berek adierazten zutenez, ez zen gizona, deabrua baizik: egundoko arretaz miatzen zituen gurpilak, endaitzak, zaldien belarriak eta ezein autoreri sekula bururatuko ez litzaizkiokeen beste leku batzuk ere, non aduanetako funtzionarioei soilik baitzaie zilegi eskua sartzea. Eta, muga igaro ondoren ere, bidaiari dohakabea bere onera etorri ezinik geratzen zen puska batean, eta, izerdia xukatuz —azal mehe baten antzera biltzen baitzion gorputz osoa—, gurutzearen seinalea egiten zuen behin eta berriro, «Ene, bada! Ene, bada!» errepikatuz. Haren egoerak zuzendariaren gelatik lasterka irten berri den ikaslearena gogorarazten zuen: izan ere, agiraka egiteko deitu dio zuzendariak ikasleari, baina, horren ordez, inola ere espero ez bezalako jipoia eman dio. Handik gutxira, estu harturik zeuzkan kontrabandista guztiak. Poloniako judu ororen izulaborria eta etsia zen. Haren zuzentasuna eta zintzotasuna ezin garaituzkoak ziren, ia naturaz haragokoak. Bidaiariei askotariko saleroskinak konfiskatu eta huskeria ugari kentzen bazizkien ere, ez zuen inolako kapitalik bildu, nahiz eta, gehiegizko paper-nahastea saihestearren, gauza haietako asko ez zizkioten ematen Estatuari. Hutsaren trukeko hain ardura handiak jende guztia txunditu zuen ezinbestean, eta agintarien belarrietara iritsi zen noizbait. Mailaz goratu zuten, eta, horren ondotik, kontrabandista guztiak harrapatzeko egitasmo bat aurkeztu zuen, bere kasa jarduteko baliabideak soilik eskaturik. Handik gutxira, soldadu-multzo bat jarri zuten haren esanera, eta orotariko ikerketak egiteko aginpide mugagabea eman zioten. Horixe nahi zuen. Garai hartan, zuhurtasun eta azkartasun ikaragarriz jokatzen zuen kontrabandista-sail ahaltsu bat sortu zen; ziotenez, milioika errubloko etekina aterako zuten ekintza ausart baten bitartez. Txitxikovek aspalditik zekien haien berri, eta ezezko biribila eman zien beti bera erostera bidalitakoei, lehor esanez: «Oraindik ez da ordua». Baina guztizko aginpidea lortu bezain laster, horren berri jakinarazi zion kontrabandista-sailari, esanik: «Orain da ordua». Haren kalkuluak guztiz zuzenak ziren. Gogotik lan egin arren hogei urtean irabazi ezingo zukeena eskura zezakeen urte batean. Lehen ez zuen nahi inolako harremanik izan kontrabandistekin, zeren eta, peoi hutsa izaki, ezer gutxi jasoko baitzuen; baina orain..., orain oso bestelakoa zen egoera: nahi zituen baldintzak ezarri ahal zituen. Inolako eragozpenik ez izateko, bere aldera lerratu zuen beste funtzionario bat —bere lankidea—, zeina, zaharra izanik ere, ez baitzen gai izan tentazioari gogor egiteko. Jarri zituen, bada, baldintzak, eta lanari ekin zioten kontrabandistek. Ezin hobeto jardun zuten hasieran. Irakurleak, seguraski, entzuna du Espainiako aharien bidaia maltzurraren istorio hainbat aldiz kontatua: larru bikoitzarekin igaro zuten ahariek muga, bi larruen artean milioi bat errubloren brodatu Brabantekoak eramanez. Bada, hain zuzen ere, Txitxikovek aduanan lan egiten zuen garaian gertatu zen hori. Berak esku hartu izan ez balu, munduko judurik bizkorrenak ere ezingo zuen horrelako ekintza bat arrakastaz burutu. Ahariek muga hiruzpalau aldiz igaro zutenerako, laurehuna mila errubloko kapitala zuten bi funtzionarioek. Ziotenez, Txitxikovek bostehun mila baino gehiago bildu zituen, lankidea baino erneagoa zen eta. Jainkoak daki zer kopuru neurgaitzeraino ez zen haziko dirutza eder hura infernuko piztia tartean sartu izan ez balitz. Deabruak okerreko bidera bultzatu zituen bi funtzionarioak; funtzionarioak, argi eta garbi esanik, elkarrekin haserretu eta etsaitu ziren zergatikorik gabe. Behinola, eztabaida bizi batean, eta, beharbada, biak pixka bat edanda zeudela, Txitxikovek popekumea deitu zion beste funtzionarioari. Izan ere, pope baten semea zen, baina, batek daki zergatik, izugarri mindu zen, eta oso zakar eta ezohiko laztasunez erantzun zion Txitxikovi, honela hain zuzen: «Ez, gezurra duk hori, ni estatu-kontseilaria nauk, ez popekumea; hi bai haizela popekumea!». Eta, bestea zirikatzeko eta gehiago amorrarazteko, ziplo gaineratu zuen: «Horixe haizela!». Garratz erantzun zion beraz, iraintzat harturiko hitzak bihurtuz, eta «Horixe haizela!» esaldia aukeran gogorra izan bazitekeen ere, horrekin askietsirik geratu ez nonbait, eta ezkutuan salatu zuen Txitxikov. Nolanahi ere, lehenagotik liskarturik omen zeuden, aduanako funtzionarioek ziotenez arbi mamitsu bat bezain lerden eta mardula zen neskagazte odol-bizi bat zela kausa; besteak beste, lankideak gizon batzuk erosi omen zituen, gauez Txitxikov jipoi zezaten kalezulo ilunen batean; baina, ziotenez, barregarri geratu ziren biak ala biak, eta Shamsharev izeneko kapitainorde batek bereganatu zuen neska. Haien jainkoak daki zer gertatu zen benetan; gogorik izanez gero, hobe irakurleak berak asmatzen badu. Garrantzitsuena da agerian geratu zirela kontrabandistekiko harreman ezkutuak. Bere burua galdu zuen estatu-kontseilariak, baina hondamena ekarri zion lankideari ere. Epailearen esku utzi zituzten biak, ondasun guztiak konfiskatu zizkieten, zeukaten guztia bahitu zieten, eta ustekabean jazo zitzaien hori guztia, biak ala biak zor eta lor utzirik. Senera etorri ziren noizbait, hordialdi baten ondotik bezala, eta izuturik ikusi zuten zer egin zuten. Estatu-kontseilariak, Errusian ohi dugunez, edanari eman zion, bihozmindurik; kolejio-kontseilariak, ordea, buru egin zion zorigaitzari. Auzia bideratu zuten agintariek oso usaimen zorrotza bazuten ere, aurkitu zuen diruaren parte bat ezkutatzeko modua. Zekizkien amarru guztiak baliatu zituen, zeren eta, arituaren arituaz, oso ondo trebaturik zeukan adimena zeregin horietan eta ezin hobeto ezagutzen zuen jendea: non ahots-doinu atsegina erabili zuen, non hizkera hunkigarria, non lausenguak —ez baitira inoiz kalterako izaten—, non eskupekoren bat eman, hitz batean, hain ondo konpondu zituen gauzak, ezen, gutxienez, lankidea bezain ohore-galdurik ez geratzeaz gain, gaizkile arrunt gisa epaitua izatea saihestu baitzuen. Baina ez zitzaion ezer geratu, ez kapitalik eta ez atzerriko huskeriarik batere; ondasun haien zaletasun handia erakutsi zuten beste batzuk azaldu ziren. Bakarrik atxiki zituen garai latzetarako gorderik zeuzkan hamar mila errublo, Holandako hariz eginiko hogei bat alkandora, britxka txiki bat —mutilzaharrek erabiltzen dituzten horietakoa— eta bi morroi —Selifan kotxezaina eta Petrushka lekaioa. Aduanako funtzionarioek, bihozberatasunak mugiturik, masailak freskatzen zituen xaboi berezi haren bospasei ale eman zizkioten. Besterik ez zitzaion geratu. Horra, bada, nolako egoeran aurkitu zen berriro gure protagonista! Horra zenbat ezbehar amildu zitzaizkion buru gainera! Hain zuzen ere, horri esaten zion «gorriak ikustea justiziaren zerbitzuan aritzeagatik». Hori ikusirik, pentsa genezake ezen, hainbeste ekaitzen ondotik, zoriaren gorabeherak eta bizitzaren nahigabeak horrela pairaturik, probintzietako bazter herrixka baketsu batera erretiratuko zela geratzen zitzaizkion hamar mila errubloekin, eta betiko geldituko zela han, perkalezko mantalaz jantzirik etxetxo arrunt bateko leihoaren alboan, igandeetan beraren leiho aurrean bertan mujikek elkarrekin izaniko liskarrei begira, edo, eguraste aldera, sartu-irten bat eginez noizean behin oilategian, zopari botako zion oiloa hautatzeko, eta horrela bizi hil arte, lasai baina, neurri batean behintzat, probetxuzko ezer egin gabe. Baina ez zen horrelakorik gertatu. Justizia egin behar diogu haren izaeraren adore ezin menderatuzkoari. Hain ezbehar larriak, inor hilko ez bazuten ere, aski ziren edozein gizabanako betiko hozteko eta apaltzeko; Txitxikoven grinak, ordea, ez zituen itzali, hain ziren biziak. Nahigabeturik eta gaitziturik zegoen, marmarka aritzen zen mundu guztiaren kontra, haserre zegoen patuaren zuzengabekeriarengatik, sumindurik jendearen zuzengabekeriarengatik, eta, hala ere, ezin eutsi berriz saiatzeko gogoari. Hitz batean, berealdiko egonarria erakutsi zuen berriro ere, alemaniarrena baino askoz ere handiagoa, zeren alemaniarrak egurra baino patxadatsuagoak dira, bai, baina odolaren ibilera astiro eta mantsoari zor diote hori. Txitxikoven odola, aldiz, bizi-bizia zen, eta borondate gogorra behar izan zuen askatasunera jalgi nahi zitzaion guztia bridatzeko. Arrazoitu egiten zuen, eta bidezkotasun-zantzuak nabari zitzaizkion arrazoietan: «Zergatik ni?, zergatik gertatu zait niri ezbeharra? Gaur egun nor ez da saiatzen karguari etekina ateratzen? Denak aberasten dituk. Nik ez zioat zorigaiztorik ekarri inori: ez zioat ezin alarguni lapurretarik egin, ez diat inoren hondamena ekarri, soberan zegoenaz bakarrik probetxatu nauk, beste edonork ere hartuko lukeen tokitik hartu diat; nik hartu ez banu, besteren batek hartuko zikean. Zergatik besteek gora egiten dute eta nik arrastaka ibili behar dut har ziztrin baten antzera? Zer naiz orain? Zertarako balio dut? Nolako begiekin begiratuko diot orain aurpegira edozein aita familiako presturi? Nolatan ez dut kontzientziako harra hozkaka izango, jakin baitakit alferrikakoa izango dudala mundu honetako bizialdia? Eta zer esango dute gero nire seme-alabek? Bada, esango ditek, aita astakilo hutsa zen, ez digu inolako ondasunik utzi!».

       Badakigu Txitxikov ikaragarri kezkatzen zela bere ondorengoez. Hain da hunkigarria gai hori! Beharbada, beste batek ez zuen eskua hain barrura sartuko, baldin eta zergatik jakin gabe Txitxikovi burura berez etortzen zitzaion galdera bat tartean izan ez balitz: zer esango dute seme-alabek? Eta horra non aitagaiak, katua bezain zuhur begi baten ertzetik ingurua arakatu eta, jabearen arrastorik ez zegoela ikusiz gero, itsumustuan hartzen zuen eskueran zuen gutzia; zela xaboia, zela argizaria, zela gantza edo zela kanario bat, eskua eransten zion guztiari, ezertxo ere gutxietsi gabe. Horrela egiten zuen, bada, erosta eta negar gure protagonistak, baina bitartean haren buruak ez zuen atsedenik hartzen; zerbait egosten ari zitzaion han barruan, eta, gauzatuko bazen, plana besterik ez zuen behar. Berriro ibili zen estu, berriro jakin zuen bizimodu gaitzaren berri, berriro mugatu zen premiazkoenera soilik, araztasuna eta bizilege eratsua utzi eta berriro amildu zen lohikeriara eta bizitza zantarrera. Hoberik aurkitu bitartean, ahaldun lanetan jardun behar izan zuen. Lan hori artean ez zegoen ogibidetzat ezaguturik gure gizartean, eta ahaldunek erasoak jasaten zituzten alde guztietatik, batere begirunerik gabe tratatzen zituzten hala bulegari arruntek nola ordezkatzen zituzten bezeroek berek ere, denetariko laidoak eta zakarkeriak pairatu behar izaten zituzten harrera-geletan, burumakur eta txintik atera gabe; hala eta guztiz ere, bizibeharrak estuturik, neke horiek guztiak eramatea erabaki zuen Txitxikovek. Beste mandatu batzuen artean, nekazari ehunka batzuk Babes Batzordean bahitzeko ahaleginak egin zitzala eskatu zioten. Etxaldea zeharo hondaturik zegoen. Hondamendira eraman zuten abereen gaixotasunek, administratzaileen jukutriek, uzta txarrek, izurriteek —langilerik onenak hil baitzituzten—, eta, azkenik, lurjabearen beraren zabarkeriak, bere ondasun guztiak xahutu baitzituen Moskuko etxe bat azken orduko gustuaren arabera apaintzeko. Hainbeste diru gastatu zuen lurjabeak apaintze horretan, ezen ez baitzitzaion jateko ere geratu. Hori guztia zela eta, bahituran eman behar izan zituen gelditzen zitzaizkion ondasun apurrak. Ondasunak Estatuari bahituran ematea gauza berria zen garai hartan, eta jendea nolabaiteko ikaraz erabakitzen zen hori egitera. Txitxikovek, ahaldun baitzen afera hartan, guztien borondate ona irabazi zuen aldez aurretik (gauza jakina da ez dagoela ziurtagiririk arruntena edo zuzenketarik txikiena ere lortzerik zenbaiten borondatea aurretiaz irabazi ezean, nahiz eta, horretarako, botila bete Madeirako ardo isuri behar eztarri bakoitzera), eta, auzi hartan eskumena zuten guztien borondate ona irabazi ondoren, gauzak zertan ziren azaldu zien, gero arazorik sor ez zedin: besteak beste, kontua zen nekazarien erdiak hilik zeudela...

       — Baina agertzen dira haien izenak erroldan? —galdetu zuen idazkariak.

       — Bai, agertzen dira —erantzun zuen Txitxikovek.

       — Orduan, zeren beldur zara? —esan zuen idazkariak—. Batzuk jaio, beste batzuk hil, eta hemen dena ondo dabil.

       Nabari zenez, idazkariak bazekien hizkera errimaduna erabiltzen. Eta, bitartean, ezein gizakiren buruan sekula sortu den ideiarik bikainena bururatu zitzaion gure protagonistari. «Ni bai ergela! —esan zuen bere artean—. Eskularruak ezin aurkitu, eta gerrikoan zeuzkaat. Hil diren nekazari horiek guztiak erosiko ditiat haien jabeak errolda berria aurkeztu baino lehen; demagun mila erosten ditudala, eta demagun Babes Batzordeak berrehun errublo ematen dizkidala nekazari bakoitzeko: berrehun mila errubloko kapitala duk guztira! Orain, gainera, sasoi ezin hobea duk horretarako: epidemia bat izan duk duela gutxi, eta, Jainkoari eskerrak, nekazari asko hil dituk. Lurjabeek diru asko galdu ditek kartetan; ohi dutenez, festaz festa ibili dituk, eta erreka jo ditek; Petersburgera joan dituk denak, lan bila; bertan behera utzi ditiztek etxaldeak, administratzaileek hala-hola gobernatzen ditiztek, zergak ordaintzea gero eta zailagoa duk urtetik urtera. Gauzak horrela, pozarren utziko zizkidatek denek etxaldeak, nekazariengatiko zergak ordaindu behar ez izateko; eta hurrengo batean, agian, zertxobait ordainduko zidatek ardura hori neure gain hartzeagatik. Jakina, ez duk lantegi erraza izango, buruhauste handiak ekarriko zizkidak, eta beldurra ere ematen dik, litekeena baita horregatik zigortua izatea edo eskandaluren bat piztea. Baina zerbaitetarako eman zigutek adimena gizakioi. Eta onena duk kontu hori ezin sinetsizkoa irudituko zaiela guztiei, ez dik inortxok ere sinetsiko. Bestetik, egia duk lurrik eduki gabe ezin dela nekazaririk erosi edo bahitu. Baina lekuz aldatzeko erosiko ditiat, bai horixe, lekuz aldatzeko; orain dohainik ematen ditiztek lurrak Tauride eta Kherson probintzietan, eremu horiek jendeztatzea beste baldintzarik gabe. Hara eramango ditiat guztiak!, Khersonera!, han biziko dituk! Leku-aldaketa legez egin daitekek, auzitegiek agindutakoa betez. Eta nekazarien ikuskapena egin nahi badute, egin dezatela, zergatik ez?, ez diat eragozpenik jarriko, jabetza-egiaztagiria ere aurkeztuko zieat, probintziako polizi kapitainak sinaturik. Herria Txitxikova dei litekek, edo, aukeran, neure ponteko izenaz bataia nezakek: Pavloskoe herrixka.» Eta horra nola sortu zen gure protagonistaren buruan ideia bitxi hori; ez dakit irakurleak estimatuko dion, baina autoreari zail zaio bere esker ona ez adieraztea. Izan ere, iritziak iritzi, Txitxikoven buruan ideia hori sortu ez balitz, poema honek ez zuen argia ikusiko.

       Errusiako ohiturek agintzen duten bezala, aitaren eginez eraso zion lanari. Bizitzeko leku bat hautatu behar zuelako estakuruan eta bestelako aitzakiak ere jarririk, gure erresumako bazterrak ikustatzen hasi zen, kontu berezia eginez uzta txarrek, izurriteek eta bestelako ezbeharrek gehien zigorturiko inguruei, hau da, behar zuen jendea errazen eta merkeen eros zezakeen lekuei. Ez zuen edozein lurjaberengana jotzen, atsegin zitzaizkionak edo horrelako tratu bat egiteko eragozpen gutxien jarriko zituztenak soilik aukeratzen zituen, eta aldez aurretik guztien ezaupidea egiten eta bakoitzaren bihotza bereganatzen saiatzen zen, nekazariak, ahal izanez gero, lagunarteko tratua eginez eskuratzeko, salerosketarik gabe. Horrenbestez, irakurleak ez du autorearekin zertan haserreturik orain arte agertu diren pertsonaiak atsegin ez bazaizkio: Txitxikoven errua da hori, bera dugu jaun eta jabe hemen, eta berak nahi duen tokira joan beharko dugu guk ere. Gure aldetik, hala pertsonaiak nola haien izaera gatzgabeak eta gozakaitzak direla leporatzen badigute, bakarrik esango dugu hasieran inoiz ez direla beren zabaltasun osoan ikusten gertakarien ildoa eta hedadura. Zoaz edozein hiritara, hiriburura bertara hala nahi baduzu, eta, iristean, hitsa irudituko zaizu dena; hasieran grisa eta berdina ematen du guztiak, keak belzturiko lantegi eta fabrika amaigabeak baino ez duzu ikusiko, geroxeago agertuko dira sei solairuko etxeak, dendak, idazkunak eta kale izugarri luzeak, nonahi atzemango dituzu kanpandorreak, zutarriak, estatuak, dorreak, hiriko hots, burrunba eta distira guztiak eta gizakiaren eskuek eta buruak sorturiko miragarriak oro. Irakurleak dagoeneko ikusi du nola egin zituen Txitxikovek lehenbiziko erosketak; geroago jakingo du zer gertatuko den aurrerantzean, nolako arrakastak eta porrotak izango dituen gure protagonistak, nola arazo zailagoak konpondu eta oztopo handiagoak garaitu beharko dituen, nola agertzen diren hainbat pertsonaia erraldoi, nola bilbatzen diren ezkutuko hainbat hari kontakizun zabal honetan, nola zabaltzen den haren horizontea eta nola hartzen duen joera liriko handientsu bat. Bidaia asko egin behar ditu oraindik gure talde ibiltariak, alegia, tarteko adineko jaunak, mutilzaharrek erabili ohi dituztenen antzeko britxkak, Petrushka lekaioak, Selifan kotxezainak eta hiru zaldiek, zeinak, Kontseilari izenekotik hasi eta izpildun maltzurreraino, ondo asko ezagutzen baititugu jadanik. Hona hemen, bada, gure protagonista, den denean! Baina, beharbada, baten batek eskatuko du haren deskripzioa ezaugarri bakar batean laburbiltzeko: nolakoa da moralari dagokionez? Bistan da ez dela hutsik gabeko gizon bertutetsua. Zer da, orduan? Gizatxarra? Zergatik gizatxarra?, zergatik izan hain zorrotzak lagun hurkoarekin? Gaur egun ez dago gizatxarrik gure artean, asmo oneko jende atsegina besterik ez dago, eta gizarte osoaren aurrean lotsagarri gera daitezen aurpegia jendaurrean zaplatzea mereziko luketenak bizpahiru baizik ez dira, eta haiek ere bertuteez mintzatzen dira egun. Bidezkoagoa litzateke etxaguna edo ondasunzalea deitzea. Ondasunzaletasuna da guztiaren erruduna; haren eraginez egiten dira gizarteak ez oso garbiak deritzen gauza guztiak. Egia esan, izaera horretan bada zerbait nardagarria, eta, bizitzan horrelako norbait aurkiturik, adiskidetzat hartuko dute hainbat irakurlek, abegi ona egin eta une atseginak igaroko dituzte berarekin, baina destainaz begiratuko diote drama edo poema bateko protagonista bada. Zuhurra da, ordea, inor arbuiatu gabe jendea begi zorrotzez aztertu eta izaera bakoitzaren jatorrizko zioak atzematen dituena. Bizkor aldatzen da dena gizabanakoaren baitan; konturatzerako, biziaren zuku guztiak gupidarik gabe xurgatzen dizkion har ikaragarri bat hazi zaio barne-muinetan. Behin baino gehiagotan, grina handiak ez ezik, edozein huskeriatarako grinatxorik ziztrinenak ere neurririk gabe hazten dira egite gogoangarriagoetarako jaio denarengan, eta, bere eginbehar goren eta sakratuak oro ahaztarazirik, edozein hutsalkeriatan kausiarazten dizkio gorentasuna eta sakratutasuna. Gizakiaren grinak ezin zenbatuzkoak dira —itsasoko hondar-aleak bezala—, eta ez dute elkarren antzik, eta denek —hala makurrenek nola ederrenek— men egiten diote hasieran gizakiari, baina gero haren gogoaz jabetzen dira indar ikaragarriz. Zorioneka grina guztietan ederrena hautatzen duena; hazi eta hamarkoiztu egingo da ordutik ordura eta minututik minutura haren zorion mugagabea, eta gero eta barrurago sartuko da gizabanako zoriontsu hori bere arimako paradisu azkenik gabean. Baina badira grina batzuk gizabanakoak aukeratzen ez dituenak. Berekin ekartzen ditu mundura, jaiotzen den unean, eta inork ez dio eman haiengandik bereizteko indarrik. Burubide goikoagoak dituzte gidari horrelako grinek, eta badago haiengan halako aldarri etengabe bat, bizitza osoan isiltzen ez dena. Garrantzi handiko eginkizuna bete behar dute Lurrean; irudi goibela izan zein mundua alaitzen duen agerkunde distiratsu legez igaro, helburu bera dute batzuek zein besteek: gizakiari on ezezagun bat ekartzea. Eta agian, Txitxikoven grinan bertan, jadanik ezin menderatu duen grina ahaltsu horretan eta haren bizitza hotzean dago gorderik gizakia jakinduria zerutiarraren aurrean errautsi eta belauniko jarraraziko duen indarra. Orobat, misterioa da zergatik agertu den irudi hori orain argitara ematen dugun poema honetan.

       Baina tamalgarriena ez da protagonista hainbaten gogoko ez izatea, tamalgarriena da etsi-etsirik nagoela protagonista hori bera, Txitxikov hori bera alegia, irakurleen gogoko izan zitekeela. Autoreak haren ariman gehiegi sakondu ez balu, arimaren hondoan argitik babesten eta gordetzen diren alorrak irauli ez balitu, gizabanakoak inori jakinarazten ez dizkion pentsamendu ezkutuak agerian jarri ez balitu, eta, hori egin beharrean, Manilovi eta hiriko beste biztanle guztiei agertzen zitzaien bezalakoxea erakutsi izan balu Txitxikov, gogobeterik geratuko ziratekeen denak eta gizon interesgarritzat hartuko zuketen. Haren aurpegiak eta irudi guztiak batere bizitasunik izan ez balute ere, horrek ez zukeen inolako axolarik izango; aitzitik, liburua irakurtzen amaitutakoan ezerk ez zukeen arima aztoratuko, eta irakurlea berriro itzul zatekeen karta-mahaira, jokoak Errusia osoa jostarazten baitu egun. Bai, irakurle maiteok, zuek ez zenuketen agerian ikusi nahi izango gizabanakoaren alderdi gaiztoa! Zertarako?, diozue, zertarako hori? Ez al dakigu, geure kabuz jakin ere, bizitzan badirela doilorkeria eta ergelkeria ugari? Bestela ere, sarritan ikusi behar izaten ditugu batere pozgarriak ez diren gauzak. Hobe alderdi eder, liluragarriak erakusten badizkiguzue. Nahiago dugu ahaztu! «Zergatik kontatzen didak gauzak oker doazela etxaldean? —esaten dio lurjabeak administratzaileari—. Hik esan gabe ere, ondo asko zekiat hori, ez al dakik beste ezertaz mintzatzen? Uztak ahazten, zoriontsua izango nauk horren berririk ez badakit.» Eta ahazten laguntzen dioten gauzetan xahutzen du hainbat arazo konpon zitzakeen dirua. Adimena, agian, gai zatekeen irtenbide ederren iturburu ezkutua aurkitzeko, baina lo dauka; luze gabe, enkantean saltzen dute etxaldea, eta kale gorrian geratzen da dena ahaztu nahi zuen lurjabe hori, eta, beharrak estuturik, gertu dago aspaldi ez zela ikara sortzen zioten bilaukeriak egiteko.

       Autoreari gaitzespen ugari etorriko zaizkio abertzaleak deritzeten horien aldetik ere. Izan ere, bazter batean lasai eseririk egoten dira abertzale izeneko horiek, munta gutxiko arazoez soilik arduratzen dira eta kapital txiki bat biltzen dute apurka-apurka, beren zoria besteen kontura ondurik; baina haien ustez aberriarentzat iraingarria den zerbait gertatu bezain laster, egia mingotsak esaten dituen liburu bat argitaratu orduko, arrapaladan ateratzen dira bazter guztietatik, amaraunean euli bat erori dela ikusi duten armiarmen antzera, eta oihuka hasten dira denak batera: «Ondo al dago hori argitara ateratzea? Hor azaldurik dagoen hori guztia geure kontua da. Ondo al dago lau haizeetara aldarrikatzea? Zer esango dute atzerritarrek? Pozgarria al da geuri buruzko iritzi txarrak entzutea? Ez ote dute pentsatuko hori guztia ez dela mingarria guretzat? Ez ote dute pentsatuko ez garela abertzaleak?». Aitor dut ezin diedala ezer erantzun hain oharpen zentzuzkoei, atzerritarren usteen gainekoei bereziki. Honakoa ez bada, behintzat: bi gizon bizi ziren Errusiako bazter urrun batean. Bietako bati —aita familiakoa bera— Kifa Mokievitx zeritzon, otzantasuna zuen ezaugarri nagusi eta erabateko zabarkerian bizi zen. Ez zen familiaz arduratzen; batez ere, hausnarketaren arlora zuzentzen zuen bere bizitza, eta, berak esaten zien bezala, arazo filosofikoez arduratzen zen, adibidez: «Horra hor, esaterako, piztiak —zioen bere kolkorako, gelan batera eta bestera zebilela—, piztiak biluzik jaiotzen dituk. Zergatik, hain zuzen ere, biluzik? Zergatik ez dira jaiotzen hegaztiak bezala, zergatik ez dira arrautzetan sortzen? Zenbat eta gehiago sakondu, orduan eta ulergaitzagoa duk natura, bai horixe!». Horrelako gogoetak egiten zituen Kifa Mokievitxek. Baina ez da hori garrantzitsuena. Beste gizonari Mokii Kifovitx zeritzon, haren semea baitzen. Rusen bogatira deritzeten horietakoa zen, eta, aita piztien jaioeraz arduratzen zen bitartean, hogeita bost urteko gazte bizkar-zabalaren bizi-indarrak garatzeko ahaleginak egiten zituen. Ez zen gai samur jokatzeko: bati besoa kraskatu edo beste bati sudurra hautsi, besterik ez zekien egiten. Etxean zein inguruan, denek, neskatiletatik hasi eta zakurretaraino, ziztu bizian alde egiten zuten hura urrunetik ikusi bezain laster; txiki-txiki eginik utzi zuen behin bere logelako ohea bera ere. Horrelakoa zen Mokii Kifovitx, eta, hala ere, mutil ona zen. Baina ez da hori garrantzitsuena. Hau da garrantzitsuena: «Barkatu, Kifa Mokievitx jauna —esaten zioten aitari hala beraren nola besteen agindupekoek—, konturatu zara zure seme Mokii Kifovitxen jokaeraz? Ez dio inori bakerik ematen, hain da odol-beroa!». «Bai, oso bihurria da, oso bihurria —erantzun ohi zien aitak—. Baina zer egin dezaket nik? Berandu da jotzen hasteko, eta gainera, joko banu, ankerra naizela leporatuko lidakete denek. Mutil harroa da, eta zuzenduko litzateke besteren aurrean kargu hartuko banio. Baina are okerragoa litzateke hori! Hiri osoak jakingo luke, eta zakurra deituko liokete. Zer uste dute, gero?, niretzat ez dela mingarria? Ez al naiz beraren aita? Arazo filosofikoez arduratzen naizenez batzuetan berarentzako astirik ez badut ere, ez al naiz beraren aita? Horixe naizela. Aita naiz, mila deabru, aita! Hementxe daramat Mokii Kifovitx, bihotzean!» Hori esateaz batera, Kifa Mokievitxek bularra jotzen zuen ukabilaren indar guztiaz, eta zeharo berotzen zen. «Zakurra bada, jendeak ez du niregandik jakingo, ez dut nik semea salatuko.» Eta, hain sentimendu aitatiarra erakutsirik, bogatir bati dagozkion balentriak egiten jarrai zezan uzten zion Mokii Kifovitxi, eta bera atzera murgiltzen zen hain gogoko zituen gaietan, beste arazoren bat hausnargaitzat harturik, adibidez: «Baina elefantea arrautza baten barruan sortuko balitz, oskola oso gogorra eta lodia lukek, kanoi batek ere ez likek apurtuko; su-arma berria asmatu beharko genikek». Horrela iragaiten zuten bizitza bazter baketsu hartako bi biztanle haiek, zeinak ustekabean, sabaizulotik sartu balira bezala agertu baitira gure poemaren amaieran, zertarako eta erantzun apala emateko orain arte gai filosofikoren batez edo bestez edo hain samurki maite duten aberri horren kontura aberasteaz bakarrik arduratu diren zenbait abertzale kartsuren gaitzespenei, zeren eta, izan ere, abertzale horien kezka nagusia ez baita gaizkirik ez egitea, ezpada inork ez esatea gaizkia egiten dutela. Baina ez, ez da abertzaletasuna haien gaitzespenen zergatikorik behinena, beste zerbait ezkutatzen da horren azpian. Zergatik isildu? Autorea ez bada, nork esan behar du egia sakratua? Zuek beldur diozue arretazko begirada sakonari, ez zarete ausartzen zeuok gauzei sakon eta arretaz begiratzen, nahiago duzue gaingiroki behatu, inolako gogoetarik egin gabe. Gogoz barre egingo duzue Txitxikoven lepotik, eta, agian, autorea laudatu ere egingo duzue, esanez: «Dena dela, trebetasun handiz jaso ditu zenbait xehetasun, gizon alaia da inondik ere!». Eta, hori esandakoan, are harroago begiratuko diozue zeuon buruari, eta, handiustezko irribarrea aurpegian, gaineratuko duzue: «Ezin da ukatu jende bitxi eta barregarria badela probintzia batzuetan; eta alproja galantak dira gainera!». Eta zuetako nork ez du, kristau etsipenez beterik, ez jendaurrean, baizik eta bakartasunean, isilik, norberarekiko bakarrizketaren orduan, galdera larri hau aditu bere arimaren hondorik sakonenean?: «Ez ote dago niregan Txitxikoven ezaugarririk?». Ez hurrik eman ere! Eta, bitartean, gizarte-maila ez goikoegia ez behekoegia duen ezagun bat aldamenetik igaro delarik, ukondoaz joko du laguna, eta, barreari nekez eutsirik, esango dio: «Begira, begira, Txitxikov, hor doa Txitxikov!». Eta gero, haur baten antzera, ikasketek eta urteek eskatzen dioten neurritasun guztia ahazturik, lasterka joango da haren atzetik, zirika eta honela esanez: «Txitxikov! Txitxikov! Txitxikov!».

       Baina ozen samar hitz egiten hasi gara, ahazturik ezen gure protagonista, haren bizitza kontatzen jardun dugun bitartean lo egon baita, esnatu egin dela eta aise entzun lezakeela bere deitura hainbeste aldiz errepikatua. Gizon suminkorra da, eta gaitzitu egiten da berari buruz begirunerik gabe hitz egiten badute. Irakurleari bost axola Txitxikov berarekin haserretu edo ez, baina autorea ezin da inola ere bere protagonistarekin etsaitu: bide eta bidaia asko egin behar dituzte oraindik biek elkarrekin; bi tomo mardul datoz honen ondotik, eta hori ez da ahuntzaren gauerdiko eztula.

       — Aizak, zer gertatzen zaik? —esan zion Txitxikovek Selifani—. Zertan habil?

       — Zer? —esan zuen Selifanek, astiro.

       — Nola zer? Kirtena halakoa! Hoa lasterrago!