— Entzun, Pavel Ivanovitx —esan zuen—, askatasuna ekarri dizut, oraintxe bertan hiritik alde egiteko baldintzarekin. Bildu zure puska guztiak eta zoaz Jainkoarekin. Ez berandutu minutu bat ere, gauzak uste baino okerrago daude eta. Badakit hemen badela gizon bat aldarte oneko jartzen zaituena; bada, isilpean jakinarazten dizut beste kontu bat ateratzen ari dela argitara, hain larria, ezen ez baitago salbatuko zaituen indarrik. Berak, noski, beste herritar batzuk ere hondatu nahi ditu, baina dena argituko da azkenean. Aurrekoan zurekin izan nintzenean, zure egoera ona zen, oraingoa baino askoz ere hobea. Txantxetan ez hartzera aholkatzen zaitut. Lehia biziz eta elkar joka eskuratu nahi dituzte denek ondasun materialak, beste munduko bizitzan pentsatu gabe hemengo bizitzan ongizatea lortzerik balego bezala; bada, nire ustez, ez dira horiek ondasunik funtsezkoenak. Sinetsidazu, Pavel Ivanovitx, elkar zapaldu eta xehatzeraino denek irrikatzen duten guztiari uko egin eta espirituzko ondasunek dakarten ongizatea gogoan hartzen ez dugun bitartean, ondasun materialetatik ez da inolako ongizaterik sortuko Lurrean. Iristear dago gosearen eta pobretasunaren garaia, hala herri osoarentzat, nola gizarte-sail bakoitzarentzat... Argi dago hori. Diotena diotela, arimaren mende dago gorputza. Nolatan nahi dute gauzak behar bezala joatea? Ez pentsatu arima hiletan, zeure arima bizidunean baizik, eta, Jainkoaren laguntzaz, har ezazu beste bide bat! Ni ere hemendik joango naiz bihar. Azkar ibili!, ni hemen ez banaiz, ezbeharren bat gerta dakizuke eta.

       Hori esandakoan, han joan zen agurea. Pentsakor geratu zen Txitxikov. Bizitzaren zentzua nahikoa garrantzitsua begitandu zitzaion berriro. «Arrazoi dik Murazovek —esan zuen—, iritsi zaidak beste bide bat hartzeko ordua!» Hori esandakoan, espetxetik atera zen. Jagole batek kutxa eraman zuen beraren atzetik, arrastaka; beste batek, berriz, arropa zuriaren fardela. Selifan eta Petrushka izugarri poztu ziren nagusi jauna aske ikusi zutenean.

       — Ea, mutilok —esan zien Txitxikovek, txeratsu—, bil itzatzue gauza guztiak, alde egin beharra zeukaagu.

       — Berehalaxe, Pavel Ivanovitx —esan zuen Selifanek—. Inondik ere, bidea irmo dago, elur asko bota du eta. Egia esan, bazen garaia hiri honetatik joateko. Hainbesterainoko gorrotoa hartu diot, ezen ez bainuke berriro ikusi nahi.

       — Hoa arotzarengana eta gurpiletan irristagailuak ipintzeko eskatu —esan zuen Txitxikovek, eta hirira joan zen, bera bakarrik eta azken agurra egitera inoren etxera inguratzeko asmorik gabe. Ez zegoen batere lasai gertakari haien guztien ondotik, batez ere berari buruzko esamesa ugari zebiltzalako hirian, ezin erdeinagarriagoak denak. Ustekabeko topo egiteak oro saihesturik, Navarinoko ke eta sugar koloreko oihala saldu zion merkatariaren dendan soilik sartu zen, itzalgaizka; beste lau arshina oihal erosi —fraka eta galtzak egiteko adina—, eta lehengo jostunarengana joan zen. [Prezio] bikoitzaren truke, jostuna ohi baino lehiatsuago jardutera erabaki zen, eta gau osoan lan egitera behartu zituen jostundegiko langile guztiak, kandelen argitan, orratz, lisa-burdina eta hortzekin, eta biharamunean prest zegoen fraka, berandutxo baina. Zaldiak kotxeari loturik zeuden ordurako. Txitxikovek, hala ere, saiatu egin zuen fraka. Ondo josirik zegoen, aurrekoaren berdin-berdina zen. Baina, ai!, buruan soilgunetxo bat zuela konturatu zen, eta tristuraz esan zuen: «Zergatik lerratu naiz hain bortizki etsipenera? Buruko ileak erauztea ere!». Jostunari ordaindu, eta hiritik alde egin zuen azkenean, oso gogo-aldarte bitxiko. Ez zen lehengo Txitxikov bera. Lehengo Txitxikoven hondarrak-edo ziren. Lurrera bota duten etxe zahar batekin aldera zitekeen haren gogo-aldartea: hondakinen gainean beste eraikin bat altxatzeko eraitsi dute etxe zaharra, baina oraindik ez dira etxe berria erakitzen hasi, arkitektoak ez dituelako planoak ekarri eta langileak zer egin ez dakitela geratu direlako. Murazov zaharrak Txitxikovek baino ordu bete lehenago alde egin zuen hiritik, Potapitxekin batera, kibitka arrunt batean; Txitxikov abiatu eta ordu bete geroago, berriz, printzearen agindu bat zabaldu zen hirian, Petersburgera joatekoa zela-eta funtzionario guztiak batera ikusi nahi zituela esanez.

       Gobernadore militarraren etxeko areto nagusian hiriko funtzionario guztiak bildu ziren, gobernadoretik hasi eta kontseilari titularreraino: sailburu eta bulegoburuak, kontseilariak, aholkulariak, Kisloiedov, Krasnonosov, Samosvistov, eskupeko diru zikinak onartzen zituztenak eta errefusatzen zituztenak, tolesez beteak, tolesez erdi beteak eta tolesik gabeak; jeneralaren agerpenaren zain zeuden, jakinminez denak eta ez guztiz lasai inor. Agertu zen printzea, ez goibel eta ez alai: irmoa zuen begirada, hala nola ibilera ere... Diosal egin zioten funtzionario guztiek, soina nabarmenki makurtuz haietako askok. Buru-makurtu arin batez erantzun, eta honela hasi zen printzea:

       — Petersburgera joatekoa naizela, egokia iruditu zait guztiokin elkartzea eta alde egitera bultzatu nauten arrazoietako batzuk azaltzea. Oso auzi lotsagarria hasi da gure hiri honetan. Uste dut hemen zaudenetako askok badakizuela zertaz ari naizen. Auzi horrek beste afera batzuk atera ditu argitara, hura bezain arbuiagarriak, zeinetan nahasirik baitaude orain arte nik prestutzat neuzkan funtzionario asko. Orobat jakin dut auzibidea ahal beste korapilatzeko asmo ezkutua dagoela, auzia ohiko lege-bideetatik epai dadin eragozteko. Badakit nor izan den eragile nagusia eta ezkutuan nori [...], nahiz eta trebetasun handiz estali duen bere esku hartzea. Gauzak horrela, jakinarazi behar dizuet nire asmoa ez dela lege-bide burokratikoetara jotzea, epaiketa militar berehalakoa egitea baizik, gerra-[denboran] bezala, eta espero dut erregeak horretarako baimena emango didala dena azaltzen diodanean. Auzi bat bide zibiletik argitzea erabat ezinezkoa bada, armairuak [paperez] mukuru beterik badaude eta, azkenik, auziarekin inolako zerikusirik ez duten gertakari ustezkoen lekukotasun gehiegiek eta gezurrezko salaketek berez ilun samarra den auzi bat areago iluntzen badute, uste dut epaiketa militarra beste irtenbiderik ez dela geratzen, eta jakin nahi nuke zein den zuen iritzia.

       Isildu egin zen printzea, erantzunaren zain balego bezala. Begiak lurrean landaturik zeuzkaten denek. Zurbil zeuden haietako asko.

       — Badakit beste afera baten berri ere, nahiz eta horretan nahasirik dabiltzanak ziur dauden inork ez dakiela horren berririk. Auzi horrek ez du ohiko bide burokratikoa hartuko, ni neu izango bainaiz auzi-jartzaile eta salatzaile, eta ezin gezurtatuzko frogak aurkeztuko ditut.

       Baten batek dar-dar egin zuen funtzionario-taldearen erdian; asaldatu egin ziren izukorrenetako batzuk ere.

       — Eragile nagusiei, esan beharrik ez dago, gradua eta ondasunak kenduko dizkiete, eta gainerakoak kargutik egotziko dituzte. Badakit errugabe asko zigortuko dituztela errudunekin batera. Zer egingo zaio! Gertaturikoa arbuiagarriegia da eta justizia eskatzen du. Dena dela, badakit zigorrak ez dituela besteak zentzatuko, beste batzuek beteko dute kargutik egotzitakoen lekua, eta ordu arte zintzo izanikoak maltzur bihurtuko dira, eta orain agintarien uste ona irabaziko dutenek iruzur eta traizio egingo dute gero, baina, hala ere, bihotz-gogor jokatu beharra daukat, gertaturikoak justizia eskatzen du eta. Badakit zorroztasun gupidagabea leporatuko didatela, baina badakit beste batzuek [...] leporatuko didate [...] Orain, ezinbestean izan behar dut justiziaren tresna bihozgabea, errudunen buruaren gainera eroriko den aizkora.

       Nahi gabe, halako ikara batek hartu zituen aurpegi guztiak.

       Printzea lasai zegoen. Haren aurpegiak ez zituen salatzen ariman sentitzen zituen haserrea eta amorrua.

       — Orain, bere eskuetan askoren zoria duen hau berau, inoren erreguek sekula bigunduko ez zuketen hau berau, zuen oinetara abailtzen da, guztioi erreguka. Dena izango da ahaztua, ezabatua, barkatua; nire eskaria betetzen baduzue, guztion alde egingo dut. Hona eskaria. Badakit mehatxuek, zigorrek eta bestelako baliabideek ezin erauz dezaketela zuzengabekeria: erro sakonegiak egin ditu dagoeneko. Eskupeko diru zikinak onartzeko joera arbuiagarri hori ezinbesteko eta premiazko bilakatu da guztiontzat, are doilor jaio ez direnentzat ere. Badakit dagoeneko askori ezinezkoa gertatzen zaiela jokabide orokorrari gogor egitea. Baina orain, nork bere sorterria salbatu behar duen une sakratu eta erabakigarrian bezala, herritar oro dena jasateko eta sakrifikatzeko prest agertzen den une horretan bezala, dei bat egin behar diet oraindik ere bularrean bihotz errusiarra duten eta nola edo hala «bihotz-zabaltasun» hitza ulertzen duten guztiei. Ez gara hasiko orain eztabaidatzen gutariko nor den errudunagoa! Ni, beharbada, inor baino errudunagoa naiz; nik, beharbada, gogorregi jokatu nuen zuekin hasieran; beharbada, gehiegizko mesfidantzaz, muzin egin nien niretzat baliagarri izateko asmo zintzoa zuten askori, nahiz eta nik ere, neure aldetik, haiei [zer gaitzetsirik] izan. Justizia eta sorterriaren ongia benetan maite bazituzten, ez zuten zertan iraintzat hartu nire harrokeria; aitzitik, beren handinahia ito eta beren nortasuna sakrifikatu beharko zuketen. Ezinbestean, haien abnegazioaz eta ongiarekiko atxikimendu zintzoaz ohartuko nintzatekeen eta, azkenean, aintzat hartuko nituzkeen haien aholu baliagarri eta zuhurrak. Nolanahai ere, lehenago dagokie mendekoei nagusiaren izaerara moldatzea, nagusiari mendekoenera baino. Hori, gutxienez, legezkoa da, eta errazagoa, mendeko askorentzat nagusi bakarra baitago, eta nagusi bakoitzeko, ordea, ehunka mendeko. Baina utz dezagun orain alde batera nor den errudunagoa. Kontua da sorterria salbatu beharra daukagula; hilzorian dugu sorterria, eta gu geu gara horren errudunak, ez hogei herri atzerritarren inbasioa; legezko gobernuaren alboan beste agintaritza bat eratzen ari da, legezko edozein gobernu baino askoz ere ahaltsuagoa. Ezarrita daude haren baldintzak; finkaturik dago gauza bakoitzaren balioa, eta denek dakite prezioen berri. Eta ez dago agintaririk, legegile eta agintari guztietan jakintsuena izanik ere, kalteak konpontzeko gai denik, nahiz eta funtzionario gaiztoen egintzak murrizten saiatu beste funtzionario batzuk izendatuz haiek zaintzeko. Matxinaden garaian herria etsaiari aurre egiteko armatzen zen bezala jazarri behar du gutariko bakoitzak zuzengabekeriaren aurka; horretaz jabetzen ez garen bitartean, alferrikakoak izango dira ahalegin guztiak. Odol berdina dabil gure zainetan, odola dugu lokarri, eta, hain zuzen ere, odolkide eta errusiar gisa mintzo natzaizue orain. Bihotz-zabaltasunaren ideia ulertzen duen zuetako bakoitzarengana jotzen dut. Edonon dagoela gizabanakoari dagokion eginbeharra gogora ekartzeko eskatzen dizuet. Dei egiten dizuet hurbilagotik aztertzeko zuetako bakoitzaren eginbeharra eta Lurrean dituen betebeharrak, zeren eta dagoeneko oso ilun baitakusagu dena, eta neke handiz [...]