— Zer arraio zabiltzate batetik bestera? —esan zien trasgoak—. Ama bat aukeratu dut zuentzat, erdu hona eta aukera ezazue zuek ere izeben artetik bana.
Baina mutilek nahiago zutela hitzalditxoak egin eta tragotxo batzuk edan; ez zutela ezkontzeko gogo porrorik ere. Eta halaxe egin zuten, egin ere: hitzalditxoak esan, han zeudenen alde topa egin eta edalontzia buruz behera jarri gero, azken tantaraino edan zutela erakusteko. Gero, arropak erantzi eta mahai gainean etzan ziren lotarako, etxean baleude bezala. Trasgo zaharra, berriz, dantza batean zebilen, gelaren buelta osoan biraka bere emaztegai gaztearekin; eta aldean zeramatzaten botak trukatu zizkioten elkarri, eraztunak trukatzea baino dotoreago zelako.
— Han! Oilarraren kukurrukua! —esan zuen giltzain zaharrak—. Leihoetako atexkak batu behar ditugu, eguzkiak ahituko gaitu, bestela.
Eta, halaxe, muinoa itxi zuten. Kanpoan, ordea, sugandilak arrapaladan ari ziren, gora eta behera, zuhaitzaren zartatuetan zehar, eta honela esan zioten elkarri:
— Bai maitagarria trasgo zaharra!
— Nik nahiago mutil gazteak —esan zuen zizareak; baina, jakina, hark ezin ikusi, mamorro gaixoak!
(Elverhøi)
ELURRETAKO ERREGINA
Zazpi istorioko ipuin bat
LEHEN ISTORIOA
Ispilu hautsiarena eta haren zatiez gertatu zena
Erne belarriak, ipuina hastera doa! Amaitzen denerako orain dakiguna baino gehiago jakingo dugu. Behinola ba omen zen iratxo bat, iratxo guztien artean gaiztoena; deabrua bera zen, izan ere. Egun batean oso umore oneko zegoen, ispilu miragarri bat asmatu zuelako. Ispilu hartan islatzen zen gauza on eta eder oro txikiagotu eta ia ezdeusaren hurrengo bihurtzen zen, eta txar eta hutsal zen oro, berriz, handiagotu eta txarrago bihurtzen zen. Paisaje ederrenek espinaka egosiaren itxura hartzen zuten, eta jenderik xarmagarriena higuingarri bihurtzen zen, edo barregarri bestela: buruz behera eta sabelik gabe agertzen ziren, eta aurpegiak erabat desitxuraturik, nork ezaguturik ez zegoela. Eta bakarren batek orin bat baldin bazuen, aho-sudurrak estaltzeraino zabaldurik agertuko zitzaion. «Hau bai denborapasa polita», esan zuen deabruak berekiko. Edonori asmo onen bat bururatzen bazitzaion, berehala ikus zitekeen imintzio zatar bat ispiluan, eta horrek pozez zoratu beharrean jartzen zuen deabrua. Deabrugaien eskolan —bazuen eta deabruak eskola bat— mirari bat gertatu zela zioten ikasleek: munduaren eta gizakien benetako irudia ikus zitekeela orain. Bazter guztiak korritu zituzten ispiluarekin. Eta azkenean ez zen geratu herririk ez gizakirik ispilu hark islatu eta itxuratxartu ez zuenik. Orduan, ispilua hartuta, zerurantz abiatu ziren, aingeruez eta Jainkoaz trufatzera. Zenbat eta gorago igo, orduan eta imintzio gogorragoak egiten zituen ispiluak, eta eskuetan eustea ere kosta egiten zitzaien deabrugaiei. Hegan segitu zuten, gero eta gorago, aingeruengandik eta Jainkoarengandik gero eta gertuago. Halako batean, imintzio bortitzek eraginda, deabrugaiei eskuetatik erori ispilua eta lurraren kontra hautsi zen, ehundaka mila pusketatan, bilioika eta gehiago zatitan. Lehen baino kaltegarriago bihurtu zen hartara. Zatietako batzuk hondar-ale bat baino txikiago zirenez, lau haizetara barreiatu ziren mundu osoan zehar, eta jendeari begietan sartzen bazitzaizkion, han geratzen ziren, eta jende hark dena itxuratxarturik ikusten zuen, edo gauzen alderdi makurra soilik, kristal-printza ñimiño bakoitzak ispiluaren dohai osoa gorde zuelako. Kristal-printza norbaiten bihotzean sartzen bazen, askoz okerragoa zen orduan, bihotza izozten baitzion. Ispiluaren beste pusketa batzuk kristalen neurrikoak ziren, eta leihoetan jarri zituen jendeak, baina ez zen komeni handik adiskideei begiratzea. Beste zenbait pusketa antiojo gisa erabili zen, eta ezbeharrik asko izaten zuen jendeak gauzak ondo ikusi eta zuzen jokatzeko asmoz antiojo haiek janzten bazituen. Horrek guztiak izugarrizko grazia egiten zion deabruari, eta tripak bota beharrean egiten zuen barre. Ispiluaren izpi ñimiñoetako batzuk, baina, airean segitzen zuten oraindik, eta ikusiko duzue zer gertatu zen.
BIGARREN ISTORIOA
Mutikoa eta neskatila
Hiri handi batean, horrenbeste jende eta etxe dagoen lekuan, ez da izaten nork bere lorategia edukitzeko aukerarik, eta, horregatik, jende gehienak landareak poteetan hartzearekin konformatu behar izaten du. Hiri horietako batean, baziren bi ume pobre, lorontzi bat baino askoz handiago ez zen lorategi bat zutenak. Ez ziren neba-arrebak, baina balira bezala maite zuten elkar. Beren gurasoak elkarren aurrez aurre bizi ziren, teilatupeko etxebizitza banatan. Etxe bateko teilatuak ia bestearena ukitzen zuen, ur-hodia baino ez zuten bien artean. Etxebizitza bakoitzak leiho txiki bana zuen, eta nahikoa zen ur-hodiaren gainetik igarotzea etxe batetik bestera joateko.
Familia bakoitzak, leiho aurrean, zurezko ontzi handi bana zuen, eta ontzi haietan sukalderako belarrak eta arrosa-landare txiki bat: arrosa-landare bat ontzi bakoitzean, eta eder askoak gainera. Umeen gurasoei zer, eta ontzi haiek luzetara jartzea bururatu zitzaien, ur-hodiaren gainean leihotik leihora, eta hartara benetako lorategia ematen zuen. Ilar usaintsuak ontzietatik zintzilik zeuden, eta arrosen adar luzeak leihoen inguruan zabaltzen ziren batzuk besteekin korapilaturik, hostoek eta loreek arku handios bat osatzen zutela. Lore-kutxak oso altu zeuden eta haurrek bazekiten ezin zutela ertzera arrimatu, baina sarritan izaten zuten baimena beren aulki txikiak atera eta arrosen azpian esertzeko. Leku aparta zen hura jolaserako.
Baina, jakina, neguan akabo gozamen hura. Sarritan izotzak erabat estaltzen zituen leihoak. Orduan, kobrezko txanponak sutontzian berotu eta leiar izoztuetan jartzen zituzten, eta behatxulo polit bat irekitzen zen han, biribil-biribila. Eta haren atzetik begi bizi batek egiten zuen kirik; begi batek leiho bakoitzaren atzetik. Neskatila eta mutikoa ziren. Mutikoak Kay zuen izena eta neskatilak Gerda.
Udan nahikoa zuten salto bat ematea elkarrekin egoteko, baina neguan etxeko eskailera guztiak jaitsi behar zituzten eta beste etxekoak igo, eta kanpoan bisutsa zurrunbilotsu aritzen zuen.
— Begira! Erlakume zuria bizitoki berri baten bila! —esan zien amonatxok.
— Horiek ere ba al dute erregina? —galdetu zuen mutikoak, bazekielako benetako erleek izaten zutela.
— Izango ez dute, ba! —esan zuen amonak—. Erladia itxiena den tokian joaten da! Besteak baino handiagoa da eta ez da inoiz lurreratzen; zeru ilunerantz egiten du hegan beti. Neguko gau askotan, hiriko kaleetan zehar hegaldaka doala, leihoetatik kirikatzen du, eta, orduan, izotz ederrez estaltzen ditu leihoak, lorez estaliko balitu bezala.
— Bai, nik ere ikusia dut! —esan zuten haurrek, eta konturatu ziren amonak egia zioela.
— Etor daiteke hona elurretako erregina? —galdetu zuen neskatilak.
— Etor dadila —esan zuen mutikoak—, sutontzi gainean jarriko dut bertan urtu dadin.
Baina amonak mutikoaren adatsa laztandu zuen eta beste ipuin batzuk kontatu zizkien.
Iluntzean, Kay txikia bere etxean arropak eranzten ari zela, leiho ondoko aulki batera igo eta zulotxotik kirikatu zuen. Elur-maluta bi erori ziren kanpoan, eta bietarik bat, handiena, lorontziaren ertzean pausatu zen. Maluta hazten hasi zen, hazten eta hazten, eta, azkenean, dama baten itxura hartu zuen, milioika izar-malutaz egina zirudien mihise zuri finez jantziriko dama batena. Izugarri ederra zen, eta fin-fina, baina izotzezkoa dena, itsutzeraino distiratsua; bizirik zegoen, ordea. Haren begiek dir-dir egiten zuten bi izar arraitsu bailiran, baina ez zen naretasunik ez lasaitasunik haietan. Keinu egin zuen buruaz leihora, eta eskua jaso zuen. Mutikoa izutu egin zen eta aulkitik jaitsi; eta iruditu zitzaion hegazti itzel bat pasatu zela leiho paretik.
Hurrengo goizean izotza egin zuen, urtu zen gero, eta udaberria etorri zen. Eguzkia irten zen, zuhaitzak berdatzen hasi ziren eta enarak habiak egiten. Jendea leihoak zabaltzen hasi zen, eta gure bi laguntxoak berriro eseri ziren lorategi txikian, ur-hodiaren gainean, teilatu guztien gainetik.
Arrosek lore eder ugari eman zuten uda hartan; salmo bat ikasi zuen neskatilak, arrosei buruzkoa, eta bere arrosetan pentsatu zuen. Salmoa mutikoari kantatu zion, eta geroxeago biek elkarrekin kantatu zuten:
Arrosak haranean loretan,
Jesus Haurtxoa bertan pozetan!
Eta elkarri eskua emanda, musu ematen zieten arrosei, eta bozkarioz begiratzen Jainkoaren eguzki gozoari, eta hitz ere egiten zioten, Jesus Haurtxoa han balitz bezala. Zein atseginak udako egun haiek, zer gozamena han kanpoan egotea, arrosa urrintsu haien ondoan! Izan ere, loreak eman eta eman ari ziren, inoiz agortzeko itxurarik gabe.
Egun batean, Kay eta Gerda animalien eta hegaztien irudi-liburu bat begiratzen ari zirela, erlojuak bostak jo zituen elizako kanpandorrean, eta Kayk esan zuen:
— Ai! Sastada bat sentitu dut bihotzean, eta zerbait sartu zait begian!
Neskatilak lepo inguruan jarri zizkion eskuak. Kayk begiak kliskatu zituen: ez, han ez zen ezer ikusten.
— Irten zaidala uste dut! —esan zuen Kayk. Baina bai zera! Zer izango, eta iratxoen ispilu hautsiaren printza bat. Badakizue, ispilu ikaragarri harena, gauza on eta eder oro zantar eta itsusi bihurtu, eta gauza txarrak eta akatsak nabarmendu eta areagotzen zituen harena.
Kay gizajoari ere printzetako bat sartu zitzaion bihotzean. Bihotza izotz-puska bilakatu zitzaion berehala. Ez zion minik ematen, baina hantxe zuen kristaltxoa.
— Zergatik egiten duzu negar? —galdetu zuen—. Zein itsusi ematen duzun! Ez zait ezer gertatzen. Ene! Begira! —egin zuen garrasi bat-batean—. Arrosa hori harrak jota dago, eta, begira hango beste hura zein okerra den! Egia esan, oso arrosa itsusiak dira, beren ontziak bezain itsusiak.
Eta ostikada eman zion ontziari, eta erauzi egin zituen bi arrosa haiek.
— Zertan ari zara, Kay? —egin zuen garrasi neskatilak. Haren larria ikusi zuenean, mutikoak beste arrosa bat erauzi eta bizkor-bizkor leihotik barrura egin zuen, Gerda maitagarria bakarrik utzita.
Geroxeago, Gerdak irudi-liburu hura eraman zionean, Kayk liburu hura umetxoentzat zela esan zion. Eta amonak ipuinen bat kontatzen bazuen, beti aurkituko zion bainaren bat. Eta hori baino okerragoa: ahal zuenetan, amonaren aulkiaren atzean jarri, antiojo batzuk jantzi eta haren hitz egiteko era imitatzen zuen. Eta hain ondo egiten zuen, ezen jendeak barre egiten baitzuen. Oso trebea zen kaleko edonor antzeratzen. Inoren alderdi berezi eta barregarrienak imitatzen zituen, eta jendeak esaten zuen:
— Hau mutiko argia!
Baina hori guztia bihotzean eta begian sartu zitzaizkion kristal-printzen eragina zen, eta horrek berak eramaten zuen, nori, eta bera horrenbeste maite zuen Gerdari ere burla egitera.
Kayren jolasak arras desberdinak ziren orain, ez zuten lehengoen antzik, helduenak ziruditen. Neguko egun batean, elurra gogoz ari zuela, lupa handi bat hartuta irten zen, eta bere beroki urdinaren barrena jaso zuen, elur-malutak bertan eror zitezen.
— Begira ezazu orain, Gerda, begiratu kristaletik! —esan zuen. Malutak handi-handiak ikusten ziren; lore zoragarriak edo hamar puntako izarrak ematen zuten. Ikusgarriak ziren benetan.
— Bai gauza bitxia, ezta? —esan zuen Kayk—, benetako loreak baino askoz interesgarriagoak dira, eta ez dute narrio txikienik ere; akatsgabeak erabat, baldin eta urtuko ez balira!
Geroxeago, eskularru handi batzuk jantzita eta bizkarrean lera zuela agertu zen, eta, belarri-zulora garrasi eginez, esan zion Gerdari:
— Plazara joateko baimena dut. Leraz ibiltzera noa besteak ibiltzen diren lekuan! —eta alde egin zuen.
Plazan, mutiko ausartenek nekazarien gurdietara lotzen zituzten beren lerak eta bide-zati luzeak egiten zituzten horrela. Gauza gustagarriagorik! Jolasaren unerik animatuenean lera handi bat etorri zen, zuri-zuria goitik behera, eta gidaria larru iletsuzko berokia eta txanoa jantzita zetorren. Lera handi hark bi buelta eman zituen plazaren inguruan, eta Kayk bizkor-bizkor lotu zion atzealdean bere lera txikia. Orduan, azkar, gero eta azkarrago, ondoko kaletik sartu ziren. Gidariak burua jiratu eta agur egin zion Kayri oso abegitsu, elkar ezagutuko balute bezala. Kay lera handitik askatzen saiatzen zen bakoitzean, ezezagunak diosala egiten zion, eta berriro esertzen zen. Halaxe irten ziren hiriko atetik. Elurra lodi-lodi hasi zuen une horretan, hainbeste, non Kayk ez baitzuen bere sudurra baino haratago ikusten. Lera handira lotzen zuen soka askatzen saiatu zen; alferrik, ordea: ez zuen, horratik, askatzerik lortu; lera handiari lotuta jarraitzen zuen, eta haizea baino azkarrago zihoazen. Indar guztiekin egin zuen garrasi, baina inork ez zion aditu, eta elurrak mara-mara segitzen zuen, eta lerak ere etengabe aurrera bere laster eroan. Lantzean behin brastakoa egiten zuen lerak, lubaki eta itxituren gainetik jauzika joango balitz bezala. Kay beldurrak airean zihoan, eta aitagure bat errezatu nahi izango zukeen, baina biderketa-taula baino ez zitzaion etortzen burura.
Elur-malutak gero eta handiagoak ziren, eta azkenean oilo zuri handien itxura hartu zuten. Bat-batean lera bide bazterrean geratu zen, eta gidatzen zuen pertsona jaiki egin zen; haren berokia eta kapelua elur soila ziren. Dama bat zen, oso garaia eta liraina, zuriaren zuriaz distiranta: elurretako erregina zen.
— Lasterketa bikaina izan da —esan zion Kayri—, baina hotzak al zaude? Bildu zaitez nire hartz-larruzko berokian! —eta bere ondoan jarri zuen leran, eta larruan bildu zuen, eta Kayri elur-meta batean murgildu zela iruditu zitzaion.
— Hotzak al zaude oraindik? —galdetu zion erreginak, eta musu eman zion bekokian. Ui!, izotza bera baino hotzagoa izan zen musua, eta zuzenean joan zitzaion bihotzaren erdiraino, ordurako bihotza ia izozturik baldin bazuen ere. Hiltzear zegoela iruditu zitzaion Kayri, baina lipar batez bakarrik, zeren berehala zen onik berriro, eta handik aurrera ez zuen hotzik sentitu.
— Nire lera! Ez ahaztu nire lera! —horixe etorri zitzaion gogora, baina lera txikia, oilo zurietako bati loturik, handiaren atzetik zihoan. Elurretako erreginak beste musu bat eman zion Kayri, eta orduan bai, orduan Kay Gerda txikiaz ahaztu zen, eta amonaz, eta etxeko guztiez.
— Ez dizut musu gehiagorik emango, hilko zintuzket bestela!
Kayk begiratu egin zion. Politetan politena iruditu zitzaion. Ez zuen hura baino aurpegi argi eta ederragorik inoiz ikusi; orain ez zitzaion iruditzen izotzezkoa, leiho ertzean eseri eta keinua egin zion hartan bezala. Kayren iritzirako akatsgabea zen, eta ez zion inolako beldurrik. Kayk esan zion bazekiela buruketa zailak egiten, baita zatikien bidez ere, eta bazekiela Europako herrialde bakoitzaren hedadura milia karratutan, eta baita zenbat biztanle zituen bakoitzak ere. Erreginak irribarre egiten zion, eta Kayk pentsatu zuen berak zekien guztia ez zela nahikoa, eta orduan zeru zabalera begiratu zuen, eta han joan ziren biak hegan, gora eta gora, hodei ilun baten gainean, eta trumoiak burrunba eta orro egiten zuen, antzinako kantak kantatuz bezala.
Oihanen eta lakuen gainetik egin zuten hegan, itsasoen eta irlen gainetik. Han behean, beren azpian, firrindaka zebilen iparbeltza, uluka otsoa; erlantz egiten zuen elurrak, eta haren gainetik, bele beltza hegan zihoan karranka; baina denen gainetik ilargia ageri zen, handi eta eder, eta Kayk harixe begira eman zuen neguko gau luzea. Eguna urratu zuenean, elurretako erreginaren oinetan lo zegoen Kay.
HIRUGARREN ISTORIOA
Magia zekien emakumearen baratzea
Zer gertatu zen Gerda txikiarekin Kay itzultzen ez zela ikusi zuenean? Non egon zitekeen mutikoa? Inork ez zekien ezer, inork ezin zuen argibiderik eman. Beste mutikoek zekiten gauza bakarra zen Kay bere leratxoa lera handi eta eder bati lotzen ikusi zutela, kalean aurrera egin zutela gero, eta hiriko atetik irten zirela. Inork ez zekien non zegoen, eta malko ugari isuri zen hirian. Gerda txikia negar eta negar aritu zen luzaroan. Azkenean, zabaldu zen Kay hil egin zela, hiri ondoko ibaian hondoratu zela. Oi, zein luzeak eta ilunak izan ziren neguko egunak!
Azkenik udaberria iritsi zen, eta eguzki epela harekin.
— Kay joan egin zaigu, hilda dago! —esan zuen Gerda txikiak.
— Ez dut uste! —esan zuen eguzkiak.
— Joan egin zaigu, hilda dago! —esan zien enarei.
— Ba, guk ez dugu hori uste! —erantzun zuten, eta azkenean Gerdak berak ere ez zuen horrela zenik uste.
— Oinetako berriak jantziko ditut, neure oinetako gorriak —esan zuen goiz batean—, Kayk inoiz ikusi ez dizkidanak, eta ibaiari galdetzera joango naiz.
Goizean goiz, amona artean lo zegoela, Gerdak amonari musu eman eta oinetako gorriak jantzi zituen. Eta, bakar-bakarrik, hiriko atetik irten eta ibairaino joan zen.
— Egia al da zuk eraman zenuela nire jolaslaguna? Hura itzultzen badidazu, nire oinetako gorriak emango dizkizut.
Eta iruditu zitzaion olatuek baietz moduko bat egin ziotela. Beraz, erantzi zituen oinetako gorriak, hain kuttunak zituen haiek, eta ibaira bota zituen, baina ur-ertzean erori ziren, eta olatu txikiek lehorrera, ondora, ekarri zizkioten berriro. Bazirudien ibaiak ez zuela oparia onartu, ez ziola Kay txikia itzuli nahi.
Baina Gerdak pentsatu zuen oinetakoak ez zituela, agian, behar beste urrun jaurti. Horregatik, kanabera artean zegoen txalupa batera igo, brankaraino joan eta oinetakoak uretara jaurti zituen berriro. Txalupa, antza denez, ez zegoen ondo lotuta, eta neskatilak egin zuen mugimenduarekin, askatu eta ur-ertzetik urrundu zen. Gerda berehala ohartu eta handik irteten ahalegindu zen, baina txaluparen beste muturrera iristerako, txalupa ur-ertzetik kana batera baino gehiagora zegoen, eta gero eta azkarrago zihoan.
Gerda txikia erabat beldurtu eta negarrez hasi zen, baina inork ez zion aditzen, txolarreek izan ezik, eta haiek ezin zuten lehorrera eraman, baina ibai-ertzeraino hegan joan eta kantuan hasi ziren, neskatila kontsolatu nahian bezala:
— Hemen gauzkazu, hemen gauzkazu!
Txalupa arin-arin zeraman ur-korronteak; Gerda txikia han zihoan, eserita eta geldi, galtzerdi hutsetan. Zapatatxo gorriak atzetik zetozkion ur-gainean, baina ezin zuten txalupa iritsi, txalupa azkarrago baitzihoan.
Ibai-bazterrak ikusgarriak ziren, hango loreak zoragarriak, arbolak tantaiak, eta mendi-maldetan ardiak eta behiak ikusten ziren, baina han ez zen inor ageri.
— Apika, ibaiak Kay maitearengana narama —pentsatu zuen Gerdak, eta horrekin oso poztu zen: zutitu eta bazter berde eder haiek begiratu zituen ordu luzez.
Halaxe, bada, gereziondo batzuetara heldu zen. Etxetxo bat bazen han, leiho gorri-urdin bitxiak eta lastozko teilatua zituena. Etxaurrean zurezko bi soldadu zeuden, paretik pasatzen zen edonori armak erakusten zizkiotela. Gerdak garrasi egin zien, bizirik zeudelakoan, baina, noski, haiek ez zioten erantzun. Nahiko gertu zegoen soldaduengandik, urak ibai-ertzeraino eraman baitzuen txalupa. Deiadar egin zien berriro, arestian baino ozenago, eta, orduan, emakume zahar-zahar bat irten zen etxetik, makila handi eta oker bat euskarri harturik, eta lore polit pintatuz beteriko eguzki-kapelu handi bat buruan zuela.
— Ume gaixoa! —esan zuen andre zaharrak—. Nolatan iritsi zara halako korronte indartsua duen ibaitzar horretatik munduaren bazter galdu honetaraino zu bakar-bakarrik?
Gero uretan sartu zen, eta makila makotu hartaz baliatuz, txalupa geldiarazi zuen. Txalupa ur-ertzeraino eraman eta besoetan hartu zuen Gerda.
Gerda izugarri poztu zen berriro lehorrean egoteaz. Hala ere, beldur apur bat bazion amona ezezagun hari.
— Ea, esaidazu nor zaren eta nondik zatozen! —esan zion emakume zaharrak.
Eta Gerdak dena kontatu zion; eta amona zaharrak buruaz baietz egin eta esaten zuen: «Aha, aha!» Eta Gerdak den-dena kontatu zionean, Kay txikia ikusi ote zuen galdetu zion, eta emakumeak handik ez zela igaro erantzun zion, baina igaroko zela, noizbait; triste egon beharrean, bere gereziak jan behar zituela, eta bere loreak ikusi, edozein irudi-liburutan baino ikusgarriagoak zirela haiek, eta lore bakoitzak, gainera, bere historia kontatuko ziola. Horrela, amona zaharrak Gerdari eskutik oratu, etxera eraman eta atea itxi zuen.
Leihoak oso garaiak ziren, eta beirak gorrixkak, urdinak eta beilegiak. Kolore haiek argitasun bitxia zabaltzen zuten etxe barruan. Mahaian, emakume zaharraren gerezi gozo haiek zeuden, eta Gerdak nahi beste jan ahal izan zuen. Eta jaten zuen bitartean, emakumeak urrezko orrazi batez orrazten zuen, eta urre-koloreko adatsak sorta kiribilak egiten zizkion aurpegi arrosa bezain polit eta biribilaren inguruan.
— Nola desio izan dudan beti zu bezalako neskatila panpoxa bat izatea, nola, baina! —esan zion atsoak—. Ikusiko duzu zein ederki pasatuko dugun elkarrekin!
Eta emakume zaharrak ilea orrazten zion bitartean, Gerda txikiari ahaztuz joan zitzaion Kay, bere jolaslagun maitea. Izan ere, andre zahar hark magia zekien, baina ez zen sorgin gaizto bat, magia denborapasarako soilik erabiltzen baitzuen, eta orain Gerda berekin geratzea nahi zuen. Horregatik, baratzera irten eta makila makotuaz arrosa-landareak ukitu eta, lorez lore gainezka bazeuden ere, lur beltzean hondoratu zituen denak, eta ematen zuen han ez zela sekula arrosarik egon. Beldur baitzen andre zahar hura Gerdak arrosak ikusiz gero, ez ote zen bereekin oroituko, eta Kay txikiarekin gero, eta azkenean ez ote zion handik aldegingo.
Hori egin eta gero, lorategira eraman zuen Gerda. Hangoa bai usain goxoa, hango dena bai polita! Irudika daitezkeen lore guztiak zeuden baratze zoragarri hartan, urte-sasoi guztietakoak eta denak loretan; ezein irudi-liburuk ezin zuen horren ederra eta anitza izan. Gerda pozez jauzika hasi zen, eta jolasean aritu zen bertan, eguzkia gereziondo garaien atzean gorde zen arte. Orduan ohe txiki liluragarri batera eraman zuen amonak. Oheak seda gorriko estalki harro-harro bat zuen, bioleta urdinez zipriztindua, eta hantxe egin zuen lo Gerdak, gozo-gozo, eta, erregina batek bere eztei-gauean nola, amets eztiak izan zituen.
Biharamunean ere eguzkitan aritu zen loreekin jolasean, eta baita ondorengo egun askotan ere. Gerdak lore guztiak ezagutzen zituen, eta asko izan arren, iruditzen zitzaion bat falta zela; ezin esan zein, ordea. Harik eta egun batean, eserita zegoela, emakume zaharraren lorez pintatutako eguzki-kapelua ikusi zuen arte, kapeluko lorerik politena arrosa bat baitzen. Andre zaharrari ahaztu egin zitzaion hangoa kentzea beste guztiak lurpean desagertarazi zituenean. Hala gertatu ohi da sarri: ezin izaten dela den-dena gogoan eduki!
— Zeer?! —esan zuen Gerdak—. Nolatan ez dago hemen arrosarik?!
Eta lasterka joan zen lore-moltsoen artera, eta bila eta bila hasi zen. Alferrik, ordea: baratzean ez zen arrosarik. Azkenean negarrari eman zion, eta haren malkoak lehen arrosak egon ziren lekuan erori ziren, eta malko beroek lurra hezetu zutenean, bat-batean ernatu ziren arrosa-landareak, lurperatuak izan zirenean bezain loretsu. Arrosak besarkatu eta musukatu egin zituen Gerda txikiak, eta etxeko arrosa ederretan pentsatu zuen, eta baita Kay txikiarengan ere.
— Ai, ama! Zenbat denbora galdu dudan! —esan zuen neskatilak—. Kay aurkitu behar dut. Ba al dakizue non den? —galdetu zien arrosei—. Zuek ere uste duzue hil egin dela?
— Ez da hil —erantzun zioten arrosek—. Gu lurpean izan gara, hildako guztiak egoten diren lekuan, eta han ez zegoen Kay.
— Mila esker! —esan zien Gerda txikiak, eta beste loreetara joan zen, eta haien kalizetan begiratu eta galdetu zien:
— Ba al dakizue Kay txikia non den?
Baina loreak, eguzkitara begira zabal-zabal, ametsetan zeuden, zein bere ametsean murgildurik. Gerdak amets ugari entzun zuen, baina Kayri buruz bat ere ez.
Eta zer kontatzen zuen lili gorriak?
— Entzun danborra: porron-pon! Bi nota baino ez ditu, porron-pon! ari da beti. Aditu emakumeen samin-kantua! Aditu abadeen deia! Emakume hindua, sari gorria soinean, su-metaren gainean dago zutik; bera eta bere senarraren hilotza sugarretan bildurik. Emakumeak, ordea, inguruko jende artean dagoen gizon batengan du gogoa, begiak su-lamak baino distiratsuagoak dituen harexengan. Emakumeari gizon horren begietako sugarrak erretzen dio bihotza, aurki errauts bihurtuko duten su-lamek bainoago. Hil ote dezakete su-lamek bihotzeko garra?
— Ez dut piperrik ere ulertzen! —esan zuen Gerda txikiak.
— Hori da nire istorioa! —esan zuen lili gorriak.
Zer dio ezkerte beltzak?
— Han, mendiaren bidezidor estuaren gainean, gaztelu zahar bat dago. Gazteluko horma zahar gorrietan gora hedatzen da huntz berde sarria, hostorik hosto, balkoiraino, eta balkoian neska lirain bat dago, besoak barandan jarrita eta bideari so. Adarrean den arrosa ere ez da hura bezain eder; ez eta haizeak mugitzen duen sagar-lorea ere hura bezain airos; neska higitzen denean, haren sedazko soineko dotorearen xuxurlak dio: Noiz etorriko ote da?
— Nor? Kay? —galdetu zuen Gerda txikiak.
— Nik neure istorioa kontatzen dut soilik, neure ametsa, ez besterik! —erantzun zuen ezkerte beltzak.
Zer kontatzen du negu-txilintxak?
— Han, arbola artean, soketatik dilin-dalan, ohol luze bat dago zintzilik: zabu bat da. Bi neskato pinpirin, soinekoak elurra bezain zuri eta kapeluen sedazko xingola berde luzeak firurika, zanbuluka dabiltza zabuan eserita. Nesken neba, haiek baino zahartxoagoa, zutik dago zabuan. Soken inguruan jarri ditu mutilak besoak, ez jausteko, esku batean kikaratxo bat baitu, eta bestean buztinezko pipa bat, xaboi-punpuluak egiteko. Zabuaren kulunkarekin batera, kolore ñabarreko punpuluak zabaltzen dira airean; azken punpulua piparen giderrean geratu da eta haizeak emeki eragiten dio. Zabua kulunkan ari da. Txakur txiki beltz bat, punpuluak bezain arina, atzeko hanken gainean jarri eta zabura igo nahian dabil. Zabuak kulunkan segitzen du, eta txakurrak irrist egiten du; zaunka hasten da, haserre; neska-mutilek barre egiten dute; punpuluak lehertu egiten dira. Ohol bat kulunkan, bitsezko eszena bizi bat, hori da nire kanta!
— Gauza politak izango dira esan dituzunak, baina oso doinu tristean kontatu dituzu, eta Kay ez duzu aipatu ere egin. Zer ote diote jazintoek?
— Baziren behin hiru ahizpa eder, oso gardenak eta delikatuak. Baten soinekoa gorria zen, beste batena urdina eta hirugarrenarena txit zuria. Eskutik oratuta dantzan ari ziren laku nare baten ertzean, ilargi-argitan. Ez ziren silfideak, gizakiak baizik. Urrin ezin goxoago bat zabaldu zen airean, eta neskak basoan desagertu ziren; han urrina are sarkorragoa zen. Hiru zerraldo datoz irristan oihanetik aintzira alderantz, eta zerraldoetan luze, hiru neskak. Ipurtargiak inguru-minguru dabiltza hegan, airean dindilizka dauden kriseilu ttipiak bailiran. Dantzan ari ziren neskatilak lo ala hilik ote daude? Loreen usainak hil direla esaten du; arratsaldeko kanpaiak hil-kanpaia jotzen du!
— Oso tristetzen nauzu —esan zion Gerda txikiak—. Zure usain sarkorrak hildako neskak gogorazten dizkit. Ai! Egia ote Kay hilik dela? Arrosak lurpean egon dira eta ezetz esaten dute.
— Din-dan! —egin zuten jazintoen txilinek—. Hil-kanpaia ez dugu Kay txikiarengatik jotzen; Kay ez dugu-eta ezagutu ere egiten! Gure kantua kantatzen ari gara, ez dugu besterik ezagutzen eta!
Eta Gerda urrebotoiarengana joan zen; urrebotoiak dir-dir egiten zuen bere hosto berde distiranteen artean.
— Eguzki txiki dirdaitsu bat ematen duzu! Esaidazu: ba al dakizu non aurki dezakedan nire jolaslagun maitea?
Eta urrebotoiak dizdiz bizi bat egin eta Gerdari begiratu zion. Zer kanta zezakeen urrebotoiak? Kayri buruzko kanturik ez behintzat.
— Jainkoaren eguzki alaiak gozo berotzen zuen etxetxo baten barrua udaberriko lehen egunean. Errainuak auzoaren horma zuriaren gaineraino iristen ziren, eta hormaren ondoan hazten ziren lehen lore beilegiek urre distiratsua ziruditen eguzkitan. Etxe aurrean amona zahar bat zegoen, bere kadiran eserita. Iloba etorri zitzaion —neskame txiro polita bera— bisitatxo bat egitera, eta musu eman zion. Urrea zen, bihotzeko urrea, musu bedeinkatu hura. Urrea zegoen ezpainetan, lurrean, urrea han goian, goiz oskarbi hartan. Hori da nire istorioa! —esan zuen urrebotoiak.
— Nire amonatxo xahar gaixoa! —egin zuen hasperen Gerdak—. Faltan izango nau; triste izango da niregatik, Kayrengatik triste egon zen bezalaxe. Baina laster itzuliko naiz etxera, eta Kayrekin itzuliko naiz gainera! Alferrik ari naiz loreei galdezka, beren kantuak baino ez dakizkite, ez dute niretzako albisterik!
Eta soinekotxoa jaso zuen azkarrago joan ahal izateko; baina liliparen gainetik pasatzean, lilipak hanketan jo zuen. Orduan, Gerda gelditu egin zen. Lore luzeari begiratu eta galdetu zion:
— Zuk zerbait dakizu, ala? —eta harengana makurtu zen. Eta zer kontatu zion lilipak?
— Neure burua ikusten dut! Neure burua ikusten dut! —esan zuen lilipak—. Oi, oi, oi, hau usain gozoa dudana! Han goian, teilatupeko gelatxoan, neskato dantzari bat dago, erdi jantzirik. Hanka bakar baten gainean jartzen da, gero bi hankan, eta ematen du mundu osoa daukala bere oinen azpian. Dantzaria itxurapen hutsa da, ordea. Te-ontzitik ura isurtzen du eskuan duen jantzi baten gainera; jantzi hori bere gerruntzea da. «Gauza ona da garbitasuna!» esaten du dantzariak. Haren soineko zuria gako batetik zintzilik dago; hura ere te-ontzian garbitu izan da, eta teilatuan sikatu. Dantzariak soinekoa jantzi eta azafrai-koloreko zapi bat jartzen du gero lepo-bueltan, soinekoaren zuria nabarmentzeko. Hanka bat jasotzen du gora-gora! Begira nola jartzen den tente zurtoin bakarraren gainean! Neure burua ikusten dut! Neure burua ikusten dut!
— Hori guztia ez zait piperrik ere axola! Ez dit ezertarako balio —esan zuen Gerdak.
Eta baratzearen amaieraraino joan zen arineketan. Atea itxita zegoen, baina krisketa zahar herdoilduari eragin eta eragin, azkenean brastakoan zabaldu zen, eta Gerda txikia mundu zabalera irten zen ortozik eta lasterka. Hiru bider begiratu zuen atzera, baina ez zuen inor ondoren segika. Handik gutxira, ordea, lasterrean ezin segi, eta, harri handi baten gainean jarririk, ingurura begiratu zuen, eta ikusi zuen uda joana zela eta udazkena ere aurrera zihoala. Baratze liluragarri hartan ezin izan zen horretaz jabetu; izan ere, han eguzkia egin ohi zuen beti, eta urte-sasoi guztietako loreak batera egon ohi ziren loretan.
— Jainko maitea! Bai berandu nabilela! —esan zuen Gerda txikiak—. Udazkena gainean da eta! Ezin dut atsedenik hartu! —eta jaiki eta bidean jarri zen.
Ui, zein minduak eta nekatuak zituen hankatxoak, eta nolako hotza egiten zuen, eta zein goibel ageri zen dena! Sahatsen hosto luzeak zeharo horituta zeuden, eta behelaino umela tantaka jausten zen arboletatik euria bezala, eta hostoak, bata bestearen ondoren, denak erortzen ari ziren, eta elorri beltzak bakarrik zuen fruitua, baina mingotsa eta hozkia ematen duena. Oi, bai grisa eta tristea zela mundu zabala!
LAUGARREN ISTORIOA
Printzea eta printzesa
Gerdak atseden hartu behar izan zuen berriro. Bele beltz batek jauzi egin zuen elur gainera, Gerdaren aurre-aurrera. Hantxe pausaturik egon zen denbora luzez, Gerdari begira eta buruari eragiten. Halako batean, esan zion:
— Kra-kra! Eunon! Eunon!
Ez zekien hobeto esaten, baina atsegin zitzaion neskatila eta galdetu zion ea nolatan zihoan bakar-bakarrik mundu zabalean zehar. Gerdak «bakarrik» hitza aditu zion, eta berehala ulertu zuen horrek esan nahi zuen guztia. Gerdak bere bizitza osoko abenturak kontatu zizkion beleari, eta Kay ikusi ote zuen ere galdetu zion.
Eta beleak, pentsati, buruari eragin eta esan zion:
— Baliteke! Baliteke!
— Zer?! Ziur al zaude? —egin zuen deiadar neskatilak, eta beleari eman zion besarkadarekin, ia itotzen du.
— Astiro, astiro! —esan zuen beleak—. Kay txikia dela esango nuke! Printzesa ezagutu eta ahaztu egingo zintuen, jakina!
— Printzesa batekin bizi al da? —galdetu zion Gerdak.
— Bai, entzun ondo —esan zuen beleak—. Baina izugarri kostatzen zait zure hizkuntza mintzatzea. Bele-elea ulertuko bazenu, askoz ere hobeto kontatuko nizuke.
— Ezin, ez dut ikasi eta —esan zuen Gerdak—, baina amonak badaki, baita Ahuntz-erdara ere. Nahiago nuke nik ere baneki.
— Ez dio axola —esan zion beleak—; ahal dudan moduan kontatuko dizut, gaizki samar, alegia.
Eta, halaxe, zekien guztia kontatu zion:
— Erreinu honetan bada printzesa bat, oso, baina oso, bizkorra; munduko egunkari guztiak leitu ezezik, guztiak ahaztu ere egiten ditu, hain da azkarra. Behin batean, tronuan eserita zegoela, eta ez pentsa jende guztiak uste duen bezain gauza atsegina denik hori, kantuan hasi zen ahopetik: «zergatik ez naiz ezkontzen, zergatik?».
«— Ez da burutazio txarra, alajaina! —esan zuen printzesak berekiko, eta ezkontzea erabaki zuen, baina hitz egiten zitzaionean erantzuna ematen jakingo zuen gizon batekin behar zuen izan, ez soilik itxura ederra izango zuen batekin, hori benetan aspergarria izango zen eta. Orduan, gorteko dama guztiei dei egin zien, eta damak, haren asmoa zein zen jakin zutenean, pozarren jarri ziren.»
«— Hau poza! —esan zuten damek—. Horixe bera aritu nintzen pentsatzen neu ere orain hurrena!»
— Sinetsidazu, egia hutsa diotsut —esan zion beleak Gerdari—. Emaztegaia dut. Ongi hezia dago eta jauregian aske ibiltzen uzten diote; harexek esan dit dena!
Jakina, haren emaztegaia bele bat zen; izan ere, bele batek emaztea bilatzen duenean beti bilatu ohi du bele eme bat.
«Berehala argitaratu zituzten egunkariak, bihotz-zerrenda batez apaindurik ertzak eta printzesaren inizialekin, jakinarazteko itxura oneko edozein mutil joan zitekeela jauregira printzesarekin hitz egitera; etxean balitz bezala patxadaz hitz egin eta ongien mintzatuko zen huraxe hautatuko zuela printzesak senartzat.»
— Bai, bai! —esan zuen beleak—. Sinetsidazu, egia da eta, ni hementxe nagoela bezain egia.
«Tropelean joan omen ziren mutilak, eta, zein lehenago iritsiko, bultzaka eta arrapataka ibili baziren ere, ez zen zorterik izan ez lehen egunean ez bigarrenean. Gazteak gauza ziren primeran mintzatzeko kalean zeudenean, baina jauregiko atea pasa eta ikusi orduko hango zilar-koloreko uniformedun goardiak, eta eskailburuan urre-kolorez jantzitako lekaioak, eta areto handi argitsu ederrak, sorgorturik geratzen omen ziren, harri bihurturik, printzesa eserita zegoen tronuaren aurrean. Zer esan ez zekitela gelditzen ziren, printzesak esandako azken hitza errepikatzeko ez bazen, eta hori ez zitzaion batere gustatzen hari, batere ez, baina. Ematen zuen mutilek tabako-hauts lelagarri bat hartu zutela eta lozorroan egoten zirela, harik eta kalera irten eta beren onera etorrita mintzamena itzultzen zitzaien arte. Ilara luze bat zegoen hiriko atetik hasi eta jauregiraino.»
— Neuk ikusia! —esan zuen beleak.
«Goseak eta egarriak zeuden, baina jauregitik ez zuten lortu ezta basoerdi ur epel bat ere. Bizkorrenek ogitartekoak eraman zituzten, baina ez zituzten ondokoekin banatu.»
«— Gosetu-itxuran agertzen badira printzesaren aurrera, hark ez ditu aukeratuko! —esaten zuten berekiko.»
— Baina Kay, Kay txikia? —galdetu zion Gerdak—. Noiz etorri zen? Jendetza horren artean al zen hura ere?
— Itxaron apur bat, itxaron apur bat, oraintxe dator harena eta!
«Hirugarren egunean gaztetxo bat agertu zen, zaldirik eta zalgurdirik gabe, baina bipil eta alegera hartu zuen jauregirako bidea. Haren begiek zureek bezalaxe egiten zuten dir-dir, eta adats luze zoragarria zuen, baina arropa umil-umilak.»
— Bai, hori Kay zen! —egin zuen deiadar Gerdak pozaren pozez aztoraturik—. Oi, ama, azkenean aurkitu dut! —eta txaloka hasi zen.
— Motxila txiki bat zeraman bizkarrean —esan zuen beleak.
— Ez, segur aski lera izango zen —erantzun zuen Gerdak—, berekin baitzeraman desagertu zenean!
— Baliteke —esan zuen beleak—, ez nion arretaz begiratu, baina nire emaztegai heziak esandakoagatik dakit jauregiko ateraino iritsi zela eta ikusi zituela zilar-koloreko uniformedun goardiak eta eskailburuan urre-kolorez jantziriko lekaioak, eta ez omen zen izutu batere; buru-keinu bat eginez agurtu eta esan omen zien:
«— Aspergarria izan behar du eskaileretan geratzeak; nahiago dut barrura joan!»
«Areto handi haiek dirdai egiten zuten kriseilu ugariren argitan. Isilpeko aholkulariak eta jaun txit prestuak ortozik zebiltzan, urrezko erretiluak zeramatzatela batetik bestera. Konturatuko zinenez, hangoa ez zen txantxetakoa! Mutilaren botek karraska-hots negargarria ateratzen zuten, baina bera ez zen, horratik, larritu.»
— Kay zen, ziur! —esan zuen Gerdak—. Gogoan dut bota berriak jantzi zituela egun hartan, eta amonaren gelan karraska-hotsa egiten ziotela!
— Karraska-hotsa egiten zuten, bai, eta nola, gainera! —esan zuen beleak.
«Hala ere, patxadarik handienaz, izukaitz, printzesaren aurrera joan zen. Printzesa errotarriaren neurriko perla handi batean eserita zegoen. Mutil gizajoa! Gorteko dama guztiak, beren ganbarazainekin eta ganbarazainen ganbarazainekin, eta zaldun guztiak, beren otseinekin eta otseinen otseinekin, eta hauek ere zein bere morroiarekin, den-denak printzesaren inguruan zeuden. Eta zenbat eta atetik gertuago egon, orduan eta tenteago gainera. Otseinen otseinen morroiari, beti txapinetan dabilen horri, ezin zitzaion begiratu ere egin; pentsa zein harro zegoen atean!»
— Izugarria izango zen! —esan zuen Gerda txikiak—. Baina lortu al zuen Kayk printzesaren eskua?
— Belea naizelako, niretzat izango zen bestela, eta hori beste bati hitza emanda nagoelarik. Ni bele-elean aritzen naizenean bezain ondo mintzatu omen zen; hala esan zuen nire emaztegai heziak. Mutil ausarta eta atsegina omen da. Eta ez omen zen printzesaren eskua lortzeko asmoz etorri, haren buru-argitasuna ezagutzera baizik. Eta asko gustatu zitzaion printzesa, printzesari bera adina gustatu ere.
— Bai, ziur-ziur, Kay zen! —esan zuen Gerdak—. Oso argia da; pentsa, zatikiak ere buruz dakizki! Zer, ez nauzu jauregi barrura eraman behar, ala?
— Errazagoa da esaten! —esan zuen beleak—. Baina nola sartu? Nire emaztegai heziarekin hitz egingo dut; hark emango digu aholku. Baina jakin behar duzu han ez diotela sekula sartzen utziko zu bezalako neskatila bati.
— Sartuko naiz, bai horixe! —esan zuen Gerdak—. Kayk hemen nagoela jakiten duenean, nire bila etorriko da berehala.
— Itxaroidazu langa haren ondoan! —esan zion beleak. Eta jiratu zuen burua eta hegan joan zen.
Gautzen ari zuenean itzuli zen belea.
— Kra-kra! —esan zuen—. Goraintziak nire emaztegaiaren partetik! Eta hona hemen ogi-opiltxo bat zuretzat; sukaldetik hartu du, han soberan ere izaten da, eta zu gosez zaude segur aski. Ezinezkoa da zu jauregian sartzea, badakizu: ortozik zaude. Goardia zilarreztatuek eta lekaio urreztatuek ez lizukete utziko. Baina ez egin negarrik, nola edo hala sartuko zara eta. Nire emaztegaiak ezkutuko eskailera estu bat ezagutzen du, logelaraino doana, eta badaki hango giltza ere nola lortu.
Eta lorategian sartu ziren, etorbide nagusian, han non hostoak banan-banan erortzen ari ziren. Eta jauregiko argiak banaka-banaka itzali zirenean, beleak jauregi ostera eraman zuen Gerda, erdi zabalik zegoen ate bateraino.
Ene, nola egiten zuen tunpaka Gerdaren bihotzak, egonezinak eta gogoak astindurik! Ematen zuen zerbait txarra egitera zihoala, baina haren asmo bakarra mutil hura Kay ote zen jakitea zen. Bai, Kay behar zuen izan. Harengan pentsatu zuen, haren begi jakinduriz beteetan, haren adats luzean; begien aurrean balu bezala ikus zezakeen haren irribarrea, etxeko arrosen azpian esertzen zirenean bezala. Kay ere poztuko zen, bai, bera ikustean, eta entzutean beragatik egina zuen bidaia luzea, eta jakitean zein triste geratu ziren etxeko guztiak bera itzultzen ez zela ikustean. Ene, hura egonezina eta poza!
Eskailerara iritsi ziren orduan; han, apal batean, kriseilu txiki bat zegoen piztuta. Eta zoruan bele hezia zegoen, buruari alde batera eta bestera eragiten eta Gerdari begira. Eta Gerdak burua makurtu zuen, amonak erakutsi bezala.
— Senargaiak oso ongi hitz egin dit zuri buruz, andereño —esan zuen bele heziak—, zure curriculum vitæ, esaten den bezala, zirraragarria da; zinez! Har ezazu, arren, kriseilua eta aurretik joango natzaizu. Zuzen-zuzen joango gara, inorekin topo egin gabe.
— Norbait datorrela iruditzen zait! —esan zuen Gerdak. Izan ere, zurrumurru-moduko bat sumatu zuen bere ondotik igarotzen, eta itzal batzuk hormetan. Han zihoazen zaldi txanka-meheak, kima haizetan izurturik; eta haien gainean, zamalka, ehiza-mutilak, zaldunak eta damak.
— Ametsak baino ez dira! —esan zuen bele emeak—. Jaun-andereen pentsamenduak harrapatzera datoz. Aukera aparta, inondik ere, suertatu zaizuna; hartara, oso eroso ikusiko baitituzu pentsamenduok, jaun-andereak ohean daudela. Baina espero dut egunen batean ohorea eta loria iristen badituzu, jakingo duzula zure esker ona erakusten!
— Zertara dator hori orain? —esan zuen basoko beleak.
Eta lehenengo gelan sartu ziren. Hormetatik zintzilik arrosa koloreko saten-oihalak zeuden, lore bordatuez apainduak. Ametsak beren aurretik igaro ziren berriro, baina oso bizkor igaro ziren, eta Gerdak ezin izan zuen ezer garbi ikusi. Gelak zein baino zein dotoreagoak ziren, edonor ahozabalik uzteko modukoak. Eta, azkenik, logelara iritsi ziren. Sabaiak palmondo handi bat zirudien, oso kristal fineko hostoak zituena; eta gelaren erdian, urrezko zurtoin antzeko batetik dilindan, liliak ziruditen bi ohe zeuden. Bat zuria zen eta han printzesa zegoen lo. Bestea gorria zen, eta hantxe bilatu behar zuen Gerdak Kay! Lore gorriaren hosto bat alderatu zuen eskuaz, eta garondo beltzaran bat ikusi zuen. Bai, Kay zen! Bere izenez deitu eta kriseilua hurreratu zion. Ametsek, zaldi gainean xuxurla, alde egin zuten burrunbaka. Orduan mutila esnatu egin zen, burua jiratu zuen eta... ez zen Kay.
Printzeak garondoan baino ez zuen haren antzik; gaztea eta lerdena zen, hala ere. Printzesak kirika egin zuen lili zuri antzeko ohe ertzetik, eta zer gertatzen zen galdetu zuen. Orduan Gerda txikia negarrez hasi zen, eta historia osoa kontatu zuen, eta nola beleek lagundu zioten.
— Neskato gajoa! —esan zuten printzeak eta printzesak, eta beleek egindakoari ederretsi zioten, eta esan zieten ez zeudela, inolaz ere, haiek egindakoagatik haserre, baina ez zutela berriro horrelakorik egin behar. Nolanahi ere, saria eman zieten.
— Zer nahiago duzue —galdetu zien printzesak—, libre geratu ala behin betiko lana ganbara-bele gisa, sukaldeko hondarren truke?
Eta bele biek gur egin zioten eta behin betiko lanpostua hautatu zuten, zahartzaroan pentsatuta.
— Ona izaten da agurearentzako zerbait gordetzea —esan zuten, halaxe deitzen baitzioten zahartzaroari.
Eta printzea ohetik jaiki zen, Gerdak bertan lo egin zezan, beste ezer ezin baitzuen harengatik egin. Gerdak eskutxoak elkartu eta pentsatu zuen:
— Zein onak diren gizakiak eta animaliak! —eta, halaxe, begiak itxi eta ondo baino hobeto egin zuen lo. Amets guztiak hegan itzuli ziren. Oraingoan Jainkoaren aingeruen antza zuten; lera txiki bati tiraka zetozen, eta leran eserita Kay, buruaz agur eginez. Baina amets hutsa izan zen, Gerda esnatzean desegin egin zena.
Biharamunean sedaz eta belusez jantzi zuten Gerda, burutik hasi eta oinetaraino. Jauregian geratzea eskaini zioten; han ondo pasatuko zuela. Baina berak erantzun zien zalgurdi txiki bat eta bota pare bat besterik ez zuela behar Kayren bila joateko mundu zabalean zehar.
Eta botak eta esku-berogarri bat eman zizkioten. Zoragarri polit jantzita geratu zen, eta alde egiteko ateraino joan zenean, han, ate aurrean, urre gorrizko zalgurdi berri bat zuen zain. Printze-printzesen armek dizdiz egiten zuten zalgurdiaren atean, izarrak bailiran. Gidaria, lekaioak, eta postiloiak, —postiloiak ere bai baitziren—, hantxe zeuden urrezko koroa bana jantzita. Printzeak eta printzesak berek lagundu zioten Gerdari zalgurdira igotzen eta zorterik onena opatu zioten. Basoko beleak —ordurako ezkondua— konpainia egin zion lehen hiru legoatan. Gerdaren aldamenean eseri zen, zaldiei bizkarra ez ematearren. Beste belea atarian geratu zen, hegalak astinduz; ezin izan zen besteekin joan, buruko minez egoten zelako behin-betiko lana eta jakiak soberan zituenetik. Zalgurdiaren barrua azukre-erroskilaz beterik zegoen, eta eserlekuaren kutxan frutak eta jengibrezko opiltxoak zeuden.
— Adio! Adio! —egin zioten deiadar printze-printzesek, eta Gerda txikiak negar egin zuen, eta bele beltzak negar egin zuen. Halaxe egin zituzten lehen legoak; orduan, beleak ere agur esan zion eta oso agur tristea izan zen, triste-tristea. Arbola baten gainera egin zuen hegan eta hego beltz luzeak astindu zituen, zalgurdia, eguzki-errainua bezain distiratsu, bistatik galdu zuen arte.
BOSGARREN ISTORIOA
Neskato bidelapurra
Baso ospelean zehar zihoazen. Zalgurdiak zuzi baten moduan egiten zuen argi eta bidelapurrak itsutzen zituen bere distiraz, eta hori larregi izan zen haientzat.
— Urrea! Urrea! —egin zuten garrasi, eta zalgurdiaren gainera joan eta eraso egin zioten. Zaldiak gerarazi, postiloiak, gidaria eta lekaioak hil eta zalgurditik atera zuten Gerda txikia.
— Bai potolotxoa eta ederra dagoela; intxaurrez haziko zuten! —esan zuen atso bidelapurrak. Atsoak bizar luze sarri bat zuen eta bekainak begien gainera eroriak—. Bildots gizendu bat bezain guria dago! Gozoa egon behar du honek nahitaez! —eta hori esanez bat, aizto zorrotz bat atera zuen zorrotik eta aiztoak dirdai lazgarri bat egin zuen.
— Ai! —egin zuen atsoak une horretan bertan, bizkar gainean zeraman alabatxoak belarrian haginka egin baitzion; neskatoa halakoxea zen eta, inon den ume basati eta lotsagabeena.
— Ume zapoa! —esan zuen amak, baina kontua da ezin izan zuela Gerda hil.
— Nirekin jolastuko da! —esan zuen neskato bidelapurrak—. Esku-berogarria emango dit, eta soineko eder hori, eta nire ohean egingo du lo! —eta haginka egin zion berriro amari, eta atsoak jauzi eta txilinbuelta egin zuen airean, eta bidelapur guztiek, barre batean, esan zuten:
— Hara nola egiten duen dantza bere txikiarekin!
— Zalgurdian joan nahi dut! —esan zuen neskato bidelapurrak, eta, ohi zuen legez, gogoak eman ziona egin zuen, gaizki ohitutako umea baitzen eta burugogorra.
Gerdarekin zalgurdian eseri eta, sasi eta arantza artetik, baso barrenera joan ziren. Bidelapurtxoa Gerda bezain garaia zen, baina indartsuagoa; bizkargainak sendoagoak zituen eta azala ilunagoa; eta haren begi ikatza bezain beltzek bazuten halako aire triste bat. Gerdari beso bat gerritik pasa eta esan zion:
— Ez zaituzte hilko, zurekin haserretzen ez naizen bitartean behintzat! Benetako printzesa al zara?
— Ez —esan zuen Gerda txikiak, eta gertatu zitzaion guztia kontatu zion, eta baita Kay txikia zenbat maite zuen ere.
Bidelapurtxoak aurpegi serioz begiratu zion; buruaz imintzio arin bat egin eta esan zuen:
— Ez zaituzte hilko haserrarazten banauzu ere; hori gertatuko balitz, neronek hilko zintuzket eta! —eta Gerdaren malkoak sikatu eta eskuak haren esku-berogarri leun epelean sartu zituen.
Halako batean zalgurdia gelditu egin zen; lapur-gaztelu baten atariaren erdian zeuden. Gazteluaren hormak goitik beheraino arrakalaturik zeuden. Belabeltzak eta erroiak hegan zebiltzan arrakaletan sartu-irtenean, eta bi zakurtzar, gizon bat osorik irensteko adinakoak, jauzika. Jauzi itzelak ematen zituzten, baina zaunkarik ez zuten egiten, debekaturik zuten eta.
Gela handi zahar kedartsu batean, su handi bat zegoen harrizko zoruaren gainean. Kea sabairantz igotzen zen eta han zebilen, jira eta bira, irteera bila. Galdara eskerga batean salda ari zen egosten, eta burduntzian erbiak eta untxiak erretzen.
— Gaur nirekin eta nire aberetxoekin egingo duzu lo! —esan zuen neskato lapurrak.
Zerbait jan eta edan ondoren, bazter batera joan ziren. Lastairak eta ohe-estalkiak zabaldurik zeuden han. Goian, kotetan eta hagetan pausaturik, baziren ehundik gora uso, eta denak lotan zeudela zirudien arren, zertxobait higitu egin ziren neskatilak agertu zirenean.
— Nireak dira; den-denak! —esan zuen lapur txikiak, eta gertuen zuenetako bat hartu, hanketatik oratu eta astindu egin zuen, eta usoak hegoei eragin zien.
— Emaiozu musu! —egin zuen garrasi, eta usoarekin, zapla, aurpegian eman zion Gerdari.
— Hemen basoko alprojak! —jarraitu zuen, murruaren garaieneko zulo batean zegoen barrote ilara bat seinalatuz—. Basoko alproja hutsak dira bi-biak! Aske utzi orduko ihes egingo lidakete; eta hona hemen nire Be zahar maitea! —eta adarretatik oratu zion elur-orein bati. Elur-oreina lotuta zegoen, eta lepo-bueltan kobrezko uztai bat zuen—. Hau ere lotuta eduki beharra daukagu, ospa egiten du bestela. Gauero-gauero kili-kili egiten diot lepoan nire aizto zorrotzaren puntaz! Sekulako beldurra dio!
Eta neskatoak aizto luze bat hartu zuen hormako arrakala batetik eta elur-oreinari pasatu zion lepo inguruan. Animalia gaixoa marruka eta putinka hasi zen, eta neskato lapurrak, algara batean, Gerda hartu eta ohera eraman zuen bultzaka.
— Lo ere aiztoarekin egiten al duzu? —galdetu zion Gerdak, artega samar.
— Aiztoarekin joaten naiz lotara beti! —esan zuen lapur txikiak—. Sekula ezin da jakin zer gertatuko den. Baina orain kontaidazu berriro Kay txikiari buruz lehen kontatu didazuna eta zergatik irten zinen mundu zabalera.
Eta Gerdak hasieratik kontatu zion dena berriro, eta basoko usoek urrumaka ziharduten, neskatilen gainean zegoen kaiolan, eta beste usoak, berriz, lo zeuden. Bidelapur txikiak lepotik pasatu zion besoa Gerdari, eta, beste eskuan aiztoa zuela, berehala hasi zen zurrungaka. Baina Gerdak ezin zuen begirik bildu, ez zekien bizirik ala hilik irtengo ote zen handik. Bidelapurrak suaren inguruan eserita zeuden, kantari eta zurrutean, eta atso lapurra txilinbueltaka ari zen. Ene, hura beldurra! Begiratze hutsak ere beldurra ematen zion Gerdari.
Orduan basoko usoek esan zuten:
— Urru! Urru! Kay txikia ikusi dugu. Oilo zuri batek zeraman haren lera, eta Kay elurretako erreginaren leran eserita zihoan. Airean zihoazen, behe samarretik; gu basoan habian geundela, arbolen gainetik pasatu ziren. Erreginak kume guztioi putz egin zigun, eta gu ez beste guztiak hil egin ziren. Urru! Urru!
— Zer esaten ari zarete hor goian? —egin zuen garrasi Gerdak—. Nora joan da elurretako erregina? Ba al dakizue nora joan den?
— Segur aski Laponiara, han beti baita elurra eta izotza! Galdeiozu hor behean loturik dagoen elur-oreinari.
— Han bada, bai, izotza eta elurra! Paraje ezin hobea, inondik ere! —esan zuen elur-oreinak—. Hango zabaldi elurtuetan bada aske eta libre korrika egiteko aukera! Hantxe dauka elurretako erreginak udako kanpa-denda, baina jauregia urrunago dago, Ipar Polo aldean, Spitsberg deituriko irlan.
— Ene, Kay, nire Kay maitea! —egin zuen hasperen Gerdak.
— Geldi egon! —esan zuen neskato lapurrak—. Bestela aiztoa sartuko dizut sabelean!
Biharamun goizean, Gerdak usoek esandako guztia kontatu zion bidelapurtxoari, eta neskatoa oso serio geratu zen, baina buruaz baiezkoa egin eta esan zion:
— Berdin dio, berdin dio!
— Ba al dakizu non dagoen Laponia? —galdetu zion elur-oreinari.
— Nork nik baino hobeto? —erantzun zuen abereak, begiak bris-bris—. Han jaio nintzen, han hazi, eta han egiten nuen jauzi alor elurtuetan.
— Entzun! —esan zion neskatoak Gerdari—. Ikusten duzun moduan, gure gizon guztiek alde egin dute. Ama, ordea, hemen dago oraindik, eta geroago ere bai, baina eguerdi aldera, botila handitik edaten duenean, lo-kuluska bat egin ohi du. Orduan egingo dut zerbait zure alde.
Eta ohetik jauzi egin, amaren lepotik zintzilik jarri eta bizarretik tiraka esan zion:
— Egun on, ahuntz maitea!
Eta amak sekulako zaplatekoa eman zion masailan, eta masaila urdindu eta gorritu egin zitzaion neskatoari, baina maitasunezko adierazpen bat baino ez zen izan.
Ama, botilatik edan ondoren biaoa egitera joan zenean, neskato bidelapurra elur-oreina zegoen tokira joan zen, eta honela esan zion abereari:
— Oso gustura segituko nuke zuri lepoan aiztoaz kilimak egiten, benetan barregarri jartzen baitzara, baina berdin dio, soka askatu eta jaregingo dizut, Laponiara joan zaitezen, baina arin baino arinago ibili behar duzu, neskatila hau elurretako erreginaren jauregira eramateko, hantxe baitago bere jolaslaguna. Egingo nuke badakizula zer esan zidan Gerdak, ozen samar hitz egin baitzuen, eta zu beti izan zara belarri-luzea.
Elur-oreinak, poz-pozik, jauzi-putinkak egin zituen. Neskato lapurrak haren gainera igotzen lagundu zion Gerdari, eta arreta handiz lotu, eta, gainera, kuxin txiki bat eman zion eroso joan zedin.
— Beno, tira —esan zuen—, hartu zeure larruzko botak berriro, hotz egingo du eta, baina zure esku-berogarria niretzat. Oso polita da eta ez dut hori gabe geratu nahi! Baina lasai, ez zara hotzak hilko. Tori nire amaren mitoi handiak, ukalondoraino iritsiko zaizkizu. Jantzi itzazu! Orain nire amaren esku zatarrak dituzula ematen du!
Eta Gerdak negar egin zuen pozaren pozez.
— Ez ezazu mainarik egin! —esan zion bidelapurtxoak—. Pozez zoratzen egon behar zenuke! Eta hemen dituzu bi opil, eta urdaiazpiko bat, goserik ez pasatzeko.
Gauza horiek ere elur-oreinaren bizkar gainean lotu zituzten. Lapur txikiak atea zabaldu, zakur itzel haiek barrura eraman eta elur-oreina lotuta zegoen soka ebaki zuen aiztoaz. Honela esan zion gero elur-oreinari:
— Hasi korrika! Baina zaindu ondo neskatila!
Eta Gerdak mitoi handiez estaliriko eskuak luzatu eta agur egin zion neskato lapurrari. Eta elur-oreina arrapalada bizian joan zen arantza eta sasi guztien gainetik, oihan handietan barna, zingira eta ordokietan zehar, ahal zuen azkarren. Otsoak uluka ari ziren, eta erroiak krazka. «Atxu! Atxu!», egin zuen zeruak, gorri-gorri, doministikuka ari balitz bezala.
— Nire aspaldiko egunsenti boreal maitea! —esan zuen elur-oreinak—. Soizu! Hori dirdira!
Eta han joan zen, are azkarrago, gau eta egun lasterka. Ogi-opilak jan zituzten, eta baita urdaiazpikoa ere, eta Laponiara iritsi ziren.
SEIGARREN ISTORIOA
Laponiako emakumea eta Finlandiako emakumea
Etxetxo baten ondoan geratu ziren. Oso etxe pobrea zen. Teilatua lurreraino iristen zen eta familiak arrastaka sartu eta irten behar izaten zuen, hain zen baxua atea. Barruan emakume laponiar zahar bat zegoen bakarrik, olio-lanpara gainean arraina frijitzen. Elur-oreinak Gerdaren historia osoa kontatu zion, baina lehen-lehenik berea, askoz ere garrantzitsuagoa iruditzen zitzaiolako. Gerdak ezin zuen hitzik ere egin, hain zegoen hozmindurik!
— Ai, gaixoak zuek! —esan zien Laponiako emakumeak—. Bide luzea duzue oraindik! Ehun legoa baino gehiago egin beharko duzue Finlandiara iristeko, hango lurretan baitabil elurretako erregina, gauero su urdinak isiotzen. Pare bat hitz idatziko diot bakailao idortu batean, paperik ez dut eta. Zeuok eramango diozue emakume finlandiarrari, hark nik baino aholku hobeak emango dizkizue eta.
Gerda berotu zenean eta zerbait jan eta edan zuenean, Laponiako emakumeak bakailao idortu batean lerro pare bat idatzi eta Gerdari eman zion, ondo gordetzeko esanez. Eta elur-oreinaren bizkar gainean lotu zuen neska, eta elur-oreinak jauzi egin eta arrapaladari ekin zion. «Atxu! Atxu!», entzuten zen goian, eta gau luze hartan egunsenti boreal urdin paregabea ikusi zen, distirant. Eta halako batean Finlandiara iritsi ziren, eta emakume finlandiarraren tximinian jo zuten, aterik ez zuen eta.
Barruan izugarrizko beroa egiten zuen eta Finlandiako emakumea ia biluzik zebilen. Txikia zen, eta ugerdoa. Berehala erantzi zizkion arropak Gerda txikiari. Mitoiak eta botak hartu zizkion, bero larregi izango baitzuen osterantzean. Gero izotz-pusketa bat jarri zion elur-oreinari buruan, eta azkenik, bakailaoan idatzitakoa leitu zuen. Hiru bider leitu zuen idatzia, eta buruz ikasi zuenean, pote batean sartu zuen bakailaoa, jatekoa nola zen, emakume hark ez baitzuen inoiz ezer alferrik galtzen.
Emakume hari ere bere historia kontatu zion lehen-lehenik elur-oreinak, eta gero Gerda txikiarena, eta Finlandiako emakumeak bere begi adimenez beteak kliskatu zituen, baina ez zuen deus ere esan.
— Emakume bizkorra zara —esan zion elur-oreinak—, badakit munduko haize guztiak sedazko hari batez lotzeko ahalmena duzula. Itsasontzi-kapitain batek korapiloetako bat askatzen badu, aldeko haizea izango du; bigarren bat askatzen badu, haizea zakartu egingo da; eta hirugarrena eta laugarrena askatzen baditu, basoak ere erauziko lituzkeen haize bortitza harrotuko da. Ez al diozu emango neskatilari edabe bat, hamaika gizonen indarra eman eta elurretako erregina gailentzen lagunduko diona?
— Hamaika gizonen indarra —esan zuen finlandiarrak—. Bai, horrekin aski izango da!
Eta emakumea apalategi bateraino joan zen; handik larru handi bildu bat hartu eta zabaldu egin zuen. Ikur arraroak zeuden idatzirik larruan, eta emakume finlandiarra haiek leitzen aritu zen, bekokitik izerdia zeriola.
Baina elur-oreina Gerda txikiaren alde erreguka hasi zitzaion berriro; Gerdak halako begirada errukarriz begiratzen zion, eta emakume finlandiarra keinuka hasi zen berriro. Elur-oreina bazter batera eraman eta izotz gehiago jarri zion buruan, eta honela xuxurlatu zion:
— Egia da. Kay txikia elurretako erreginarekin dago, eta bikaina iruditzen zaio hango guztia, eta munduko lekurik hoberena irizten dio hari, baina hori bihotzean kristalezko printza bat eta begi batean kristal-hauts aletxo bat duelako da. Horiek biak atera behar zaizkio aurrena, hori egin ezean ez baita berriro gizakia izango eta elurretako erreginaren mende segituko baitu.
— Ez al daukazu Gerda txikiari hori guztia gainditzeko ahalmena emango dion zerbait?
— Ezin diot eman daukana baino ahalmen handiagorik! Ez al duzu ikusten zein handia den? Ez al duzu ikusten gizakiek eta animaliek kasu egiten diotela? Nola iritsi da, bestela, ortozik, munduaren amaieraraino? Ez diogu guk esan behar zenbaterainoko ahalmena duen; bihotzean du eta. Ahalmen indartsu hori haur xalo eta onbera izateak ematen dio. Bere kasa elurretako erreginarengana joan eta Kay txikiari kristalak kentzeko gauza ez bada, guk ezin diogu lagundu. Hemendik bi legoara hasten da elurretako erreginaren baratzea; eraman ezazu haurra haraino. Utz ezazu elurretan, baia gorridun zuhaixkaren ondoan. Eta itzul zaitez lehenbailehen, berriketan geratu gabe!
Eta Finlandiako emakumeak elur-oreinaren gainean jarri zuen Gerda txikia, eta elur-oreina ahal zuen azkarren joan zen lasterka.
— Ene, botarik gabe nago eta! Ez dut mitoirik ere! —egin zuen garrasi Gerda txikiak.
Kanpoan egiten zuen hotz zorrotzagatik ohartu zen falta zituela, baina elur-oreina ez zen ausartu gelditzen, eta baia gorridun zuhaixkaraino segitu zuen lasterka bizian. Hantxe utzi zuen Gerda, eta patxo bat eman zion ahoan, eta malko lodi distiratsuak irristatu zitzaizkion elur-oreinari masailan behera. Buelta hartu eta ahal zuen azkarren itzuli zen. Han geratu zen Gerda gajoa, oinetakorik gabe, eskularrurik gabe, Finlandiako paraje izoztu hartan.
Gerda gorputz eta arima hasi zen antxitxiketan. Eta orduan elur-maluta saldo bat hurbildu zitzaion. Malutak ziren, baina ez zetozen zerutik, zerua oskarbi baitzegoen, egunsenti borealaren argitan dizdiz. Elur-maluta haiek lur arrasean zetozen, eta zenbat eta gertuago, orduan eta handiagoak ziruditen. Gerdak ondo gogoan zuen luparen laguntzaz begiratu zien hartan zein handi eta eder ikusi zituen! Baina oraingo hauen handitasuna lazgarria zen, maluta haiek bizirik baitzeuden: elurretako erreginaren aitzintaldeko soldaduak ziren. Arraroetan arraroenak ziren itxurari dagokionez: zenbaitzuek kirikiño eskerga beldurgarriak ziruditen; bestetzuek sugetzar korapilatuak, lepoak luzatuta, eta beste batzuek hartz txiki lodikoteak, ileak laztuta; baina denak elur-maluta zuri-zuri biziak ziren.
Gerda txikia Aitagurea esaten hasi zen. Hura zen hotzaren handia! Gerdak bere hatsa ikusten zuen, nola izozten zen ahotik irten orduko, lurrin-zutabe bat bailitzan. Hats-zirimola hura, gero eta lodiagoa egiten zen, eta ezin konta ahalako aingerutxo distirant bilakatzen; eta gero, aingeru txiki haiek lurra ukitu bezain agudo, handitu egiten ziren. Kasko bana zuten buruan denek, eta lantza eta ezkutua eskuetan. Gero eta aingeru gehiago zetorren, gero eta gehiago, eta Gerdak Aitagurea amaitu zuenerako, legio oso bat zuen inguruan. Astindu ederra eman zieten maluta beldurgarri haiei! Beren lantzez zulatu eta ehundaka puska txikitan desegin zituzten. Eta Gerda txikia bidean jarri zen berriro, askoz ere lasaiago eta bipilago. Aingeruek txapladatxoak eman zizkioten eskuetan eta oinetan eta horri esker ez zuen horrenbesteko hotza sentitzen, eta, bizkor-bizkor, elurretako erreginaren jauregirantz abiatu zen.
Baina ikus dezagun zer gertatu zen Kayrekin, beste ezer baino lehen. Jakina, Kayk ez zuen Gerda txikiarengan pentsatzen, eta are gutxiago hura jauregiko ateetan egon zitekeenik.
ZAZPIGARREN ISTORIOA
Elurretako erreginaren jauregian gertatu zena eta gerokoak
Jauregiko hormak elur-pikorrez eginak ziren, eta ate-leihoak haize zorrotzez. Ehundik gora areto zuen jauregiak, elur-zirimolek eratuak denak. Handienak legoa batzuetako luzera zuen. Egunsenti borealak argitzen zituen denak, eta oso handiak ziren, huts-hutsak, hotz-hotzak eta distira bizikoak. Han ez zen inoiz jai-girorik izaten, ezta hartz-dantza bakar bat ere, ekaitzak musika jo eta hartz zuriek, atzeko hanken gainean jarririk, beren manera onak erakutsi ahal izateko modukorik. Ez zen inoiz joko-saiorik, aho-keinuka eta txaloka aritzekorik; behin ere ez azeri zuri andereñoen kafe-orduko solasaldirik. Hutsak, handiak eta hotzak ziren elurretako erreginaren gelak. Egunsenti borealak beti berdin gertatu ohi ziren, eta aldez aurretik jakin zitekeen, zehatz-mehatz jakin ere, noiz izango zen argiaren unerik gorena eta noiz apalena. Elur hutsezko areto eskergaren erdian aintzira izoztu bat zegoen. Azaleko izotza mila puskatan zegoen zartatuta, baina puska guztiak berdin-berdinak ziren: artelan ikusgarria osatzen zuten. Eta aintzira erdian elurretako erregina esertzen zen, etxean izaten zenean, behinik behin, eta esaten zuen arrazoiaren ispiluaren gainean esertzen zela, eta hura zela mundu osoan bakarra eta onena noski.
Kay txikia hotzak erabat ubelduta zegoen, ia beltz, baina ez zuen nabaritu ere egiten, erreginak musu eman zionean hozkirria kendu baitzion, eta Kayk izotz-puska baten pareko bihurturik zuen bihotza. Han zebilen izotz-zati zorrotz zapalak hartu eta era guztietan jartzen, zeregin hartatik emaitza jakin bat lortu nahian, gu, txinatar jokoan, zurezko pieza txikiekin irudiak osatzen ari garenean bezala. Kayk ere irudiak osatzen zituen, baina oso irudi zailak, arrazoiaren joko hotza baitzen. Kayren begietarako, irudi haiek ezin ederragoak ziren eta berebiziko garrantzia zuten. Begian sartu zitzaion kristal-printzagatik zen hori! Kayk osatzen zituen irudiak hitz idatziak ziren, baina behin ere ez zuen lortu nahi zuen hitza osatzea, Betikotasuna hitza hain zuzen. Eta esana zion elurretako erreginak:
— Irudi hori osatzen badidazu, zeure buruaren jabe izango zara, eta mundu osoa emango dizut opari, eta patin berri batzuk.
Baina Kayk ezin zuen.
— Lurralde epeletara noa! —esan zuen elurretako erreginak—. Begiratu bat eman behar diet hango lapiko beltzei! —Etna eta Vesubio izeneko sumendiez ari zen—. Zuritu bat eman behar diet! Bada garaia eta. On egingo die limoiondoei eta mahastiei!
Eta joan zen hegan elurretako erregina, eta han geratu zen Kay, bakar-bakarrik milia batzuetako elurzulo eskerga huts hartan, bere izotz-puskei begira, eta pentsatzen eta pentsatzen aritu zen, harik eta bere baitan zerbait kraskatu zen arte. Eserita geratu zen, zurrun eta geldi-geldi. Hotzak hilik zegoela zirudien.
Gerda txikia sartu zen orduan jauregiko ate handitik, haize zorrotzezko atetik; baina Gerdak arratseko otoitza egin zuen eta haizea etzan egin zen, lotarako bezala, eta neskatoa barrura sartu zen, areto eskerga, huts izoztura, eta Kay ikusi zuen. Berehalaxe ezagutu zuen, eta lepora jauzi egin zion eta, bere besoen artean estutzen zuela, garrasika esan zion:
— Kay, Kay maitea! Aurkitu zaitut, azkenean!
Baina Kayk eserita jarraitu zuen, geldirik, zurrun eta hotz. Gerda negarrez hasi zen, eta haren malko epelak Kayren paparrean erori eta bihotzeraino iritsi ziren, eta han zuen izotz-puska urtu eta ispilu-zatitxoa desegin zioten. Kayk Gerdari begiratu zion eta neskatoak salmoa kantatu zuen:
Arrosak haranean loretan,
Jesus Haurtxoa bertan pozetan!
Kay ere negarrez hasi zen eta malko ugari isuri zuen, negar eta negar aritu zen, eta azkenean han irten zen ispilu-alea begitik, eta orduan Kayk Gerda ezagutu eta algaraka esan zuen:
— Gerda! Nire Gerdatxo laztana! Non egon zara horrenbeste denboran? Eta ni, non egon naiz ni? —eta ingurura begiratu zuen—. Hau da leku hotza! Hau da leku handia eta hutsa!
Eta estu-estu besarkatu zuen Gerda, eta Gerdak, pozaren pozez, negar eta barre batera egiten zuen. Izan ere, zorion handiko unea zen hura; eta izotz-puskak, pozaren pozez haiek ere, dantzan hasi ziren bien inguruan, eta nekaturik zoruan etzan zirenean, han osatu zuten elurretako erreginak Kayri eskatu zion hitza. Kay bere buruaren jabe zen beraz, eta elurretako erreginak mundu osoa eman beharko zion opari, eta patin pare berri bat.
Eta Gerdak musu eman zion Kayri matrailetan, eta anpolaien pareko jarri zitzaizkion; musu eman zion begietan, eta begiek dir-dir egin zuten neskarenek bezala; musu eman zion esku-oinetan, eta Kay bere onera etorri zen; osaturik zegoen. Itzul zedila elurretako erregina nahi zuenean etxera, Kayren askatasun-agindua zoruan zegoen eta, izotz-pusketa distiratsuetan idatzita.
Eta, eskutik oratuta, jauregi itzel hartatik irten ziren neska-mutikoak. Amonari buruz eta teilatupean loratzen ziren larrosei buruz egin zuten berba. Eta iragaiten ziren lekuan haizea baretu egiten zen eta eguzkia irten. Baia gorridun zuhaixkara iritsi zirenean, han zeukaten elur-oreina zain. Beste elur-orein gazte batekin zegoen. Elur-orein gazteak gainezka zituen errapeak eta esne epel gozoa eman zien neska-mutikoei. Gero musu bana eman zien ahoan. Elur-oreinek emakume finlandiarraren etxera eraman zituzten Gerda eta Kay lehenengo. Hango barru epelean berotu ostean, etxerako bidea egiteko zehaztasunak jaso zituzten, eta handik, emakume laponiarrarengana joan ziren. Laponiako andreak prest zituen neska-mutikoentzako jantzi berriak eta lera.
Elur-oreinek, neska-mutikoen aldamenean alai jauzika, beraien herrialdeko mugaraino lagundu zieten. Lehen berdeguneak azaltzen hasi ziren, eta Kayk eta Gerdak agur esan behar izan zieten elur-oreinei eta emakume laponiarrari.
— Adio! —esan zioten elkarri.
Eta lehen txoritxoen txioak entzun zituzten, eta basoan kimu berriak ikusi zituzten, eta basotik irteten, Gerdak ondo ezagutzen zuen zaldi bikain bat —urrezko karrozari lotuta joan zen hura— ikusi zuten, eta haren gainean neskato bat zamalka, txano gorri distiratsu bat buruan eta pistolak gerrian. Neskato bidelapurra zen, etxean egoteaz gogaiturik iparraldeko bidea hartuta, baina iparrekoa aspergarria suertatzen bazitzaion, beste norabaitekoa hartzeko prest. Berehala ezagutu zuen Gerdak lapurtxoa, eta baita lapurtxoak Gerda ere. Hura poza!
— Alproja ederra eginda zaude zu! —esan zion Kay txikiari—. Ez dakit merezi duzun inor zuregatik mundu akaberaraino joatea!
Baina Gerdak txapladatxo bat eman zion masailan bidelapurtxoari, eta printzearen eta printzesaren galde egin zion.
— Atzerrira joan dira! —esan zuen neskato lapurrak.
— Eta belea? —galdetu zuen Gerda txikiak.
— Ai, belea! Hil egin zen! —erantzun zuen neskatoak—. Haren emaztea alargun geratu da, eta zapi beltz bat jarri du hanka batean. Aieneka batean dabil. Egundo halako lelokeriarik! Baina kontaidazu zer moduz ibili zaren eta nola aurkitu duzun Kay!
Eta Gerdak eta Kayk dena kontatu zioten.
— Eta, hala bazan, ez bazan, sar dadila kalabazan! —neskato lapurrak hori esan eta, biei eskua emanez, agindu zien, noizbait hiri aldera joaten bazen, egingo ziela bisita. Zaldi gainera igo eta mundu zabalera joan zen trostan. Eta Kayk eta Gerdak, elkarri eskua emanik, aurrera egin zuten zorioneko udaberri berde eta loretsu hartan. Elizetako kanpaiak dilindan entzun zituzten, eta berehala ezagutu zituzten kanpandorre garaiak, eta hiri handia, beren hiria. Halaxe, bada, sartu ziren hirian, eta amonaren etxeko ateraino joan, eskailerak igo eta gelan sartu ziren. Betiko moduan zegoen dena. Erlojuaren penduluak «Dik! Dik!» egiten zuen, eta orratzek jira eta bira segitzen zuten. Baina atea igaro orduko, pertsona helduak zirela ohartu ziren Kay eta Gerda. Ur-hodi gaineko arrosa-landareek leihoa inguraturik zuten beren lore ederrekin, eta hantxe zeuden bien txikitako aulkitxoak ere, eta han eseri ziren Kay eta Gerda elkarri eskua emanda. Amesgaizto bat uxatzen den bezala uxatu zuten oroimenetik elurretako erreginaren jauregi handi, hotz eta huts hura.
Amona, Jainkoaren eguzkiaren epelean eserita, Biblia leitzen ari zen ahots ozenez:
— «Berriro haurren antzeko bihurtzen ez bazarete, ez zarete sartuko Jainkoaren erreinuan.»
Eta Kayk eta Gerdak elkarri begiratu zioten, eta orduan ulertu zuten salmo zaharraren esanahia:
Arrosak haranean loretan,
Jesus Haurtxoa bertan pozetan!
Han zeuden eserita, pertsona heldu bihurturik biak, baina aldi berean haur ziren, haur bihotzez, eta uda zen, uda epel bedeinkatua.
(Sneedronningen)
TXERRIZAINA
Bazen behin printze pobre bat; oso erreinu txikia zuen, baina, ezkondu ahal izateko, nahikoa, eta horixe zen egin nahi zuena: ezkondu.
Jakina, ausardia behar zen enperadorearen alabari «Nirekin ezkondu nahi duzu?» galdetzeko, baina, hala ere, ausartu egin zen, lekurik urrutienetan ere ezaguna baitzen printzearen izena; ehundaka ziren «Bai» eta «Eskerrik asko, jauna» esango zioketen printzesak, baina enperadorearen alabak zer esango zion, hortxe zegoen koska!
Entzun dezagun istorioa.
Ba omen zen printzearen aitaren hilobian arrosa-zuhaixka bat, izugarri ederra; bost urtez behin bakarrik loratzen zen, eta, orduan, arrosa bakar bat ematen zuen; baina nolakoa, ordea, arrosa! Aski zen hari usain egitea kezka eta nahigabe guztiak ahazteko.
Printzeak bazuen urretxindor bat ere, munduko kantu zoragarri guztiak eztarritxoan bildurik balitu bezala kantatzen zuena. Arrosa eta urretxindorra printzesari ematea erabaki zuen printzeak, eta, hala, zilarrezko kutxa bikainetan sartu eta bidali egin zizkion.
Enperadoreak areto handira ekarrarazi zituen kutxak, han ari baitzen printzesa bere neskameekin «biziketan» jolasten; ez zuten beste zereginik. Oparien kutxak ikusi zituenean, pozez txaloka hasi zen printzesa.
— Nahiago nuke mixintxo bat balitz! —esan zuen, baina arrosa zoragarria agertu zen.
— O! Bai lan fina egin dutela! —esan zuten neskame guztiek.
— Ederra baino ederragoa da! —esan zuen enperadoreak—. Akasgabea!
Baina ukitu zuen printzesak, eta, ukitu zuenean, ia-ia negarrez hasi zen.
— Ai ene, aita! —esan zuen—; ez da egindakoa! Benetakoa da!
— Ai ene, ai ene... —esan zuten neskame guztiek— Benetakoa da!
— Ea, ikus dezagun zer dagoen beste kutxan, haserretu baino lehen —esan zuen enperadoreak, eta han irten zen urretxindorra; eta hain ederki kantatu zuen, ezen hasieran inork ezin izan baitzuen haren kontra ezer esan.
— Superbe! Charmant! —esan zuten neskameek, denek baitzekiten frantsesez, nork baino nork okerrago.
— Txori honek gure enperatriz zenaren musika-kutxa gogorarazten dit —esan zuen gorte-gizon zahar batek—. Bai, bai, melodia berberak dira, eta kantatzeko modua ere berbera.
— Egia! —esan zuen enperadoreak, eta haurtxo batek bezala negar egin zuen.
— Hala ere, ezin dut sinetsi benetakoa denik! —esan zuen printzesak.
— Benetakoa da, bai —esan zuten ekarri zutenek.
— Ba, joan dadila, orduan, hegan! —esan zuen printzesak, eta printzeari etortzen uzteko konturik ez zuen entzun ere egin nahi. Printzea, ordea, ez zen kikildu; zikindu zuen aurpegia beltzez, sartu zuen kapelua begietaraino, eta atea jo zuen.
— Egun on, enperadore —esan zuen—. Hartuko al nindukezu jauregian zerbitzari?
— Askok nahi lukete hori! —esan zion enperadoreak—. Baina ea! Bai, txerriak zainduko dituen bat behar dut, txerri asko daukagu eta.
Eta, hala, enperadorearen txerrizain egin zuten printzea. Txerritegien ondoko gela txiki nazkagarri bat eman zioten bizileku. Han eseri eta lan eta lan eman zuen printzeak egun guztia, eta arratserako eltzetxo polit bat egin zuen; eltze horrek kanpaitxoak zituen inguru guztian, eta, irakiten zuenean, denak txilin-txilin zoragarrian hasi eta doinu zahar hau jotzen zuten:
Ach, du lieber Augustin,
Alles ist væk, væk, væk!
Baina miresgarriena zera zen: hatz bat lurrunetan sartuz gero, hiriko sukalde guztietan egiten ari ziren afari guztien usaina hartzen zela bertantxe. Eta hori oso bestelako kontua zen, arrosaren aldean.
Printzesa paseatzera irten zen bere neskame guztiekin eta, abestia entzun zuenean, gelditu egin zen; poz eman zion, berak ere jotzen baitzuen «Ach, du lieber Augustin»: huraxe besterik jotzen ez zekien, eta hatz bakar batekin, gainera.
— Nire abestia da eta! —esan zuen—. Txerrizain hau gizon ikasia da, inondik ere. Zoazte eta galdeiozue zenbat balio duen instrumentuak.
Hala, neskameetako batek printzearen gelara sartu behar izan zuen, baina horretarako eskalapoiak jantzi zituen, noski.
— Zenbat eskatzen duzu eltzeagatik? —galdetu zion neskameak.
— Printzesak hamar musu ematea —esan zion txerrizainak.
— Jainkoak gorde gaitzala! —esan zuen neskameak.
— Gutxiagogatik ez dut emango —esan zion txerrizainak.
— Eta? Zer dio? —galdetu zuen printzesak.
— Ezin dizut esan —esan zion neskameak—, izugarrikeria bat da!
— Esaidazu, orduan, belarrira.
Eta belarrira esan zion.
— Gizajoa! —esan zuen printzesak, eta alde egin zuen handik. Baina asko urrundu baino lehen, kanpaitxoen txilin-txilin zoragarria entzun zuen berriro:
Ach, du lieber Augustin,
Alles ist væk, væk, væk!
— Zoazte eta galdeiozue ea hartuko dituen hamar musuak neskameek emanda.
— Ez, eskerrik asko —esan zuen txerrizainak—; printzesak berak eman beharko dizkit hamar musu, bestela ez dut eltzea emango.
— Bai gogaikarria! —esan zuen printzesak—. Hortaz, nire inguruan jarri beharko duzue, inork ikus ez nazan.
Neskameak printzesaren inguruan jarri ziren, gonak zabal-zabal eginda, eta, hala, nork berea hartu zuen: txerrizainak hamar musuak eta printzesak eltzea.
Hura bai gauza! Irakin eta irakin edukitzen zuten gau eta egun. Bazekiten zer kozinatzen zuten hiriko sukalde guztietan, bai gela-zerbitzariaren etxean, bai zapatariarenean. Dantza eta txalo zebiltzan neskameak.
— Badakigu zeinek dauzkan zopa eta taloak afaltzeko, eta zeinek haragi-opilak; bai interesgarria!
— Guztiz interesgarria! —esan zuen soinekozainak.
— Bai, baina zaindu mihiak, enperadorearen alaba naiz eta!
— Jainkoak gorde gaitzala! —esan zuten denek.
Txerrizainak —hau da, printzeak, inork ez bazekien ere printzea zenik— ez zuen eguna alferkerian igaro, eta oraingoan karraka bat egin zuen. Eragiten zitzaionean, mundua mundu denez geroztik entzun diren waltse, galopa eta jiga guztiak jotzen zituen.
— Superbe da, gero! —esan zuen printzesak, ingurutik pasatzean—. Inoiz ez dut entzun konposizio dotoreagorik. Zoazte eta galdeiozue zenbat balio duen instrumentuak. Baina musu gehiagorik ez!
— Printzesak ehun musu eman diezazkion nahi du —esan zuen neskameak.
— Erotuta dago, ala? —esan zuen printzesak, eta aldendu egin zen, baina urrutira baino lehen gelditu zen.
— Artea ere bultzatu beharra dut —esan zuen—; enperadorearen alaba naiz! Esaiozue hamar musu emango dizkiodala, atzo bezala, eta gainerakoak neskameok emango dizkiozuela.
— Guk ez diogu musu eman nahi, ordea! —esan zuten neskameek.
— Lelokeriak! Nik musu ematen badiot, zuek ez duzue eman ezinik. Gogoan izan nik ordaintzen ditudala zuen soldatak eta nik ematen dizuedala aterpe eta ostatu.
Eta, hala, neskameak berriro joan behar izan zuen.
— Printzesaren ehun musu; bestela, bakoitzak berea.
— Jar zaitezte nire parean —esan zuen printzesak, eta neskame guztiak inguruan jarri zitzaizkion, txerrizainak musuak hartu bitartean.
— Zer demontre egiten ote du jendetza horrek txerritegien inguruan? —esan zuen enperadoreak atarira irten zenean. Begiak igurtzi eta betaurrekoak jarri zituen.
— Hara! Neskameak dira eta! Zer misteriotan ote dabiltza? Noan ikustera!
Eta txapinei atzetik gora tira egin eta orpoak sartu zituen, txinalka baitzerabiltzan.
Arranoa! Haren presa! Larrainera iritsi zenean, poliki-poliki hurbildu zen, eta nola neskameak oso okupaturik baitzeuden musuak kontatzen, joko garbia izan zedin eta printzesak musu gutxiegi edo gehiegi eman ez zezan, ez ziren enperadorearen etorreraz konturatu. Enperadorea oin puntetan zegoen begira.
— Zer da hau? —esan zuen enperadoreak, zertan ari ziren ikusi zuenean; eta txapinaz jo zituen buruan, txerrizaina laurogeita seigarren musua hartzen ari zen une berean.
— Alde hemendik! —esan zuen enperadoreak, haserre bizian, eta printzesa eta printzea, biak, erreinutik egotzi zituen.
Han geratu ziren biak, printzesa negarrez eta txerrizaina muzin, eta euria ari zuen goian-behean.
— Hau zorigaitza nirea! Printzea onartu banu sikiera! Errukarria ni!
Txerrizaina zuhaitz baten atzera joan zen; garbitu zuen aurpegiko beltza, bota zituen arropa zatarrak, eta printze jantzita agertu zen. Hain zen ederra, ezen printzesak erreberentzia eta guzti egin baitzion.
— Arbuio egitera natorkizu —esan zion printzeak—. Ez zenuen printze zintzo bat hartu nahi, ez zenituen arrosa eta urretxindorra preziatu, baina txerrizain bati musu emateko gertu zinen musika-kaxa zirtzil baten truke. Zerorrek egin duzu ohea eta, etzan zaitez bertan!
Eta printzea bere erreinu txikira itzuli zen, eta atea giltzaz itxi zuen. Printzesak kanpoan geratu behar izan zuen, eta benaz kantatu:
Ach, du lieber Augustin,
Alles ist væk, væk, væk!
(Svinedrengen)
AMA BATEN ISTORIOA
Ama bat bere semearen ondoan eserita zegoen, erabat atsekabeturik, semea hilko ote zitzaion beldur. Zurbil-zurbil zegoen umea, begitxoak itxita eta arnasestuka; noizbehinka barru-barrutik hartzen zuen arnasa, hasperen eginez bezala, eta halakoetan tristura handiagoz begiratzen zion amak umetxoari.
Orduan atea jo zuten eta agure zahar bat sartu zen, zaldi-burusi moduko batean bilduta; dena beharko zuen agureak, berotuko bazen, negu gorria zen eta. Kanpoan, guztia elurrak eta izotzak estalita zegoen eta ipar beltza zebilen.
Agurea hotzak dar-dar zegoenez eta umea une batez lokartu zenez, amak pitxer bat garagardo hartu eta sutan berotu zuen agurearentzat. Agurea sehaska kulunkatzen ari zen, eta ama alboan eseri zitzaion, seme gaixoari begira; umea arnasa hartu ezinik zegoen, eta amak eskutxoa hartu zion.
— Ez dut galduko, ezta? —esan zuen amak—. Jainkoak ez dit eramango, ezta?
Eta agureak, Herio bera, keinu berezi bat egin zuen buruaz, baiezkoa zein ezezkoa izan zitekeen keinu bat. Amak burua makurtu zuen, eta negar-malkoak jausi zitzaizkion masailetan behera; burua astun zuen, hiru egun eta hiru gau egin baitzituen begirik bildu gabe, eta lokartu egin zen, baina tartetxo batez besterik ez, hotzak dardarka esnatu baitzen berehala.
— Baina zer gertatu da hemen? —esan zuen amak bazter guztietara begira.
Han ez zegoen agurerik, ezta umerik ere, berekin eraman baitzuen agureak. Gelaren bazterrean erloju zaharra jo eta jo ari zen. Bat-batean zintzilikari handia lurrera erori zen, danba!, eta erlojua gelditu egin zen.
Ama gaixoa korrika etxetik irten eta semeari deika hasi zitzaion.
Etxearen kanpoaldean emakume bat zegoen, soineko beltz luze bat jantzirik, elurretan eserita, eta honela esan zion amari:
— Herio zure etxean izan da, etxetik ateratzen ikusi dut zure semea besoetan zeramala. Haizea baino bizkorrago ibiltzen da, eta behin hartutakoa ez du sekula itzultzen.
— Esaidazu, behintzat, zein bide hartu duen —esan zuen amak—. Erakutsidazu bidea, eta neuk aurkituko dut.
— Badakit zein bide hartu duen —esan zuen beltzez jantzitako emakumeak—, baina esatea nahi baduzu, zure semeari kantatu dizkiozun kantu guztiak kantatu beharko dizkidazu. Oso gustukoak ditut; entzunak dauzkat. Ni Gau naiz, eta negarrez ikusi izan zaitut kantatzen zenuenean.
— Guztiak kantatuko dizkizut —esan zuen amak—, baina utzidazu aurrera egiten, utzidazu semearen bila joaten.
Baina Gau geldi eta mutu geratu zen. Amak eskuak bihurkatu, kantatu, eta negar egin zuen; asko izan ziren kantuak, baina askoz gehiago malkoak.
Orduan Gauk honela esan zion:
— Zoaz eskuinalderantz, izai-baso ilunean barrena. Zure semea hartuta harantz zihoala ikusi dut Herio.
Basoaren erdian bidegurutze bat zegoen, eta amak ez zekien zein bide hartu; bazen han elorri-arantza bat, ez hosto, ez lore; negu gorria izanda izotz-burduntziak zituen adarretatik zintzilik.
— Ikusi al duzu Herio nire semearekin?
— Bai, ikusi dut —esan zion elorri-arantzak—, baina ez dizut esango zein bide hartu duen, zure bihotzaren kontra berotzen ez banauzu. Hotzak akabatzen nago, eta izoztuko naiz berehala.
Amak bularraren kontra hartu zuen elorria, estu-estu, eta arantzek zauriak egin zizkioten, eta odol-tanta lodiak isuri zituen. Baina, neguko gau hotz hartan, elorriari hosto berde berriak hazi, eta lore berriak zabaldu zitzaizkion, hain da handia ama mindu batek bihotzean duen berotasuna. Eta elorriak bidea erakutsi zion.
Hala, aintzira handi batera iritsi zen ama, baina han ez zegoen ez ontzirik, ez txaluparik. Aintzira ez zegoen gainean ibiltzeko bezain izozturik, eta sakonegia zen oinez zeharkatzeko; baina nola edo hala igaro behar zuen aintzira semea aurkituko bazuen. Lurrean luze etzan zen aintzira edateko asmoarekin, baina hori ezinezkoa zen noski; ama gaixoak, ordea, mirari baten esperantza zuen.
— Alferrik ari zara! —esan zion aintzirak—. Baina saia gaitezen irtenbide bat bilatzen! Begira, niri perlak biltzea gustatzen zait eta zure begiak ikusi ditudan perlarik gardenenak dira; negar egiten baduzu harik eta begiak erori eta neureganatzen ditudan arte, Herioren mintegira eramango zaitut. Loreak eta zuhaitzak zaintzen ditu han Heriok, eta landareetako bakoitza giza bizitza bati dagokio.
— Edozein gauza egingo nuke semea salbatzeko —esan zuen amak malkoak zerizkiola.
Eta negar handiak egin zituen, harik eta begiak uretara erori, aintziran hondoratu eta bi perla bihurtu ziren arte. Orduan aintzirak ama jaso, eta beste ertzera eraman zuen, zabu batean nola; han etxe berezi bat zegoen, izugarri handia; ezin zitekeen jakin mendi bat zen, bere baso, haitzulo eta guzti, edo gizakiek eraikia zen. Dena dela, amak ezin zuen hura ikusi, negarretan galduak baitzituen begiak.
— Non aurkituko dut Herio, nire semea hartu duena? —esan zuen amak.
— Ez da oraindik iritsi —esan zuen Herioren mintegia zaintzen zuen atsoak—. Baina nola aurkitu duzu bidea? Nork lagundu dizu?
— Jainkoak lagundu dit —esan zuen amak—. Jainkoa errukitsua da, eta zeu ere halaxe izango zara. Non aurkituko dut neure semetxoa?
— Nik ez dakit —esan zuen emakumeak—, eta zu itsu zaude. Bart lore eta zuhaitz asko zimeldu ziren; Herio berehala etorriko da, noski, berriak aldatzera. Badakizu pertsona bakoitzak bere bizitzaren zuhaitza edo lorea duela, nork bere izaeraren araberakoa. Itxuraz beste landareak bezalakoak badira ere, bihotz pilpilaria dute hauek; umeek ere bihotz pilpilaria dute. Kontuan eduki hori, beharbada zure semearen lorea ezagutuko duzu eta. Baina, zer emango didazu zer egin behar duzun esaten badizut?
— Ez daukat zer emanik —esan zuen ama nahigabetuak—, baina munduaren azken muturreraino joango naiz zuk hala nahi baduzu.
— Han ez daukat nik zer eginik —esan zuen atsoak—, baina hartuko nuke zure adats beltz luze hori. Oso ile ederra duzu, badakizu, eta asko gustatzen zait. Nire ile zuria emango dizut trukean, ezer ez baino gehiago da!
— Hori besterik ez bada —esan zion amak—, gustura emango dizut.
Eta amak bere adats beltz luzea eman zion atsoari, eta atsoak bere ile zuria amari.
Herioren mintegi handira sartu ziren biak. Loreak eta zuhaitzak nahas-mahas bitxienean hazten ziren han. Baziren jazinto ederrak beirazko kanpaien azpian, eta baziren peonia handi sendoak. Baziren uretako landareak ere, mardulak batzuk, maxkalak besteak, sugeak inguruan kiribilean eta karramarro beltzak zurtoinetan atxikita zituztela. Palmera, haritz eta platanondo ederrak zeuden; perrexila ere bazegoen, eta ezkaia, loretan. Zuhaitz eta lore bakoitzak bazuen izen bat. Landare bakoitza izate bati zegokion, artean bizirik zen bati, nahiz Txinan, Groenlandian, edo munduko edozein bazterretan izan. Bazeuden zuhaitz handi batzuk lorontzi txikietan, eta hain estu egon ere, lehertzeko zorian baitzeuden ontziak; baziren han-hemenka ere txiki kaxkar batzuk, lur emankorrean landatuak, ondo zainduak eta ongarrituak, eta goroldioz inguratuak. Ama gaixoa landare txikienetara makurtu zen; lore bakoitzaren bihotz-taupadak entzun zituen, eta milioika landareren artean bere semearen bihotza ezagutu zuen.
— Hauxe da! —egin zuen oihu amak, eta azafrai urdin txiki baterantz luzatu zuen eskua; azafraia gaixorik zegoen, albora okertuta.
— Ez ukitu lorea! —esan zion atsoak—. Zaude hemen! Eta Herio etortzen denean, berehala etorriko dela uste dut eta, ez iezaiozu lorea erauzten utz, egiozu amenazo, zeuk ere beste lore guztiak erauziko dituzula. Horrek beldurtu egingo du, bera baita landareen erantzule Jainkoaren aurrean, eta Jainkoaren baimenik gabe ezin da lorerik erauzi.
Bat-batean, haize-bolada hotz batek alderik alde zeharkatu zuen mintegia, eta Herio bazetorrela konturatu zen ama itsua.
— Nola aurkitu duzu bidea? —galdetu zion Heriok—. Nolaz iritsi zara nire aurretik?
— Ama bat naiz —esan zuen emakume gaixoak.
Heriok orduan loretxo ahulera hurbildu zuen bere esku luzea, baina amak eskumuturretik gogor heldu zion bi eskuekin, Heriok hostoren bat ukituko zion beldur. Heriok orduan putz egin zion eskuetara; amak Iparburuko haizea baino bafada hotzagoa sentitu zuen eskuetan, eta erretira egin behar izan zituen.
— Ezin duzu ezer egin nire kontra! —esan zuen Heriok.
— Jainkoak bai, ordea —erantzun zion emakumeak.
— Nik Jainkoaren nahia betetzen dut —esan zuen Heriok—. Haren baratzezaina naiz; haren lore eta zuhaitz guztiak hartu, eta Paradisuko Baratzean aldatzen ditut, Herrialde Ezezagunean; baina behin han daudenean nola hazten diren eta zer gertatzen den esatera ez naiz ausartzen.
— Itzulidazu semea —esan zuen amak negarretan, erreguka.
Eta bat-batean han inguruko bi arrosa eder eskuetan hartu, eta esan zion Heriori:
— Lore guztiak erauziko ditut, etsi-etsi eginda nago eta!
— Ez ditzazula ukitu! —esan zuen Heriok—. Zoritxarreko emakumea zarela diozu, eta beste ama bat egin behar duzu orain zoritxarreko?!
— Beste ama bat?! —esan zuen ama gaixoak, eta bi loreak jaregin zituen.
— Tori, hemen dituzu zure begiak —esan zion Heriok—. Aintziratik jaso ditut, horrenbeste distiratzen zuten! Ez nekien zureak zirenik; har itzazu; lehen baino argiagoak dira orain; begirazazu horko putzuaren hondoan, erauzi nahi zenituen bi loreen izenak esango dizkizut; eta han ikusiko duzu beren etorkizuna, beren bizitza osoa; han ikusiko duzu hondatu nahi zenuen hura.
Eta emakumeak putzura begiratu zuen, eta lehenengoarena ikustean izugarri poztu zen. Munduarentzat bedeinkazioa zen hura, inguruan poza eta zoriona zabaltzen zituena. Baina bigarrenarena ikusi zuen orduan, oinazez, beharrez, izuz eta zorigaitzez beterik, etorkizun beltza zen hura.
— Bata zein bestea Jainkoaren borondatez dira hala —esan zuen Heriok.
— Bietatik zein da zorigaitzaren lorea, eta zein bedeinkapenarena? —galdetu zion amak.
— Ez dizut esango —esan zion Heriok—, jakin ezazu bietako bat zure semearen lorea dela. Zure semearen patua ikusi duzu, zure semearen etorkizuna.
Amak, izuturik, oihu egin zuen:
— Zein zen nire semea? Esan! Salba ezazu gizajoa! Salbatu nire semea ezbehar honetatik! Eraman ezazu, hobe izango da eta! Eraman Jainkoaren erreinura! Ahaztu nire malko eta errukiak, ahaztu esan eta egin dudan guztia!
— Ez dizut ulertzen! —esan zuen Heriok—. Zer nahi duzu, semea zurekin eraman ala ezagutzen ez duzun Herrialdera neurekin eramatea?
Orduan amak eskuak gurutzatu, belauniko jarri eta erregu egin zion Jainkoari:
— Ez ezazu aintzat hartu nire erregua Zure Borondatearen kontra badoa, Bera da-eta zuzenena! Egin bedi zure Nahia!
Eta umil-umil burua makurtu zuen.
Eta Heriok Herrialde Ezezagunera eraman zion semea.
(Istorien om en moder)
KLAUS HANDI ETA KLAUS TXIKI
Baziren behin herri batean izen bereko gizon bi: Klaus zeritzen bi-biei; baina batak lau zaldi zituen, eta bat besterik ez besteak. Bata eta bestea bereizteko, lau zaldi zituenari «Klaus Handi» esaten zioten, eta bat besterik ez zuenari «Klaus Txiki». Bien artean gertatutakoa kontatuko dizuet orain, bene-benetakoa da eta:
Astean zehar Klaus Txikik Klaus Handiren lurrak goldatu behar izaten zituen, zeukan zaldi bakarrarekin; ordainetan, Klaus Handik bere laurekin laguntzen zion, baina astean behin bakarrik, igandean. Arranopola! Bai ederki astintzen zuela zigorra Klaus Txikik bost zaldien gainean, bereak balitu bezala ibiltzen baitzen egun hartan. Eguraldi aparta egiten zuen, eta elizako kanpai guztiak mezatara deika ari ziren. Jendea, apain-apain jantzita eta otoitz liburua besapean hartuta, apaizaren sermoia entzutera zihoan, eta pasaeran, han ikusten zuten Klaus Txiki bere bost zaldiekin goldaketan; orduan, Klaus Txikik, zigorra astindu eta, harro-harro, esaten zuen oihuka:
— Arre, ene zaldiok!
— Ez esan hori! —esan zion Klaus Handik—. Hik zaldi bat besterik ez duk eta.
Baina, norbait elizara bidean pasa orduko, ahazten zitzaion ez zuela halakorik esan behar, eta han hasten zen berriz ere oihuka:
— Arre, ene zaldiok!
— Ez esateko, ba, hori! Bestela, buruan jo eta bertan hilda utziko diat hire zaldi hori, eta akabo harenak orduan!
— Hago lasai, ez diat berriz esango eta —erantzun zuen Klaus Txikik.
Baina, inor ondotik pasa eta «Egun on!» esaten zion orduko, izugarri pozten zen Klaus Txiki —izan ere, zoragarria iruditzen zitzaion bost zaldi izatea lurra goldatzeko—, eta zigorra astindu eta oihuka esaten zuen:
— Arre, ene zaldiok!
— Nik erakutsiko diat, bai, arre esaten zaldiei! —esan zion Klaus Handik.
Eta hartu zuen mailua, jo zuen Klaus Txikiren zaldia buruan, eta bertan hilda utzi zuen.
— Ai, orain bai egin duala ederra; batere zaldirik gabe gelditu haiz! —esan zuen Klaus Txikik, eta negarrez hasi zen.
Gero, zaldia larrutu, eta larrua haizetan jarri zuen lehortzen. Behin lehortu zenean, sartu zuen zaku batean, hartu zuen zakua lepoan, eta hirira abiatu zen larrua saltzera.
Bide luzea zuen aurretik, eta baso itzaltsu batetik pasa beharra zeukan. Ekaitza ekarri zuen, eta galdu egin zen, eta ostera bidea aurkitu zuenerako, gain-gainean zuen arratsa; bide luzea geratzen zitzaion oraindik hirira heltzeko, baina etxetik ere urrunegi zegoen ilundu baino lehen itzuli ahal izateko.
Bide-bazterrean baserri handi bat zegoen. Itxita zeuzkan leiho-tapak, baina argia ikusten zen zirrikituetatik. «Utziko didate gaua bertan pasatzen», pentsatu zuen bere artean Klaus Txikik, eta atea jo zuen.
Etxeko andreak zabaldu zion atea, baina Klaus Txikiren eskaria entzun zuenean, bere bideari segitzeko esan zion, senarra kanpoan zela eta berak ez zuela ezezagunik hartzen etxean.
— Tira ba, kanpoan egingo dut lo —esan zuen Klaus Txikik, eta andreak atea itxi zion muturrean.
Handik bertan lastategia zegoen, eta lastategiaren eta baserriaren artean, estalpe txiki bat, lastozko estalki zapalekoa.
— Hortxe etzango nauk —esan zuen Klaus Txikik estalki hura ikustean—. Ohe bikaina izango diat, non eta zikoina ez zaidan hegaldaka etortzen oinak mokokatzera.
Izan ere, zikoina bat zegoen teilatuan, bere habian.
Klaus Txiki, beraz, teilatu gainera igo, bertan luze etzan, eta batera eta bestera mugitu zen, harik eta eroso jarri zen arte. Zurezko leiho-tapek ez zuten leihoko goialdea erabat ixten, eta Klaus Txikik etxe barrena ikusten zuen handik.
Mahai handi bat ikusi zuen, ederki atondua: ardoa, haragi errea eta arrain bikainik ere bazen. Etxeko andrea eta herriko sakristaua mahaira eserita zeuden, biak bakarrik: andrea ardoa zerbitzatzen gizonari eta gizona berealdiko arrain-jatea egiten, arrainzale amorratua baitzen, izan ere.
— Mokadutxo bat hartzerik izango banu neuk ere! —esan zuen Klaus Txikik, eta leiho aldera makurtu zuen burua.
Alajainkoa! Pastel bikainik ere ez zitzaien falta eta! Hura zen banketea hura!
Halako batean, norbait sumatu zuen zaldi gainean baserri aldera zetorrela: etxeko jauna zen, etxera bidean. Oso bihotz oneko gizona zen, baina bazuen gaitz arraro bat: ezin zuen begien aurrean sakristaurik ikusi. Bat ikusi orduko, haserre bizian jartzen zen. Hain zuzen ere horrexegatik joan zitzaion sakristaua andreari bisita egitera etxeko jauna kanpoan zela, eta andreak, zituen jakirik goxoenak atera zizkion sakristauari. Senarra zetorrela sumatu zutenean, izuaren izuz dardarka hasi ziren biak, eta andreak erreguka eskatu zion sakristauari sartzeko han, gelako txokoan hutsik zegoen kutxa handian. Eta bai azkar sartu ere hura, bai baitzekien etxeko jaun gaixoak ezin zuela begien aurrean sakristaurik ikusi. Andreak aitaren batean ezkutatu zituen jaki goxo haiek guztiak ogia erretzeko labean, ardoa ahaztu gabe, bazekien-eta senarrak ikusten bazituen, galdezka hasiko zitzaiola.
— Hara! —esan zuen Klaus Txikik, hasperen eginez lastozko teilatu-gain hartan, jakiak desagertu zirela ikusi zuenean.
— Nor dabil hor? —galdetu zuen etxeko nagusiak; eta Klaus Txiki ikusi zuen—. Zer egiten duk hor goian etzanda? Hator barrura, gizona!
Orduan Klaus Txikik galduta nola ibili zen kontatu zion, eta gaua etxean pasatzeko baimena ere eskatu zion.
— Bai, noski! —esan zion etxeko nagusiak—. Baina lehenbizi zer edo zer jan beharko diagu, ezta?
Andreak goxo-goxo hartu zituen biak; mahai handi bat paratu, eta katilukada bana morokil eman zien jateko. Etxeko jauna goseak zegoen, eta gogo handiz jan zuen emandakotik; baina Klaus Txikik ezin zituen burutik kendu beste jaki goxo haiek —haragi errea, arraina eta pastela—, bai baitzekien andreak labean gordeta zeuzkala.
Klaus Txikik mahai azpian —bere hanken artean— utzi zuen zakua, zaldi-larrua barruan. Ondotxo dakigunez, zaku hura hartuta atera baitzen etxetik, larrua hirian saltzeko asmoz. Morokila ez zuen batere gogoko Klaus Txikik, eta hala, zapaldu zuen indarrez zakua, eta larruak zapart-hots gogorra atera zuen.
— Ixo! —esan zion Klaus Txikik zakuari, baina berriz zapaldu zuen, eta arestian baino are hots gogorragoa atera zuen larruak, karrask!
— Zer arraio duk zaku horretan? —galdetu zion etxeko nagusiak.
— Deus ere ez; zera... azti bat! —esan zuen Klaus Txikik—. Esaten ari zait ez dugula morokilik zertan jan; berak, aztikeriaz, leporaino bete duela labea haragi errez, arrainez eta pastelez.
— Bai ote? —esan zuen etxeko jaunak; jauzian labea ireki, eta hantxe ikusi zituen andreak gordetako jaki goxo haiek guztiak, zakuko aztiak magiaz sortuak zirela uste zituenak. Andrea ez zen ezer esaten ausartu, eta berehala mahairatu zien janaria. Hala, bada, nahi adina arrain, haragi eta pastel jan zuten biek. Orduan, Klaus Txikik berriro zapaldu zuen zakua, eta larruak karrask egin zuen.
— Zer esan dik orain? —galdetu zuen etxeko jaunak.
— Ba, zera... —hasi zen Klaus Txiki—, beste aztikeria bat egin duela, eta hiru botila ardo daudela labean guretzat.
Andreak, orduan, atera egin behar izan zuen gordean zeukan ardo hura; edan zuen ardo hartatik etxeko nagusiak, eta oso pozik jarri zen. Zer ez zuen emango Klaus Txikik zakuan zeukana bezalako azti bat edukitzeagatik!
— Eta Txerren agerrarazteko gai ote da? —galdetu zuen etxeko nagusiak—. Gogoz ikusiko nuke, orain umore oneko nagoenez!
— Bai, noski! —esan zuen Klaus Txikik—. Esaten diodan guztia egiten dik nire azti honek. Ez al da egia, hi? —galdetu zuen, eta zakua zanpatu, karrask!—. Entzun duk, ezta? Baietz esan dik. Oso zatarra duk ordea Txerren hori; ikustea ere ez dik merezi.
— Bo! Horrek ez zidak batere beldurrik ematen. Zer itxura du ba?
— Zera..., sakristau bat ematen dik goitik behera!
— Arranoa! —esan zuen etxeko nagusiak—. Horren zatarra al da, ba! Badakik ez ditudala sakristauak begi onez ikusten; baina, orain, ez ziok inporta: Txerren dela jakinda, errazago eramango diat. Adorez betea nagok orain! Baina, ez dakidala gehiegi hurrera!
— Aztiari galdetuko zioat —esan zuen Klaus Txikik; zakua zapaldu, eta belarria hurbildu zuen zakura.
— Zer esan dik?
— Horko txoko horretan dagoen kutxa hori zabaltzen baduk, bertan ikusiko duala Txerren kuzkurtuta, baina eusteko kutxako estalkiari, Txerrenek alde egin ez dezan.
— Lagunduko al didak eusten? —esan zuen etxeko nagusiak, eta kutxara hurbildu zen; andreak sakristaua gordeta zuen kutxara, alegia. Sakristaua, bien bitartean, beldurrak airean zegoen.
Etxeko nagusiak kutxako estalkia pixka bat zabaldu, eta barruan begiratu zuen.
— Arraioa! —esan zuen atzeraka jauzi eginez—. Ikusi diat, bai horixe! Gure sakristaua bera zirudik! Beldurgarria duk benetan!
Ikusi zutena ikusi eta gero, eztarria busti beharra zegoen, eta ordu ttikiak arte egon ziren edaten.
— Hire azti hori saldu behar didak! —esan zion Klaus Txikiri etxeko nagusiak—. Nahi duana eskatu! Lakari bete diru emango diat ordainez.
— Ez, ezin diat halakorik egin! —esan zuen Klaus Txikik—. Pentsa ezak zer laguntza ona dudan neure azti hau.
— Pozik hartuko nikek, ba, halako bat neuretzat, bai horixe! —esan zuen etxeko nagusiak, eta eskari bera egin zion behin eta berriro.
— Ondo zagok —esan zuen Klaus Txikik azkenik—. Gaur gaueko ostatua eman didak, eta portatu haiz; ordaindu beharko diat nolabait. Har ezak nire aztia nahi baduk, baina lakari bat diru eman beharko didak ordainez, eta ondo bete ontzia, gero!
— Emango diat, bai, dirua —esan zion etxeko nagusiak—, baina eraman ezak hemendik kutxa hori, ez diat gehiago ikusi nahi etxean; batek zekik Txerren hori barruan dagoen oraindik!
Klaus Txikik larru lehorra zeukan zakua eman zion etxeko nagusiari, eta berak lakari bat hartu zuen ordainetan, diruz beterik.
Etxeko nagusiak orga bat ere eman zion, dirua eta kutxa eraman zitzan.
— Adio! —esan zuen Klaus Txikik, eta handik alde egin zuen, dirua eta kutxa handia, sakristau eta guzti, harturik.
Basoaren beste aldean ibai zabal eta sakon bat zegoen; ura bizi-bizi zetorren ibaian behera, eta nekez egin zitekeen ur-lasterraren kontra igeri. Zubi berri handi bat zegoen ibaian alderik alde. Klaus Txiki zubiaren erdian gelditu, eta ahots betean, sakristauak kutxa barrutik entzuteko moduan, esan zuen:
— Eta zer egin behar diat nik orain kutxa madarikatu honekin? Zama ikaragarria dik, harriz betea dagoela ematen dik! Aspertu nauk eramaten. Hartu eta uretara bota behar diat bertantxe, etxeraino igeri joan dadin: iristen bada ondo, eta iristen ez bada, hor konpon!
Orduan, hartu kutxa esku batekin, eta pixka bat altxatu zuen, uretara bota nahiko balu bezala.
— Ez, zaude! —esan zuen oihuka sakristauak kutxa barrutik—. Utzidazu irteten!
— Arraioa! —esan zuen Klaus Txikik, beldurtuta balego bezala—. Barruan zagok oraindik! Oraintxe bota behar diat uretara, bertan ito dadin.
— Ez, ez! Zaude pixka batean! —esan zuen oihuka sakristauak—. Lakari bat diru emango dizut bakean uzten banauzu!
— Tira, hori besterik duk —esan zuen Klaus Txikik, eta kutxa zabaldu zuen.
Sakristaua jauzian atera zen kutxatik, bota zuen uretara kutxa hutsa, joan zen etxera, eta lakari bat diru eman zion Klaus Txikiri. Bazuenez lehenagotik ere beste bat, baserritarrak emana, diruz beteta zeraman orain orga.
— Hau duk mauka! Ondo pagatu zidatek, gero, zaldia! —esan zuen bere artean Klaus Txikik etxera iritsi eta orgako diru guztia lurrean pilatu zuenean—. Gozoa jarriko duk Klaus Handi, neukan zaldi bakarrarekin aberastu naizela jakiten duenean, baina ez zioat ezer esango.
Eta morroia bidali zuen Klaus Handiren etxera, ale-neurri bat eskatzera.
— Zer arraiotarako nahiko ote du horrek neurri bat? —pentsatu zuen bere artean Klaus Handik, eta bikez igurtzi zuen neurriaren hondoa, neurtzen zuena neurtzen zuela ere, neurgai hartatik zerbait barruan itsatsita gera zedin; eta halaxe gertatu zen, gertatu ere, ezen neurria itzuli ziotenean, zilarrezko hiru diru berri aurkitu zituen barruan.
— Zer da hau, ordea? —esan zuen Klaus Handik, eta lasterka joan zen Klaus Txikiren etxera—. Nondik atera duk hik horrenbeste diru?
— Atzo saldu nuen zaldi-larruarengatik eman zidatek.
— Ez zagok gaizki pagatuta, ez horixe! —esan zuen Klaus Handik.
Eta etxera joan, hartu aizkora, eta bere lau zaldiak jo zituen buruan. Gero, zaldiak larrutu, eta hirira joan zen larruekin.
— Larruak, larruak! Larruak salgai! —zihoan kalez kale oihuka.
Hiriko zapatari eta zurratzaile guztiak laster agertu ziren ea zenbatean saltzen zituen galdezka.
— Lakari bat diru larru bakoitzeko! —erantzuten zien berak.
— Hi, zer, burutik hago, ala? —esan zioten denek—. Zer uste duk, ontzikadaka neurtzen dugula guk dirua, ala?
— Larruak, larruak! Larruak salgai! —jarraitu zuen berak oihuka.
Baina larrua zenbatean zen galdetzen ziotenean:
— Lakari bat diru larru bakoitzeko —erantzuten zuen berak.
— Ederra sartu nahi ziguk horrek! —esan zuten denek.
Eta hartu zituzten zapatariek uhalak eta zurratzaileek larruzko mantalak, eta Klaus Handi astintzen hasi ziren.
— Larruak, larruak! —esaten zioten burla eginez—. Hi bai larrutuko haugula. Alde hemendik!
Eta ahalik eta lasterren alde egin behar izan zuen Klaus Handik hiritik. Halako jipoirik ez zuen bere bizitza osoan hartu.
— Holakorik niri! —esan zuen etxerakoan—. Larrutik pagatuko zidak Klaus Txiki horrek. Jo-ta-bertan hil behar diat!
Baina Klaus Txikiri amona hil zitzaion etxean. Amona, egia esan, oso gaizki eta zakar portatu zen berarekin, baina, nolanahi ere, Klaus Txiki hunkituta zegoen. Amona hila hartu eta bere ohe beroan ezarri zuen, berpiztuko balitz ere. Hantxe utziko zuen gau osoan, eta bera, berriz, beste askotan bezala, bazter batean zegoen aulkian eseriko zen lo egitera.
Gauean, bazterreko aulkian eserita zegoela, gelako atea zabaldu, eta Klaus Handi sartu zen, aizkora eskuan. Bazekien non zegoen Klaus Txikiren ohea. Zuzen-zuzenean hara joan, eta aizkorakada gogor bat eman zion amona hilari kopetan, Klaus Txiki zelakoan.
— To! —esan zuen—. Ez didak, ez, berriz ziria sartuko! —eta etxera itzuli zen.
— Gizatxar zitala halakoa! —esan zuen Klaus Txikik—. Bertan garbitu behar ninduen. Eskerrak amona dagoeneko hilotz zegoen, hilko zuen-eta bestela.
Orduan, jantzi zizkion amonari igandetako arropak, eskatu zion auzoari zaldia, lotu zuen zaldia gurdira, eta atzeko eserlekuan ezarri zuen amona, gurdiaren trikili-trakalak bota ez zezan. Eta han joan ziren biak basoan barrena. Eguzkia atera zenean, benta handi baten aurrean ziren. Hantxe gelditu, eta zer edo zer jatera sartu zen Klaus Txiki.
Bentako nagusia gizon aberatsa zen, eta bihotz handikoa, gainera, baina erretxina oso, barrua piperrautsez eta tabakoz betea balu bezala.
— Egun on! —esan zion Klaus Txikiri—. Goiztxo jantzi dituk hik arropa onenak!
— Bai —esan zuen Klaus Txikik—. Hirira noak amonarekin. Amona hor kanpoan diat, gurdian eserita, ez baitu sartu nahi. Eramango al diok, mesedez, baso bat ezti-ur? Eta garrasika hitz egiok, gorra zagok eta.
— Eramango ez zioat, ba! —esan zuen bentako nagusiak.
Bete zuen baso handi bat ezti-urez, eta gurdian zurrun zegoen amona hilari eraman zion.
— Tori! Hemen duzu ezti-ura, semeak zuretzat eskatu didana! —esan zuen bentako nagusiak, baina andre hilak ez zuen txintik atera ez zirkinik egin.
— Entzun al didazu? —esan zuen bentako nagusiak eztarria urratu beharrean—. Hona semeak zuretzat eskatutako ezti-ura!
Gauza bera oihukatu zion behin eta berriro, baina amonak zirkinik ere ez zuen egiten, eta bentako nagusiak, haserre baino haserreago, hartu eta aurpegira bota zion ezti-ura. Eta sudurretatik ezti-ura zeriola, han joan zen amona hankaz gora, gurdian eserita baina lotu gabe baitzeraman.
— Arranoa! —esan zuen oihuka Klaus Txikik. Atera zen bentatik arrapaladan, eta zintzurretik heldu zion bentako nagusiari—. Ez didak, ba, amona hil! Begira zer zulo duen kopetan!
— Hau zoritxarra! —esan zuen bentako nagusiak eskuak bihurrituz—. Nire odol bero honek dik errua. Klaus Txiki, maite hori, lakari bat diru emango diat, eta neurea banu bezala lurperatuko diat amona, baina ez ezak ezer esan, gainerakoan, lepoa moztuko zidatek, eta gauza izugarria izan behar dik horrek!
Klaus Txikik, beraz, lakari bete diru eskuratu zuen, eta bentako nagusiak berea balu bezala lurperatu zuen amona.
Klaus Txiki bere diruarekin etxera iritsi bezain laster, Klaus Handirenera bidali zuen semea, neurria utziko ote zion eskatzera.
— Nola liteke, baina! —esan zuen Klaus Handik—. Ez al dut, ba, hil? Neure begiez ikusi behar diat hori! —eta neurria hartu eta Klaus Txikirengana joan zen.
— Arraioa! Nondik atera duk hik horrenbeste diru? —galdetu zion begiak irten beharrean, hango dirutza ikusita.
— Amona hil hidan ni hil beharrean —esan zuen Klaus Txikik—. Amona saldu eta lakari bat diru eman zidatek ordainez!
— Ez diate gaizki pagatu, gero! —esan zuen Klaus Handik. Eta joan zen lasterka etxera, hartu zuen aizkora, eta bere amona hil zuen bertan. Jarri zuen amona gurdi gainean, eta hirira eraman zuen, botikaria bizi zen etxera, eta hilotza erosiko ote zuen galdetu zion.
— Nor da hori, eta nondik atera duzu hilotza? —galdetu zuen botikariak.
— Amona dut! —esan zuen Klaus Handik—. Lakari bat diru eskuratzeagatik hil dut.
— Jainkoak gorde gaitzala! —esan zuen botikariak—. Zu ez zaude burutik sano! Ez ezazu holakorik esan; entzuten badizute lepoa galduko duzu eta!
Izugarrikeria bat egin zuela esan zion botikariak, oso gizon gaiztoa zela eta zigorra merezi zuela. Eta Klaus Handiri halako beldurra sartu zitzaion, ezen ziztu bizian alde egin baitzuen botikariaren etxetik; jauzian igo zen gurdi gainera, eragin zaldiari, eta etxera abiatu zen. Botikariak eta gainerakoek zorotzat hartu zuten, eta horregatik utzi zioten alde egiten.
— Larrutik pagatuko didak! —esan zuen Klaus Handik etxera bidean—. Larrutik pagatuko didaanez, Klaus Txiki, bai horixe!
Eta etxera iritsi bezain laster, hartu zuen zeukan zakurik handiena, joan zen Klaus Txikirengana eta esan zion:
— Sartu didak, bai, ederra berriro! Aurrena neure lau zaldiak akabatu nitian, gero nire amona zaharra! Eta dena hire erruz, baina ez didak, ez, berriz sartuko!
Eta harrapatu zuen Klaus Txiki gerritik, sartu zuen zakuan, hartu zakua lepoan, eta oihu batean esan zion:
— Uretan ito behar haut!
Bide luzea egin behar zuen ibaira iristeko, eta Klaus Txiki ez zen, ez, oso karga arina. Bide ondoan eliza bat zegoen; organoa jotzen ari ziren elizan, eta eliztarrek zoragarri kantatzen zuten. Utzi zuen Klaus Handik zakua lurrean, elizako ate ondoan, eta aurrera segitu baino lehen, elizan sartu eta salmo bat entzutea pentsatu zuen. Klaus Txikik ez zion zakutik alde egingo, eta gainera, elizan ziren denak. Eta elizara sartu zen bera ere.
— Ai ene! Ai ene! —hasi zen intzirika Klaus Txiki zaku barruan. Batera eta bestera mugitzen zuen gorputza, baina alferrik, ezin korapiloa askatu. Horretan ari zela, unai zahar bat pasa zen handik, elurra bezain zuri ilea eta makila luze bat eskuan. Unaiaren aurretik behi- eta zezen-talde handi bat zihoan. Abereek Klaus Txiki zegoen zakua hankaperatu eta azpikoz gora irauli zuten.
— Ai ene, errukarria ni! —esan zuen Klaus Txikik—. Hain gazterik zerura joan beharra!
— Eta nik, gaixo honek! —esan zuen unaiak—. Zahartu, eta ezin oraindik joan!
— Askatu zakua! —egin zuen oihu Klaus Txikik—. Sar hadi nire ordez eta zuzen-zuzenean joango haiz!
— Bai, joateko irrikaz nagok! —esan zuen unaiak; askatu zuen zakua, eta Klaus Txiki jauzian atera zen barrutik.
— Abereak hik zainduko dizkidak? —galdetu zuen agure zaharrak zakuan sartzean. Klaus Txikik zakua lotu, eta behi eta zezen guztiekin alde egin zuen handik.
Handik laster irten zen Klaus Handi elizatik; hartu zuen berriro zakua lepo gainean, eta karga gutxiago zuela iruditu zitzaion; izan ere, unai zaharra Klaus Txikiren erdia zen pisuan.
— Arinago zagok orain zaku hau! Salmoa entzuten egon naizelako izango duk, noski!
Eta ibai aldera abiatu zen. Oso ibai sakona eta zabala zen. Bota zuen uretara zakua, unai zaharra barruan, eta esan zion oihuka, Klaus Txiki zelakoan:
— Ez duk, ez, nire lepotik barre gehiago egingo!
Eta etxe aldera abiatu zen, baina bidegurutzera iristean, Klaus Txiki topatu zuen, ganaduarekin bidez zihoala.
— Zer arraio da hau! —esan zuen Klaus Handik—. Baina ez al haut, ba, oraintxe bertan ibaira bota?
— Bai, ba! —erantzun zuen Klaus Txikik—. Orain dela ordu erdi bat eskas bota nauk!
— Eta nondik atera duk, ba, halako abere-talde ederra, jakin baliteke? —galdetu zuen Klaus Handik.
— Uretako ganadua duk —esan zuen Klaus Txikik—. Oraintxe kontatuko diat zer gertatu zaidan, eta gainera eskerrak eman behar dizkiat ni ibaira botatzeagatik. Hemen naukak berriro, eta guztiz aberastuta, ikusten duanez. Beldur handia pasa diat zaku barruan: haizea txistuka sumatu diat belarrietan, zubitik behera ibaiko ur hotzetara bota nauanean. Berehala jo diat hondoa, baina ez diat minik hartu, oso belar biguna hazten baita han behean. Hondoa jo orduko zabaldu duk zakua, eta dontzeila eder bat agertu zaidak aurrez aurre, elurra bera bezain jantzi zuria soinean eta koroa berde bat adats bustiaren gainean; eskutik heldu eta esan zidak:
«— Zu Klaus Txiki zara, ezta? Hona hemen zenbait abere zuretzat; bide-puska bat urrunago abere-talde oso bat dago, eta opari eman nahi dizut.»
«Orduan konturatu nauk ibaia bide handi bat dela urtarrentzat. Han behean zabiltzak bidez bide, itsasotik ibaiaren azken muturreraino. Lore zoragarri politak zeudean, eta belarrik samurrena hazten zuan, eta arrainak, uretan igeri, belarrien inguruan zebilzkidaan itzulinguruka, hemen txoriak airean bezala. Bai jende jatorra hangoa, eta zenbat eta zenbat abere bide-bazterretan!»
— Orduan, zergatik itzuli haiz, ba? —galdetu zion Klaus Handik—. Ni ez nindukean itzuliko, han hondoan dena hain zoragarria baldin bada.
— Zera —esan zuen Klaus Txikik—, trikimailu bat erabili diat. Entzun duk arestian kontatutakoa, ezta? Ibaiko dontzeilak esan zidak bide-puska bat aurrerago —eta bidea esan duenean ibaia esan nahi zian, hark ez baitu beste ibilbiderik— beste abere-talde bat aurkituko nuela niretzat. Baina nik bazekiat zenbat ukondo egiten dituen ibaiak, orain alde batera, gero bestera; luze jotzen dik. Horregatik, ahal izanez gero, asko laburtzen duk uretatik irten, eta lehorretik joanda. Horrela, bide-puska handia aurreratzen duk eta lehenago eskuratzen duk uretako ganadua.
— Hi haiz, hi, zorionekoa! —esan zuen Klaus Handik—. Eta neu jaisten banaiz, lortuko ote dut urpetar abererik?
— Bai, ba! —esan zuen Klaus Txikik—. Baina ezin haut zakuan eraman ibairaino; astunegia haiz niretzat. Dena den, heure kabuz joan, eta zakuan sartzen bahaiz, neronek botako haut, eta pozik, gainera!
— Eskerrik asko! —esan zuen Klaus Handik—. Baina ibai-hondoraino heldu, eta ez badut uretako ganadurik eskuratzen, txiki-txiki egingo haut!
— Ez hadi horren gogorra izan, motel!
Eta ibai aldera abiatu ziren. Abereak, ura ikusi orduko, abailan joan ziren edatera, egarriz amorratzen baitziren.
— Begira zer habaila daramaten —esan zuen Klaus Txikik—. Ibai hondora itzuli nahi ditek berriro horiek!
— Bai, baina lagun egidak niri lehenbizi —esan zuen Klaus Handik—. Egurtuko haut bestela! —eta zezenetako baten bizkar gainean zegoen zaku handi baten barruan sartu zen.
— Baina sar ezak harri bat badaezpada, hondoratuko ez banintz ere —esan zuen Klaus Handik.
— Bai, motel, lasai! —esan zion Klaus Txikik; sartu zuen, bada, harri handi bat zakuan, lotu zuen ondo zaku hori, eta plastaaa... bota zuen uretara. Han joan zen Klaus Handi zubitik behera, eta berehala murgildu zen ibaiaren hondo-hondoraino.
— Ez zakiat, ba, ganadu askorik aurkituko duen horrek! —esan zuen Klaus Txikik, eta bere abereak hartuta, etxera joan zen.
(Lille Claus og store Claus)
KANPAIA
Iluntzean, hiri handiko kale txikietan, eguzkia ezkutatzen zenean, eta tximinien artetik hodeiek urreak bezala distiratzen zutenean, sarritan entzuten zuen jendeak, noiz batek, noiz besteren batek, ohiz bestelako soinu bitxi bat; eliza bateko kanpai hotsa zirudien, baina bitarte labur batean baino ez zen entzuten, hain zen handia zalgurdien abarrotsa eta kaleko ardaila!
— Gauezkila da —esaten zuten—, eguzkia sartzera doa.
Hiriaz kanpora joaten zirenek, nola han etxeak sakabanatuago zeuden, bakoitzak bere lorategia edo baratze txikia zuela, are ederragoa ikusten zuten iluntzeko zerua eta argiago entzuten kanpai-errepika. Eliza bateko kanpai-hotsa zirudien, basoan, baso isil urrintsu hartan, egon behar zuen elizaren batekoa, eta hara begira jartzen zen jendea, handikiro.
Denbora igaro zen, eta elkarri esaten zioten:
— Elizaren bat ote dago basoan? Bai soinu bitxia eta polita kanpai horrena! Zergatik ez gara hara joaten, bertatik ikustera?
Aberats jendea zalgurdietan abiatu zen, eta behartsuak oinez, baina oso bide luzea zen, eta basoaren ertzean hazten zen sahasti batera heldu zirelarik, hantxe eseri ziren, zuhaitzen adar luzeei begira, basoaren erdi-erdian zeudelakoan. Hiriko gozogile batek, iritsi eta denda jarri zuen, eta gero, beste gozogile batek kanpai bat eseki zuen bere dendan, bikez estalia, euritik babesteko, eta mihirik gabea. Jendeak oso erromantikoa iritzi zion txangoari, eta inondik ere, te hartzea baino askoz hobea izan zela esan nahi zuen horrek. Hiru lagunek esan zuten aldez alde igaro zutela basoa, eta denbora guztian entzun zutela kanpai-danda bitxi hura, baina hotsa, hiri aldetik zetorrela iruditu zitzaiela beraiei. Batek poema bat eta guzti egin zuen horren gainean; poeman esaten zen kanpaiaren soinua ama batek bere haur maitearekin darabilen ahotsa bezalakoxea zela, eta ez zegoela kanpai-danda harena baino doinu goxoagorik.
Herrialdeko enperadoreari ere iritsi zitzaion horren berri, eta kanpai-hotsa nondik zetorren aurkitzen zuenari «Munduko Kanpai Jole Nagusi» titulua emango ziola agindu zuen, baita zera hura kanpaia ez bazen ere.
Jende asko sartu zen basora sari-usainean, baina batek bakarrik ekarri zuen azalpen-antzeko zerbait. Inor ez zen ordea nahikoa barrendu basoan, ezta hura ere, baina esan zuenez, zuhaitz barren-huts batean bizi zen hontzakote batek eragina zen kanpai-danda. Hontza jakintsu bat omen zen hura, eta danba-danba, zuhaitza buruaz jotzen aritzen zen etengabe, baina hotsa zerk egiten zuen, edo hontzaren buruak edo enborrak, hori ez omen zekien. Nolanahi ere, Munduko Kanpai Jole Nagusi izendatu zuten, eta urtero-urtero hontzari buruzko hitzaldi labur bat prestatzen zuen, baina hala ere ez zen beste ezer jakin.
Sendotza-eguna iritsi zen horretan. Gotzainak oso hitzaldi ederra egin zuen, zirraragarria benetan. Sendotza hartutakoak guztiz hunkiturik zeuden, egun handia baitzen haientzat: haur izateari utzi eta heldutasuna iristen zuten, ume arima pertsona zentzudunago batena bihurtu balitzaie bezala. Eguraldi bikaina zegoen, eguzkitsua; sendotza hartu eta gero, hiritik kanpora irten ziren gazteak, eta han argi eta garbi entzun zuten kanpai ezezagunaren hotsa, baso aldetik entzun ere, inoz baino ozenago. Bat-batean basora joateko gogo bizia egin zitzaien denei, hiruri izan ezik. Neska batek etxera itzuli behar zuen dantzaldirako soinekoa saiatzera, dantzaldi eta soineko haiexengatik hartu baitzuen sendotza egun hartan; bestela, itxaron egin beharko zuen! Bigarrena mutil behartsu bat zen; sendotzako jantziak eta oinetakoak maileguz hartu zituen ugazabaren semearengandik, eta ordu jakin batean itzuli behar zizkion. Hirugarrenak esan zuen ez zela leku arrotzera joaten gurasoekin ez bazen, esaneko mutila izan zela beti, eta berdin jarraitzeko asmoa zuela aurrerantzean ere, sendotza hartuta egonagatik, eta ez ziotela horregatik barre egin behar!..., baina besteek horixe egiten zioten, barre gogotik.
Hiru horiek, beraz, ez ziren joan; gainerakoek, berriz, bideari ekin zioten. Eguzkia dizdiz eta txoriak kantari ari ziren. Sendotza hartutako gaztetxoak ere, elkarri eskutik helduta, txoriekin batera kantari zihoazen, oraindik ez baitzuten ardurazko betebeharrik, eta, gainera, sendotza hartu berriak ziren Jainkoaren aurrean.
Baina, luze gabe, nekeak hartu zituen gazteenetako bi, eta hirira itzuli ziren biak. Beste bi neskato lurrean eseri ziren, lorezko koroak egitera, eta ez zuten bidean aurrera jarraitu. Gainerakoek, gozogileek dendak jarri zituzten sahastira iristean, esan zuten:
— Begira, heldu gara! Kanpaiaren arrastorik, ordea, batere ez; jendearen irudipen hutsa izango zen!
Orduan bertan, kanpaiak jo zuen baso aldetik, eta hain gozo eta handios jo ere, ezen lauzpabostek gehixeago barneratzea erabaki zuten. Oso baso sarria zen, itxi-itxia, eta igarotzen zaila. Liliak eta otso-belarrak oso gora hazten ziren, goregi, aukeran, eta aihenek eta laharrek sorta luzeak eratzen zituzten zuhaitzik zuhaitz, non ere urretxindorrak kanta-kantari eta eguzki-izpiak jostari zebiltzan. Oso leku polita eta lasaia zen. Baina ez zen ez hura neskentzako moduko bidea: soinekoak urratuko zitzaizkien. Baziren han haitz handiak, kolore guztietako goroldioz estaliak, eta ur gardeneko iturritxoak, ura soinu berezia eginez zeriena: «gur, gur!».
— Ez da, ba, hau izango kanpaia! —esan zuen mutiletako batek, eta soinu hura entzutera etzan zen lurrean—. Arretaz aztertu beharra dago hau —eta bera han geratu zen, eta gainerakoek aurrera jarraitu zuten.
Zuhaitz-azalez eta adarrez egindako etxola batera iritsi ziren halako batean; arbola handi bat, basa sagarrez betea, etxola gainera abaildurik zegoen, haren teilatu arrosaz estalira astindu nahiko balu bezala bere oparotasuna. Sagar-arbolaren adar luzeak teilatu gailurreraino hedatzen ziren, eta teilatu gailurrean kanpai txiki bat zegoen zintzilik. Hori ote zen entzun ohi zutena? Bai, bat etorri ziren horretan denak, bat izan ezik. Mutil horren arabera, aurkitu zuten kanpai hori oso txikia eta mehea zen, ezin zitekeen lehenago hain urrutitik entzun zuten hura izan, eta gainera, egiten zuen hotsak ez omen zituen bestearenak bezala gizakien bihotzak hunkitzen. Horrela mintzatu zen mutil hori errege-seme zen eta horregatik eman zioten besteek erantzun hau:
— Errege-kastako hauek gehiago dakitela erakutsi behar beti!
Horrenbestez, bakarrik abiatu zen basoan barrena. Bidean aurreratu ahala, gero eta gehiago estutzen zion bularrean basoko bakartasunak. Baina berdin entzuten zuen besteei horrenbeste gustatu zitzaien kanpai txiki hura, eta tarteka-marteka, haizeak gozogilearen aldetik jotzen zuenean, argi entzuten zien haiei ere, tea hartzen eta kanta-kantari ari zirela. Baina kanpaiaren danda sakona guztiaren gainetik entzuten zen, organo batek lagunduta bezala; kanpai-hotsa ezkerraldetik zetorren, bihotza dagoen aldetik.
Horretan, abar-hotsa entzun zen sasi artean, eta hara non agertzen den errege-semearen aurrean mutiko bat, eskalapoiez eta eskumuturrak agerian uzten zizkion jaka batez jantzita. Elkar ezagutu zuten. Izan ere, mutikoa sendotza hartu zutenetako bat zen, ugazabaren semeari jaka eta botak itzuli behar zizkiolako besteekin joaterik izan ez zuena. Eta jaka eta botak itzuli ondoren, eskalapoiak eta lehengo arropa txiroak jantzita abiatu zen, bakar-bakarrik, kanpai-dandaren ozenak eta sakonak erakarrita.
— Elkarrekin joan gaitezke —esan zuen errege-semeak.
Baina eskalapoiekiko koitadua lotsa-lotsa eginda zegoen. Jakaren mauka motzei tira egin, eta behar bezain arin ibiliko ote zen ez zekiela esan zuen, eta, bere iritziz, kanpaia bilatzeko eskuinaldera jo behar zela, alde hori zelako gauza handi eta aintzagarri guztiei zegokiena.
— Tira ba, baina horrela ez dugu berriz elkar ikusiko —esan zuen errege-semeak, eta buruaz keinu egin zion mutiko txiroari. Mutikoa basoko alderdi ilun eta sarrienean barneratu zen. Arantzek arropak urratu eta odoletan utzi zizkioten aurpegia, eskuak eta oinak. Errege-semeak ere bazituen harramazka batzuk, baina hari behintzat eguzkiak argitzen zion bidea eta harexekin joango gara gu ere, adoretsua dugu-eta mutila.
— Aurkitu egin behar dut kanpaia, eta aurkitu egingo dut —esan zuen—, baita munduaren azken muturreraino joan behar badut ere.
Han, zuhaitzetan, baziren tximino nazkagarri batzuk, hortz guztiak agerian barrez errege semeari:
— Harrika egingo diogu? —zioten—. Harrika egingo diogu, errege-semea da eta!
Errege-semeak, batere beldurrik gabe, aurrera jarraitu zuen, basoan gero eta barrenago. Sekula izan diren lorerik harrigarrienak hazten ziren basoan: izar-itxurako lili zuriak odol-koloreko lorezil gorriekin, zeru-koloreko tulipa urdinak haizetan dizdiz... Sagarrondoek, berriz, xaboi-punpuila handi distiratsuak adinako sagar-aleak zituzten. Pentsa nolako distira egingo zuten hango zuhaitz haiek eguzkiaren argitan! Zelai berde ezinago ederretan orein arrak eta orein emeak zebiltzan, belarretan jolasean; ba, zelai haien inguruan sekulako haritzak eta pagoak hazten ziren, eta azalean pitzaturen bat zutenei belarra eta aihen luzeak ernatzen zitzaizkien pitzatuetatik. Baziren baso-eremu handiak ere, eta basoetan ur bareko aintzirak, eta aintziretan beltxarga zuriak, hegalak astinduz igeri. Errege-semea, gelditu, eta entzuten jartzen zen; lehenengo aldietan kanpai-hotsa aintzira sakon haietako batetik zetorrela iruditu zitzaion; gero jabetu zen, ordea: kanpaiak ez zuen antziretan jotzen, basoan barrenago baizik. Eguzkia apaltzen hasi zen, airea suarena bezalako distira gorri batek hartu zuen, eta basoan baretasun handi bat nagusitu zen. Belauniko jarri, arratsaldeko salmoa kantatu, eta esan zuen:
— Ez dut sekula aurkituko bila nabilen hori! Ezkutatzera doa eguzkia, badator gaua, gau beltza. Eguzki biribil gorria ikusi ahal izango dut lur azpira erabat ezkutatu aurretik. Haitz haietara igoko naiz; zuhaitz garaienak bezain handiak dira eta!
Eta muskilei eta zuztarrei helduz, haitz hezeetan gora joan zen; harrietan uretako sugeak kiribiltzen ziren eta apoek zaunka egiten ziotela ematen zuen, baina hala ere eguzkia erabat desagertu aurretik iritsi zen gora. Gain hartatik ikusten zena, zein ikuskizun paregabea! Itsasoa, itsaso handi ikusgarria begien aurrean ageri zitzaion, bere baga luzeak kostaldera bultzaka, eta itsasoak eta zeruak bat egiten zuten hartan, aldare handi distiratsua ematen zuen eguzki-begiak. Sugarrezko koloretan urtuta bezala zegoen dena. Basoa kantari, itsasoa kantari, eta haren bihotza ere beraiekin batera kantari. Eliza handi sakratu bat zen izadi osoa: arbolak eta airean loka zeuden hodeiak habeak ziren, loreak eta belarra belusezko apaindura, eta zerua, berriz, kupula handi bat. Goialdean gorri-koloreak apalduz zihoazen eguzkia gorde ahala, baina milioika izar piztu ziren, milioika lanpara diamantezko, eta errege-semeak besoak zabaldu zituen zerurantz, itsasorantz, eta basorantz..., eta orduantxe, eskuineko aldetik, mauka motzeko jakaz eta eskalapoiez jantzita, mutiko txiroa agertu zen. Leku berera iritsi ziren biak batera, zein bere bidetik. Bata bestearengana joan ziren korrika, eta eskutik heldu zioten elkarri, Izadiaren eta Poesiaren tenplu handi hartan; eta haien gainean kanpai santu ikusezinak jo zuen, inguruan arima dohatsuak zebilzkiola jira eta bira dantzan eta pozaren pozez aleluiaka!
(Klokken)
ZORIONAREN ESKALAPOIAK
I. Hasiera
Gau batez festa handi bat ospatzen ari ziren Kopenhagen, Østergade kaleko etxe batean, Kogens Nytorvetik hurbil. Noizean behin egin behar izaten diren horietako festa bat zen; beste festa baterako gonbitea jaso nahi izanez gero antolatu behar izaten diren horietakoa, alegia. Gonbidatuen erdiak karta-jokoan ari ziren mahaira eserita, eta beste erdiak, berriz, etxekoandreak «Ea, ba, zerbait bururatzen zaigun» esan ondoren zer gertatuko zain zeuden.
Horretan zeuden beraz, eta elkarrizketa nolahala bazihoan aurrera. Erdi Aroaz mintzatu ziren, besteak beste, eta garai hura gurea baino askoz ere hobea omen zela esan zuen norbaitek. Bai, Knap epaileak esan zuen hori. Eta bero-bero jardun zuen, gainera, iritzi horren alde hizketan, hain sutsu, non etxekoandrea ere haren alde jarri baitzen. Øerstedek Iraganari eta orainari buruzko almanakan idatzitako artikulua gaitzetsi zuten biek, artikulu hartan gure garaia, oro har, hobea zela esaten zela eta. Izan ere, epailearen ustetan, Hans erregearen agintaldia izan zen sekula izan den garai onena eta zoriontsuena.
Eta horrela jarraitu zuten, baietz eta ezetz, harik eta arratsaldeko egunkaria iritsi zelarik etenaldia egin zuten arte. Etenaldi laburra halere, egunkariak ez baitzekarren irakurtzea merezi zuen ezer. Baina utz ditzagun berriketak, eta goazen orain sarrera-gelara, berokiak, bastoiak, aterkiak eta eskalapoiak uzten ziren gelara. Bi neskame zeuden han eserita: gaztea zen bata, eta zaharra bestea. Itxuragatik, beren ugazabandreei festara lagun egitera etorriak ematen zuten, neska zahar ezkongaberen edo alarguntsaren batekin etorriak edo. Baina bi emakumeei arretaz begiratuz gero, berehala antzematen zitzaien ez zirela neskame arruntak inondik ere: leun-leunak ziren haien eskuak, neskame batentzako dotoreegiak haien egokera eta imintzioak, eta ikusgarri eta bitxiak, berriz, jantziak. Jakina, bi maitagarri ziren eta! Gazteena ez zen Zorion bera, baina bai haren ohorezko dama baten dontzeila, Zorionaren opari txikienak banatzen ibiltzen den horietako bat. Zaharra, berriz, kopetilun zegoen; Oinaze zen, eta berak egiten ditu bere mandatu guzti-guztiak, behar bezala egiten direla ziur egon nahi izaten baitu beti.
Egunean zehar zer egin zuten kontatzen ari zitzaion bata besteari. Zorionaren ohorezko damaren dontzeilak txikikeria batzuk baizik ez omen zituen egin ordu arte: kapelu berri bat putzura erortzetik libratu, Handiki batek gizon zintzo bati agur esatea lortu, eta horrelakoak. Baina ba omen zuen agindu berezi-berezi bat artean betetzeko.
— Kontatu egin behar dizut —esan zuen—. Begira, urteak ditut gaur, eta hori ospatzeko eskalapoi pare bat eman didate, nik gizadiari emateko aginduarekin. Ahalmen handiko eskalapoiak dira: horiek janzten dituen gizakia nahi duen garaira edo tokira joan ahal izango da berehala; denborarekin eta tokiarekin zerikusia duten desio guztiak beteko zaizkio bat-batean. Eskalapoi horiei esker mundu honetan zoriona ezagutu ahal izango du jendeak behingoz.
— Eta hik sinetsi, zuntzuna halakoa! —esan zion Oinazek—. Eskalapoi horiek janzten dituena zoritxarreko izango dun, eta eskalapoi horietatik noiz askatuko irrikitan egongo dun!
— Bai zera! Hori ez da egia! —erantzun zion besteak—. Begira, hementxe utziko ditut, ate ondoan; horrela, bakarren batek jantzi egingo ditu, bereak dituelakoan, eta zoriona zer den jakin ahal izango du. Ikusiko duzu!
Eta horrelaxe amaitu zen elkarrizketa.
II. Epailearena
Berandu zen. Knap epaileak, gogoa Hans erregearen garaian murgilduta, etxera joan behar zuela erabaki zuen. Baina hain zegoen liluratuta, ezen bere eskalapoiak jantzi ordez Zorionaren eskalapoiak jantzita atera baitzen Østergadera. Eta eskalapoien ahalmen magikoa zela eta, hara non aurkitzen den Hans erregearen garaian, eta ikusten duen kalea buztinez eta lokatzez beterik, artean zolatu ere gabe.
— Ene... hemengo lokatza eta zikina! —esan zuen Epaileak—. Ez dago espaloirik, eta kaleko argi guztiak itzalita daude!
Ilargia ez zen zeru goienera iritsi artean, eta gau lanbrotsua zenez, dena erdi ilunbetan zegoen. Kale-argitxo bat ikusten zen, halere, lehenengo kale-kantoian: Ama Birjinaren irudi baten aurrean zintzilik jarritako argia zen, baina hark ere argi askorik ematen ez, eta Epaileak ez zuen irudia ikusi haren pare-parera iritsi arte. Ama Birjinaren eta Haurraren irudi bat zen.
— Erakusketa-areto batekoa edo izango da; irudia jasotzea ahaztuko zitzaien.
Orduan, Erdi Aroko tankeran jantzitako bi gizon pasa ziren Epailearen albotik.
— Hara besteak! Mozorro-dantza batetik datoz hauek, seguru!
Hurrena, danbor- eta xirula-hotsa entzun eta lastargi batzuk ikusi zituen. Epailea bertan gelditu zen, begira-begira, eta sekulako prozesioa zetorrela ikusi zuen. Aurrena danborjoleak zetozen, beren instrumentua trebeki jotzen, eta soldaduak atzetik, balezta-arkuez armaturik. Prozesioko pertsonaiarik ospetsuena, ordea, apaiz jantzita zetorren gizon bat zen. Epailea harri eta zur zegoen: zer demontre zen hura guztia, eta nor arraio zen gizon hura?
— Selandiako gotzaina da, gizona! —esan zioten.
— Jainkoarren! —esan zuen—. Zer gertatu ote zaio, ba, gotzainari?
Epaileak burua astindu zuen: ezetz, hura ez zela gotzaina. Eta Østergaden behera abiatu zen, gotzainaren kontu hartan pentsatzen, ez eskuin ez ezker begiratu gabe. Igaro zen Hojbropladsen enparantzatik, baina ezin aurkitu Slotspladsengo zubia: ibai zabal moduko bat besterik ez zegoen. Azkenean, bi gizon ikusi zituen txalupa batean.
— Uhartera eraman dezagun nahi du berorrek? —galdetu zioten.
— Uhartera? —esan zuen Epaileak, zein garaitan zegoen ohartu gabe artean—. Christianshavnera joan nahi dut, Torvegade txikira.
Bi gizonak begira-begira geratu zitzaizkion.
— Baina, esaidazue, arren, non den zubia. Lotsagarria da hau! Kale-argi bakar bat ere ez piztuta! Eta padura batean gabiltzala ematen du, hainbeste lokatzarekin!
Baina, txalupazainei zenbat eta gehiago hitz egin, orduan eta gutxiago ulertzen zuten elkar.
— Ez dut ulertzen Bornholmeko zuen dialekto hori, aizue! —esan zien haserre, eta atzera jiratu zen. Eginahalak eginda ere ezin zubirik aurkitu, ordea; eta eskudelaren arrastorik ere ez!
— Sekula halakorik! Lotsagarria da hau! —esan zuen.
Izan ere, sekula ez zitzaion iruditu bere garaia gau hartan bezain negargarria.
— Tira, tira, zalgurdi bat hartzea izango da onena... —pentsatu zuen. Non zebiltzan zalgurdiak, ordea? Bat bera ere ez zen inon ageri!
— Handia da hau, gero! Hauxe behar genuen! Kongens Nytorvera itzuli beharko dut; han beti izaten da gurdiren bat. Ez naiz Christianshavnera berehalakoan iritsiko bestela!
Eta, hala, Østergadera abiatu zen, eta kale erditsura edo iritsita zegoenean, ilargia laino artetik atera zen.
— Jesus! Hau da aldamioa, hemen jarri dutena!
Baina Østerport zen; garai zahar haietan Østergaderen amaieran zegoen.
Azkenean, atexka bat aurkitu zuen, eta gure Nytorvera atera zen, baina larre zabal bat besterik ez zen artean. Zuhaixka batzuk zeuden, han eta hemen, eta belarditik ubide edo ibai zabal bat igarotzen zen. Ibai ertzean etxola batzuk ageri ziren, holandar itsasontzi-patroientzako etxeak; izan ere, Holandarren Belardia deitzen zioten leku hari orduan.
— Edo ni ari naiz fata morgana horietako bat ikusten, orain esan ohi duten bezala, edo, bestela, seko mozkortuta nago! —esan zuen Epaileak hasperenka—. Zer... zer demontre da hau?
Atzerantz itzuli zen, gaixo zegoela sinetsita. Kalera bueltatu eta arretaz begiratu zien etxeei, lehen baino arreta handiagoz oraingoan: hormak zuntoiez eginak ziren eta lastozko sabaia zuten gehienek!
— Ez, ez: ez nago neure onenean! Pontxe-tragoxka bat besterik ez dut edan, baina, antza denez, ez dit batere onik egin. Izan ere, hori da astakeria: afaritarako pontxea eta izokin epela jartzea ere! Esan egin beharko diot anfitrioiari. Agian, hara itzuli eta nola nagoen ikusiko balute... Baina, hain barregarria da hau guztia... gainera, batek daki ez ote ziren oheratuko honezkero.
Eta hasi zen etxearen bila, baina hura ere ezin izan zuen aurkitu.
— Arraioa! Izugarria da! Ez dago Østergade hau ezagutuko duen kristaurik! Ez dago dendarik, etxola kaskar xahar batzuk bakarrik; Roskilden edo Ringsteden nagoela ematen du. Baina, tira, ez dezadan denborarik gal, oso gaixo nago eta! Ene... non arraio ote dago agentearen etxea? Hara! Etxe hau ere ez da lehengo hura, baina norbait bada esna, eta berehala konturatuko dira ondoezik nagoela.
Atea erdi zabalik aurkitu zuen, eta argia ikusten zen zirrikitutik. Behinolako ostatu bat zen, garagardotegi-moduko bat. Holsteingo taberna bat ematen zuen. Gizaseme jator batzuk zeuden barruan: itsasontzi-patroiak, Kopenhageko burgesak eta legegizon pare bat. Han ari ziren, beren garagardo pitxarren inguruan eserita eztabaida sakonean, eta ez zioten jaramon handirik egin bisitariari.
— Barkatu —esan zion Epaileak etxekoandreari—. Ondoezik nago! Eskatuko al didazu gurdi bat, mesedez, Christianshavnera eraman nazan?
Etxekoandreak Epaileari begiratu, burua astindu eta alemanez hasi zitzaion. Eta etxekoandreak danieraz ez zekielakoan, Epaileak alemanieraz egin zion galdera. Andreak, berriz, hori entzun eta Epailearen janzkera bitxia ikusita, gizon hura atzerritarra zela pentsatu zuen; baina ohartu zen gizona gaixo zegoela, eta pitxar batean putzutik harturiko ura eman zion, gazi samarra.
Epaileak burua esku artean ezkutatu, arnasa sakon hartu eta hura guztia zein bitxia zen pentsatu zuen.
— Arratsaldeko «Eguna» al da hori? —galdetu zuen zerbait esatearren, etxekoandreak eskuan paper-puska handi bat zekarrela ikusi zuenean.
Andreak ez zuen ulertu Epaileak zer esaten zion, baina kazeta hartu eta eman egin zion. Zur gainean egindako grabatu bat ikusten zen irudian, eta Koloniako hirian gertatu omen zen fenomeno optiko bat agertzen zen grabatuan.
— Oso zaharra da, gero! —esan zuen Epaileak, hain aspaldiko obra bat aurkitu izanaz harriturik—. Non aurkitu duzu hain antzinako kazeta hau? Balio handiko kazeta da, gertakari hura guztia asmakizun hutsa izan bazen ere; izan ere, irudian agertzen den fenomenoa egunsenti boreal bat besterik ez omen zen izan, ez dago zalantzarik elektrizitateak eragindako fenomeno bat izan zela.
Epailearen inguruan eserita zeudenek harri eta zur begiratu zioten hori esan zuenean. Zutitu zen bat, agurtu zuen adeitasunez Epailea eta, serio-serio jarrita, esan zion:
— Oso gizon jakintsua da berori, monsieur.
— Ez, ez —erantzun zion Epaileak—. Denetik pixka bat bakarrik, badakizu nola izaten den...
— Bertute handia da modestia —erantzun zion besteak—. Berorrek esan duena mihi secus videtur iruditu zait, baina hemen uzten dut atsegin handiz nire judicium.
— Galde diezazuket norekin ari naizen? —galdetu zion Epaileak.
— Idatzi Sakratuetan baccalaureus-a naiz —erantzun zion gizonak.
Epaileak aski izan zuen erantzun hori; titulu hura primeran zegokion gizon haren janzkerari. Eskola-maisuren bat, pentsatu zuen Epaileak, tipo bitxia benetan, Jutlandian oraindik aurki daitezkeen bakar horietakoa.
— Ezin esan hau locus docendi bat denik —jarraitu zuen gizonak—, baina, tira, jarrai beza berorren hitzaldiarekin, mesedez. Asko jakingo du antzinateaz.
— Halaxe da, bai. Gustukoa dut liburu zahar interesgarriak irakurtzea, eta atsegin ditut modernoak ere, baina ez «Egunoroko Istorioak» eta horrelakoak; horretarako aski ditugu errealitateko istorioak —esan zuen Epaileak.
— Egunoroko Istorioak dio berorrek? —galdetu zion gure batxilerrak.
— Bai, gaur egungo eleberri horiek esan nahi dut.
— Oh —esan zuen besteak irribarretsu—. Talentu handiz idatziak dira, ba. Eta gortean ere irakurtzen dituzte. Erregeak Ivent eta Gaudian zaldunen eleberria atsegin omen du, Arturo erregeari eta Taula Biribilari buruzko hori. Gorteko zaldunekin txantxetan ibili omen da ipuin horren kontura.
— Baliteke. Nik ez dut irakurri oraindik; Heibergek argitaratu berria izango da.
— Ez —erantzun zion besteak—. Ez du Heibergek argitaratu, Gottfred von Ghemenek baizik.
— Horrek argitaratua da, beraz? —esan zuen Epaileak—. Oso izen zaharra da! Izan ere, ez al zen bera izan Danimarkako lehen argitaratzailea?
— Bai, bera dugu gure lehen argitaratzailea —erantzun zion besteak.
Eta berriketan jarraitu zuten lasai-lasai. Ostatuko burges bat ere hasi zen haiekin hizketan. Urte batzuk lehenago hondamendia ekarri zuen izurri ikaragarriari buruz aritu zen burgesa, 1484ko izurriari buruz, hain zuzen. Epaileak, berriz, kolera-izurriari buruz ari zela uste izan zuen, eta horri eskerrak ez zuten inolako gorabeherarik izan beren elkarrizketan. Mintzagai izan zuten zuela urte gutxi, 1490ean, gertaturiko Itsaslapurren gerra ere; itsaslapur ingelesek itsasontziak sakailatu omen zituzten Rhedenen; eta Epailea, 18014 urteko gertakariak bizi izan baitzituen berak, besteekin bat etorri zen, eta ingelesen jarrera kritikatu zuen. Baina elkarrizketak itxura txarra zuen ordurako, gero eta ilunagoa; batxiler gizajoa ez zen oso gizon jantzia ere, eta Epailearen hitz sinpleenak ere ausartegiak edo fantastikoegiak iruditzen zitzaizkion. Azkenean, elkarri begira gelditu ziren, batak bestea ezin ulerturik. Batxilerra latinez hasi zen, horrela besteak hobekiago ulertuko ziolakoan, baina alferrik hori ere!
— Ondo al zaude? —galdetu zion etxekoandreak Epaileari, berokiko mahukatik tiraka. Eta orduan gogoratu zuen Epaileak, elkarrizketarekin erabat ahaztua baitzuen, ostatura iritsi aurretik hartutako tratua.
— Jainkoarren! Non arraio nago? —esan, eta buruko arina egin zitzaion pentsatzen hasi orduko.
— Edan dezagun ardo gorria! Eta ezti-ura, eta Bremengo garagardoa! —oihukatu zuen bezero batek—. Berorrek ere edan beza gurekin!
Orduan, bi neskatxa sartu ziren, bi koloreko kofiak buruan, eta, buru-makurtua eginez, edatekoa atera zieten. Epaileak izotzaren hotza nabaritu zuen bizkarrean.
— Zer da hau? Zer demontre gertatzen da? —esan zuen, baina gainerakoekin edan behar izan zuen berak ere. Haien esku zegoen, gizajoa, eta zeharo atsekabeturik. Bezeroetako batek mozkortuta al zegoen galdetu zion; Epaileak ez zion ezetzik esan, baina droschke bat bila zezala erregutu zion. Hitz hori entzutean Epailea moskueraz hitz egiten ari zela uste izan zuten gainerakoek.
Sekula horrelako gizarte lotsagabe eta arruntik! Bere herria berriro pagano bihurtu zela ematen zuen; hala iruditzen zitzaion behintzat Epaileari.
— Nire bizitzako unerik larriena igarotzen ari naizela uste dut oraintxe!
Baina orduan mahai azpitik lau hankan ateraino joan eta ihes egitea bururatu zitzaion. Ate albora iritsi zenean, ordea, besteek, haren asmoa igarrita, zangoetatik heldu zioten, eta eskalapoiak galdu zituen, bere zorionerako. Horrela sorginkeria guztia desegin zen.
Epaileak kale-argi bat ikusi zuen piztuta aurre-aurrean, eta etxe handi bat haren atzean; ezagunak zituen etxe hura eta inguruko orube guztiak. Atzera Østergaden zegoen, eta guk ezagutzen dugun bezalaxe ikusten zuen orain. Lurrean etzanda zegoen, oinak gurditegi bateko atearen kontra jarrita, eta harantzaxeago gauzain bat zegoen lo.
— Jainkoarren! Ez naiz, ba, kalean lo geratu! —esan zuen—. Bai, bai; hau da Østergade, beti bezain garbi eta argitsu. Izugarria da pontxe-tragoxka batzuek zenbaterainoko kaltea egin diezadaketen!
Eta bi minutu geroago Christianshavnera bidean zihoan, zalgurdi batean eroso-eroso eserita. Gau hartan pasatutako larrialdia eta beldurra gogoratu zuen, eta gure garaiko errealitate zoriontsua miretsi zuen, zeren eta akatsak akats, gure garaia askoz ere hobea baitzen bisitatu berri zuen beste garai hura baino. Eta ez zuen arrazoirik falta Epaileak, ez horixe!
III. Gauzainaren abentura
— Hara, begira zer eskalapoi pare ederra! —esan zuen gauzainak—. Hemen goian bizi den tenientearenak izango dira, haren ate aurreantxe daude eta!
Gizon zintzoa baitzen, txirrina jo eta eskalapoiak jabeari itzuli nahi izango zizkion gauzainak. Argia piztuta zegoen, baina ez zituenez etxepekoak esnatu nahi, hantxe bertan utzi zituen.
— Bai epel ibiliko nintzatekeela ni traste horiekin —esan zuen—. Hain leuna dute larrua! —eta primeran sartu zitzaizkion oinak eskalapoietan.
— Eroa da, gero, gure mundu hau! Ohera joan besterik ez zuen, eta begira zertan ari den, gelan atzera eta aurrera! Gizon zoriontsua da: ez du ez emazte eta ez haur, eta gauero jaso ohi du nora edo hara joateko gonbitea. Ai, horren larruan banengo, orduan bai nintzatekeela ni zoriontsu!
Eta gauzainak bere nahia azaldu bezain pronto, han hasi ziren lanean eskalapoiak; eta teniente bihurtu zuten gauzaina, hezur eta mami. Gelan zutik zegoen eta arrosa koloreko papertxo bat zuen eskuan. Papertxoan poema bat zegoen, tenienteak berak idatzi berria: izan ere, nork ez du poesia idazteko gogoa izan bizitzan behin bederen? Honela zioen poesiak:
Aberatsa banintz!
Artean hankagorri bat baizik ez nintzela
otoitz egiten nuen aberats izan nahi nuela
Aberatsa banintz! ofiziala nintzateke,
kasaka, lumak eta sastakaia harturik;
azkenean ofizial izatea lorturik,
ez dut izan ez izango sekula dirurik.
Jainkoak lagun diezadala!
Neskato batek ahoan musu eman zidan arrats batean,
mutiko alaia nintzen ni, hura gaztea oso artean,
eta izan, banituen hamaika ipuin eta alegia
ez izan arren dirurik.
Eta hark ipuinak entzun nahi zituen soilik,
izan ugari nituen nik, ez ordea urrerik.
Jainkoak lagunduko ahal ditu egunen batean!
Aberatsa izan nahi dut! eskatzen diot Jainkoari oraindik,
zenbat hazi den neskato hura lehendik!
Hain da argia, ederra eta ona,
entzungo balu ene bihotzak dioena
eta gaztaroan bezala ekarriko balit zoriona...
pobrea naiz ni eta haren maitasunik ez datorkit baina.
Azkenean Jainkoak lagunduko ahal dit!
Arima bakean baneuka eta ez baneuka barrenean harrik,
ez neukake paperean neure mina idatzi beharrik.
Lerro hauek egunen batean iristen badira zuregana,
gaztarokoak bailiren irakur itzazu, laztana.
Ez irakurtzea apika hobe duzu ordea,
hain dut beltz etorkizuna, hain naiz pobrea.
Jainkoak emango ahal dizu laguntzarik!
Bai, horrelakoxe bertsoak idaztarazten ditu maiteminak, baina gizon zuhurrak ez ditu sekula argitara ematen. Tenienteak, maitasunak eta pobreziak hirukote bat osatzen dute, horrelako zerbait. Are gehiago: Zoriontasunaren lauki apurtuaren erdia osatzen dute. Horixe bera pentsatzen zuen tenienteak ere, eta burua leihoaren kontra jarrita, hasperen egin eta esan zuen:
— Hor beheko gauzaina bera ere ni baino zoriontsuagoa izango da! Ez du-eta ezagutzen zein den nire benetako gabezia! Berak badu etxe bat, badu emaztea, eta baditu seme-alabak, berak sufritzen duenean negar egiten dutenak eta haren pozarekin pozten direnak. Ene, bai zoriontsu nintzatekeela neu ere, haren larruan banengo!
Eta aitaren batean gauzain bihurtu zen berriro gauzaina. Eskalapoiek teniente bihurtu zuten, baina bere burua lehen baino are zoritxarrekoago sentiturik, nahiago izan zuen benetan zen gizona izatea berriro. Eta horrela, gauzaina gauzain izan zen ostera.
— A ze amesgaiztoa! —esan zuen—. Eta bai gauza bitxia! Goiko tenientea nintzen neure ametsean, baina, egia esan, ez zen batere gauza atsegina. Faltan nituen neure kontraria eta mukizuak; ikusten ere ez didate uzten-eta beren musuekin!
Berriro eseri zen eta lo-kuluxka egin zuen, baina loak ez zizkion bere pentsamenduak uxatu, eskalapoiak jantzita baitzituen. Une hartan izar iheskor bat ikusi zen zeruan.
— Hara non doan bat! —esan zuen—. Baina mordoa gelditzen da oraindik. Ai... bai zoragarria litzatekeela zeruko gauzak hurbilagotik ikusi ahal izatea. Batez ere Ilargia, hatz artetik ihes egiterik ez duena. Nire emazteak arropa garbitzen dion estudianteak esaten du hiltzean izar batetik bestera ibiltzen garela hegan. Ipuin bat da, ezta?, baina ez litzateke gauza txarra ere hara gora jauzi egin eta nire gorputza hemen gelditzea, eskaileretan. Hori bai ederra!
Baina mundu honetan badira zenbait gauza ongi pentsatuta esan beharrekoak, bereziki Zorionaren eskalapoiak jantzita badituzu. Begira, begira, bestela, gauzainari zer gertatu zitzaion...
Guri dagokigunez, gizakioi alegia, gehientsuenok ezagutzen dugu baporearen lastertasuna zenbaterainokoa den, guztiok ibili baikara noizbait trenez edo itsasoak zeharkatzen dituen itsasontzian. Bada, lastertasun hori alferraren urratsak edo marraskiloaren ibilera bera baino geldoagoa da argiaren lastertasunarekin alderatzen badugu; argia ziztu batean higitzen da, zaldi lasterkaririk bizkorrena baino hemeretzi milioi bider lasterrago. Eta elektrizitatea argia bera baino lasterrago ibiltzen da. Heriotza bihotzean ematen digun deskarga elektriko bat da; elektrizitatearen hegaletan abiatzen omen da orduan arima, aske-aske. Eguzki-argiak hogei milioi milia egiten ditu zortzi minutu eta segundo batzuetan; baina, elektrizitatearen lastertasunean, arimak minutu gutxiago behar du bide bera egiteko. Argizagien arteko distantzia gure etxearen eta gure lagunen etxeen arteko distantziaren antzekoa da arimarentzat, nahiz eta elkarretatik oso hurbil egon etxeak. Deskarga elektriko horrek, ordea, gure gorputzak erabiltzeko ahalmena kentzen digu, baita Zorionaren eskalapoiak jantzita baditugu ere.
Hala, gauzainak segundo gutxitan egin zituen Ilargirainoko 52.000 miliak. Ilargia, jakina denez, gure planetarena baino gai askoz ere arinago batez egina da; elur egin berria bezain biguna dela esan genezake. Mädler doktoreak bere Ilargi-mapan erakutsi zituen horietako krater batean aurkitu zen berehala gauzaina. Badakizue zein mapa esaten dudan, ez? Kraterrak milia daniar luze bateko zulo handi bat zuen barnealdean; eta hiri bat zegoen haren hondoan. Badakizue nola gelditzen den arrautza-zuringo bat urez beteriko edalontzi batean botatzen denean? Bada halakoxea ematen zuen hiri hark ere: bigun-biguna zen; kandelaz osaturiko dorre, kupula eta galeriak zituen; egurats garden eta dardarkarian dilindan zegoen. Gure planeta suzko bola bat bezala ikusten zuen gauzainak, bere gainean bira eta bira.
Hirian jende asko bizi zen. Hango guztiek gurearen oso bestelako itxura zuten, baina gizakiak zirela esan dezakegu; bazuten hizkuntza propioa ere, eta sinestezina dirudien arren, gauzainak hizkuntza hura ulertu, ulertzen zuen.
Gauzainaren arimak primeran ulertzen zuen Ilargiko biztanleen hizkuntza. Gure Lurrari buruz eztabaidan ari ziren; ez zekiten han inor bizi ote zitekeen, hango airea astunegia omen zen izaki zentzuzkorik han bizi ahal izateko. Uste zuten Ilargian beste inon ez zela izaki bizirik, Ilargia zela planeta berdadero bakarra, han bizi zirela unibertsoko biztanle bakarrak.
Baina itzul gaitezen berriro Østergadera, eta ikus dezagun zer gertatu zen gauzainaren gorputzarekin.
Hantxe zegoen, eskaileretan etzanda; makila eskutik erorita zuen, eta Ilargira begira zituen begiak, hara ihes egin zion arima zoragarriaren bila balebil bezala.
— Zer ordu dugu, gauzain? —galdetu zuen oinezko batek.
Gauzainak erantzunik eman ez eta, oinezkoak sudurretik tira nahi izan zion pixka bat. Baina gauzainaren gorputzak oreka galdu eta zerraldo erori zen: hilda zegoen. Sudurrean atximur egin ziona ikara-ikara eginda gelditu zen: gauzaina seko hilda! Hala, eman zen heriotzaren parte, eta egunsentian erietxera eraman zuten gorpua.
A ze adarjotzea, bat-batean arima itzuli eta, pentsatzekoa denez, Østergaden zehar bere gorputzaren bila hasi eta aurkitu ez balu! Poliziengana joango zen korrika, galdutako gauzen bulegora gero, inork aurkitu ote zuen edo, eta erietxera azkenik; baina hori baino askoz ere argiagoa izango da arima bere kasa dabilenean; jakina, gorputzak ez du arima tontotu besterik egiten!
Bada, esan bezala, gauzainaren gorputza erietxean sartu zuten, eta han, garbiketa-gelara eraman eta lehenengo gauza eskalapoiak kentzea egin zioten. Arimak, orduan, ez zuen hara itzuli beste erremediorik izan; gorputza zegoen tokirako bidea hartu zuen istant batean, eta gorputza berpiztu egin zen bat-batean. Bere bizitzako gaurik izugarriena izan zela esan zuen: bi markoren truke ere ez zukeen berriro bizipen hori biziko. Eskerrak dena amaitu zen!
Egun horretan bertan eman zioten alta gauzainari. Baina eskalapoiak hantxe geratu ziren, erietxean.
IV. Larriunea. Olerkia. Bidaia txundigarria
Gure hirian, Kopenhagen, badakigu denok nolakoa den Frederiks erietxeko sarrera, baina litekeena denez ipuin hau kopenhagetarra ez den norbaitek ere irakurtzea, haren deskribapen labur bat egingo dut.
Erietxea hesi garai samar batek bereizten du kaletik, baina hesiaren burdinazko barra lodien artean tarte handia dago eta haien artetik ihes egin eta osteratxoa egitera irten daitezke estudiante argalak; hala esaten dute behintzat. Burua izaten zen barra artetik ateratzen gehien kostatzen zen gorputz atala; eta, kasu honetan ere, mundu honetan beti gertatzen den bezala, buru txikiak ziren abantaila gehien zutenak. Sarrera hau aski izango da.
Estudiante gazteetako bat, buruhandia bera —zentzu fisikoan buru handia zuena alegia—, ari zen gau hartan goardia egiten. Goian behean ari zuen euria. Baina oztopoak oztopo, estudianteak kanpora irten beharra zuen, ordu laurdentxo batez. Ordu laurdenagatik atezainari ezer esaterik ez zuela merezi pentsatu eta barren artetik irtetea erabaki zuen. Gauzainari ahaztutako eskalapoiak han zeuden; estudianteak ez zuen imaginatu ere egin, ezta gutxiagorik ere, Zorionaren eskalapoiak zirenik, baina eguraldi txar harekin oso baliagarriak izango zitzaizkiola pentsatu eta jantzi egin zituen. Orain barra artetik igarotzea bakarrik gelditzen zitzaion. Horretan saiatzen zen lehenengo aldia zuen, eta han zebilen:
— Ai, burua haga artetik pasatzea lortuko banu!
Eta hori esan, eta burua handi-handia zuen arren, erraz eta aise atera ahal izan zuen, eskalapoiei esker. Gorputza ateratzera zihoala, ordea, ez atzera ez aurrera gelditu zen.
— Aggg! Gizenegi nago! —esan zuen—. Nik uste nuen burua izango zela zailena, baina bai zera! Ezingo naiz atera!
Orduan burua atzera sartzen saiatu zen, baina ezin! Lepoa, mugitu, mugitzen zuen, aise gainera, baina ezin burua atera. Hasieran asko haserretu zen, eta ondoren, berriz, etsipenak hartu zuen. Sekula bizi izan zuen egoerarik larrienean jarri zuten Zorionaren eskalapoiek, eta zoritxarrez, ez zitzaion aske gelditu nahi zuela esaterik bururatu. Bai zera! Burua ateratzen tematu zen, besterik ez! Ibaika ari zuen euria, eta arimarik ez zen kalean. Ateko txirrina jotzera iritsiko balitz, libratuko zuten agian, baina hori ere ezin! Hurrengo goiza arte hantxe gelditu beharko zuela etsita zegoen; goizean errementariren bat etorri eta barrak zerraz moztuko zituen. Baina ez zuen lan erraza izango. Pareko umezurztegiko haur jaka-urdin guztiak bere inguruan pilatuko ziren, Nyboder auzoko guztiak etorriko ziren pikotan nola zegoen ikustera. Saldoka iritsiko zen jendea; iazko txapelketarako baino askoz ere jende gehiago joango zen.
— Ene! Odola burura igotzen ari zait eta erotu egingo naiz! Erotu, bai, bai! Ai, berriro libre banengo eta hau guztia amaitua balitz!
Bazen garaia, lehenago esan behar zuen hori! Izan ere, bere nahia azaldu zuen unean bertan aske gelditu zitzaion burua. Eta erietxean sartu zen ziztu batean, Zorionaren eskalapoiek emandako sustoarekin izu-izu eginda.
Baina ez dezazuela pentsa hor amaitu zirenik haren abenturak, bai zera! Okerrena gelditzen da!
Igaro zen gaua eta hurrengo eguna, eta inor ez zen eskalapoien bila agertu.
Arratsaldean funtzioa zegoen Kannikestraede kaleko antzoki txikian. Aretoa jendez gainezka zegoen: olerki berri bat agertzen zen programan. Entzun dezagun zer zioen olerki berriak. Hau du izenburua: Nire amonaren antiojoak
Hainbeste daki amona gureak, jaio izan balitz beste aro batean
kiskali egingo zuketen sugarren artean.
Oraina bezala iragartzen du geroa,
nork duen heriotza hurbil, nork etorkizun oparoa;
badaki zer gertatzen ari den, zer datorren ere bai,
horretaz guztiaz, ordea, ez du deus esan nahi.
Heldu den urtean zer arraio jazoko da?
Zerbait berezia agian? Jakingo nuke gustura!
Zein izango da nire patua? Eta nire herri maitearena?
Esaten ez badu ere gure amonak badaki hori dena.
Eta kuttuna eta begikoa ni nauenez,
kontatzen hastea lortu nuen jardunaren jardunez.
Tori betaurrekoak eta zoaz —esan zidan amonak—.
Begira egoteko, jende asko dabilen lekuak dira onak.
Zerorrek nahi duzun lekuan jarri eserita
eta behatu jendea betaurrekoak ipinita.
Ez kezkatu, ikusiko baituzu berehala
ororen etorkizuna ageriko kartak bezala.
Eskerrak eman amonari eta hor jo dut kalera
ikusminez beteta antiojoekin proba egitera.
Nora jo? Jendelekua izan ohi da eliza,
aise sartzen da han, ordea, gau-ihintza.
Antzokia! Horretarako aproposa delakoan nago,
arratseko funtzioa gainera ezin egokiago.
Sartu eta nor bere kadiran dago lasai ederrean,
betaurrekoak ipinita eseri behar dut aurrean.
Zaudete lasai, oraindik ez zaitezte joan mesedez,
ikusi gura dut zer piura duzuen zaldi eta txotako legez.
Isilik daude eta ikustera noa zer dakarkien etorkizunak
baietz esaten baitu deus esaten ez duenak.
Etorkizuna iragartzen hasi aurretik
eskerrak denoi bihotz-bihotzetik.
Karten bidez segituan jakingo dugu dena:
zuen geroa, nirea eta gure herriarena.
(Eta antiojoak jantzirik)