Zaratarik batere ez, olatuen zurrunga baizik, han, nire atzean, eta zarata beti berdin eta mehatxagarri horrek oso hurbil zirudien zenbaitetan, hain hurbil ere, non orpo-orpoan nuela iruditzen baitzitzaidan, bere apar frontearekin zabaldian zehar lasterka, eta ihes egiteko gogoa sartzen zitzaidan, olatu haien aurrean arrapaladan ihes egiteko gogoa.

       Haizeak, bafadaka jotzen zuen behe haize batek, ziztu eragiten zien inguruko oteei. Eta oso bizkor nindoan arren, hotza nuen besoetan eta zangoetan: izumenezko hotz doilor bat.

       Zer poza, orduantxe norbait topatu izan banu!

       Bidea ere ozta-ozta ikusteko ilun beltz egiten zuen orain.

       Eta, horretan, burrunba hots bat entzun nuen urrutitik, nire aurrean. «Begira, karrozaren bat», pentsatu nuen. Gero ez nuen gehiagorik entzun.

       Handik minutu batera zehazki entzun nuen hots hura bera, hurbilago.

       Ez nuen argirik ikusten, ordea; baina nire golkorako esan nuen: «Ez dute esku argirik, nonbait. Ez da harritzekoa lurralde basati honetan».

       Hotsa berriro isildu zen, eta berriro hasi zen gero. Apalegia zen gurdia izateko; eta zaldiaren trosta ere ez nuen entzuten gainera, eta harritzen ninduen, gaua bare baitzegoen.

       Bila eta bila ari nintzen: «Zer ote da hori?»

       Bizkor zetorren, oso bizkor! Gurpil bat baizik ez nuen entzuten, egia —ez ferra hotsik ez oin hotsik, —ezer ez. Zer ote zen hura?

       Ondo-ondoan zegoen; zanga batean etzan nintzen beldurrak eragindako mugimendu batez, eta orgatxo bat ikusi nuen bakarrik... ibiltzen, inork ez zeraman... esku orga bat... bakar-bakarrik...

       Bihotza hain bortizki hasi zitzaidan taupadaka non belarretan unaturik geratu bainintzen, itsasorantz urrutiratzen ari zen gurpilaren itzulika hotsa entzuten. Eta ez nuen kemenik jaikitzeko, ez ibiltzeko, ez mugimendu bat egiteko; zeren hots hura berriro itzuli izan balitz, atzetik jarraitu izan balit, hantxe hilko bainintzatekeen beldurraren beldurrez.

       Luze behar izan nuen nire onera berriro etortzeko, oso luze. Eta halako larritasuna erabili nuen falta nuen bide guztian, non zaratarik txikienak era arnasa eteten baitzidan.

       Ez al da ergelkeria?, esaidazu. Zer beldurra, ordea! Geroago, hartan berriro pentsatzean, ulertu nuen dena; haur bat izan, oinutsik, esku orga hura zeramana; eta ni gizon baten buruaren bila ari, hark izan behar zuen alturan!

       Ulertzen duzu... lehendik bihotzean naturaz gaindiko gauzen hozkirria duzunean... bakarrik dabilen esku orga bat... Hura beldurra!

 

       Segundo batez isildu, eta berriro hasi zen:

       — Begira, jauna, oraintxe daukagu ikuskizun ondo bitxia eta izugarrizkoa: koleraren eraso hori.

       Usaindu duzu bagoi hauek hanpaturik dituen fenol usaina, kolera hor nonbait den seinale.

       Toulon ikusi beharra dago une honetan. Zoaz hara, ederki sentitzen da han dagoela. Eta ez du gaixotasun baten beldurrak asaldatzen jendea. Kolera bestelako gauza bat da, Ikusezina da, behinolako, lehenagoko garaietako izurria da, berriro itzuli den Izpiritu gaizto bat, beldurtu adina harritzen gaituena, dagoeneko desagerturik diren garaietako gauza baita, itxura denez.

       Sendagileek barre eragiten didate beren mikrobioekin. Ez ditu zomorro batek izutzen pertsonak leihotik behera jauzi eragiteraino, kolerak eragiten du hori, Sortaldeko hondo-hondotik datorren izaki azalezin beldurgarriak.

       Zabiltza Toulonen, jendea dantzan ari da kaleetan.

       Zergatik dantza egin heriotzazko egun hauetan? Hiri inguruko landa herrietan suziriak botatzen dituzte; poz argiak pizten dira; orkestrek musika alaiak jotzen dituzte pasealeku publiko guztietan.

       Han baitago, desafio egiten zaio, ez Mikrobioari, Kolerari baizik, eta ausartak nahi dute izan haren aurrean, zelatan daukazun etsai ezkutatu baten aurrean bezala. Harentzat egiten da dantza, harentzat barre, harentzat pizten dira suak, harentzat jotzen dira balsak, harentzat, alde guztietan garai bateko apaiz barbaroek konjuratzen zuten antzinako mamu haietako bat bezala ikusezin, mehatxakor, sumatzen den Izpiritu hiltzailearentzat.

 

(1884ko uztailaren 25ean)

 

 

Eroa?

 

       Esan zidatenean «Badakizu Jacques Parent erotuta hil dela eroetxe batean», hotzikara samin bat, beldurrezko eta larritasunezko hotzikara bat, sartu zitzaidan hezurretan barrena; eta bat-batean bizi-bizi ikusi nuen, mutil handi, bitxi hura, aspalditik erotua beharbada, maniako kezkagarria, are beldurgarria ere.

       Berrogei urteko gizona zen, garaia, mehea, makurtu samara; bi begi eldarniatu, begi beltzak, beltzaren beltzez begi-ninia ere bereizten ez zitzaienak, begi mugikor, zelatari, gaixo, sorginduak. Zein izaki bitxia, kezkagarria, bere inguruan halako egonezin bat, arimaren eta gorputzaren halako egonezin lauso bat, naturaz gaindiko eraginetan sinetsarazten duten larritasun ezin ulertuzko horietako bat zabaltzen zuena.

       Bazuen tik gogaikarri bat: eskuak ezkutatzeko mania. Ia inoiz ez zien uzten, denok egiten dugun bezala, gauzak uki zitzaten, mahai gainean ibiltzen. Inoiz ez zituen eskuetan erabiltzen hor nonbait utzitako gauzak, ia gizon guztiek duten ohiko keinu horrekin. Inoiz ez zituen estali gabe uzten bere esku luze, hezurtsu, mehe, sukarrak hartu samar haiek.

       Patriketan sartzen zituen, edo galtzarbean besoak gurutzaturik gordetzen zituen. Bazirudien beldur zela ez ote zioten egingo, bere gogoz kontra, makurren bat, ez ote zioten egingo gauza lotsagarri edo barregarriren bat, libre eta beren mugimenduen jabe uzten bazituen.

       Eguneroko gauza normaletarako haiez baliatu behar zuenean, astindukada bortitzez, besoaren bultzada azkarrez, erabiltzen zituen, berez ibiltzen utzi nahi ez balie bezala, berak nahi zuena egitera ukatu eta beste gauza bat egiten utzi nahi ez balie bezala. Mahaian zegoenean, hain biziro hartzen zuen bere basoa, edo sardexka edo labana non inoiz ez baitzen izaten astirik zer egin nahi zuen aurrez antz emateko.

       Gau batean bere arimako gaixotasun harrigarri haren azalpena eman zidan.

       Aldian behin egun batzuetarako nire etxera etortzen zen, landara, eta gau hartan bereziki asaldaturik zegoela iruditzen zitzaidan.

       Ekaitza ari zen eratzen zeruan, itogarri eta beltz-beltz, sekulako beroa izan zen egun baten ondoren. Haize arin batek ere ez zituen hostoak mugitzen. Labe bafada bero bat igarotzen zen aurpegiaren gainetik, bularra arnasbehartuz. Ezin egonez nengoen, ondoezik, eta ohera joan nahi nuen.

       Alde egitera nindoala ikusi zuenean, larritasun keinu batez heldu zidan Jacques Parentek besotik.

       — Ez, ez! zaude pixka batean oraindik —esan zidan.

       Harrituta begiratu nion, ahopeka esanez:

       — Trumoi honek urduri jartzen nau.

       Intziri edo, hobeto, oihu egin zuen:

       — Eta ni, zer? Zaude pixka batean, mesedez, ez nuke bakarrik geratu nahi.

       Aztoraturik zegoela ematen zuen.

       — Zer duzu? Burutik nahasten ari zara?

       — Bai, geroz eta gehiago —esan zuzen zezelka—, honelako gauetan, elektrizitatea den gauetan... Ni... beldur naiz... neure buruaren beldur... ez didazu ulertzen? Badut dohain bat... ez... ahalmen bat... ez... indar bat... Ez dakit nola esan zer den, baina badut niregan magnetismo eragin bat hain berezia non beldur bainaiz, neure buruaren beldur, esan dizudan bezala!

       Eta ikara asaldatu batez ezkutatzen zituen bere esku dardaratiak jakaren azpian. Eta neu ere dardaratan sentitu nintzen, halako beldur lauso, ahaltsu, ikaragarri batez. Handik alde egiteko gogoa nuen, ihes egin, hura ez ikusi gehiago, ez gehiago ikusi haren begi noraezekoa nire gain pausatzen, gero ihes egiten, sabaiaren inguruan biratzen, gelako zoko ilunen bat bilatzen, eta hartan finko geratzen, era horretara bere begirada beldurgarria ezkutatu nahi izango balu bezala.

       — Ez didazu horrelakorik sekula esan —egin nion zezelka.

       — Hitz egin al diot honetaz inori, bada? —hasi zen berriro—. Begira, entzun, gaur gauean ezin naiteke isilik egon. Nahiago dut dena baldin badakizu; agian lagundu egin ahal izango didazu, gainera.

       Magnetismoa! Ba al dakizu zer den? Ez. Inork ez daki. Baina gauza frogatua da hala ere. Gauza aitortua da, sendagileek berek ere erabiltzen dute; horietako ezagunenetako batek, Charcot jaunak, lanbide bezala darabil; ez dago zalantzarik, beraz, magnetismoa bada, izan.

       Gizon batek, izaki batek beste bat bere borondatearen indarrez lotan jarri eta haren pentsamendua, poltsa bat ebasten den bezala, ebasteko ahalmen beldurgarri eta ulertezina du. Pentsamendua kentzen dio, arima kentzen dio alegia, arima, Ni-aren gordelekua, ezkutua, arima, atxikiezina zela uste zen gizonaren barren-barreneko hondo hori, arima, aitortu ezin diren ideien, ezkutatzen den guztiaren, maite den guztiaren, gainerako gizonetatik gorde nahi den guztiaren babesleku hori, zabaldu egiten du, bortxatu egiten du, erakusgarri jartzen du, jendearen bistara jaurtitzen du! Ez al da hori gauza ankerra, kriminala, lazgarria?

       Zergatik, nola gertatzen da hori? Badakigu? Zer dakigu ordea?

       Dena da misterio. Gauzekin gure zentzumen argal, erdipurdiko, gaixoen bidez baizik ez dugu harremana; hain ditugu ahulak zentzumenok non inguruan dugunak badirela frogatzeko ahalmena baizik ozta-ozta duten. Dena da misterio. Pentsa musika, arte jainkozko hori, arima azpikoz gora jartzen, jasotzen duen, horditzen, erotzen duen arte hori, zer da musika? Ezer ez.

       Ez didazu ulertzen? Entzun. Bi gorputzek elkar jotzen dute. Aireak dardara egiten du. Dardara horiek gutxiago ala gehiago izan daitezke kopuruz, handiagoak hala txikiagoak indarrez, talka nolakoa izan den. Guk, berriz, badugu belarrian mintz mehe bat airearen dardara horiek jasotzen dituena eta garunera hots gisa igortzen dituena. Tinpanoak egiten du mugimendua hots bihurtzeko metamorfosi harrigarri hori, mirari miresgarri hori. Horra.

       Musika, arte konplexu eta misteriozko, aljebra bezain zehatz eta ametsa bezain lauso hori, matematikaz eta eguratsez osatzen den arte hori, mintz puskatxo baten tasun berezi batetik baizik ez dator, hortaz. Mintz hori kendu, eta akabo hotsa, dardara bat baizik ez baita berez. Belarririk ezean, asmatuko al litzateke musika? Ez. Horixe, bada. Sekula sumatu ere egingo ez ditugun gauzez inguraturik gaude, haiek azalduko dizkiguten organoak eskas ditugulako.

       Magnetismoa da horietako bat, agian. Sumatu baizik ezin egin genezake ahalmen hori, izpirituen auzotasun horretan dardaraz saiatu, erdi ikusi baizik ezin dugu izadiaren sekretu berri hori, zeren ez baitugu gure baitan hori azalduko digun tresna.

       Niri dagokidanez... Niri dagokidanez, ahalmen beldurgarri bat dut. Esango litzateke beste izaki bat dudala nire baitan sartua, etengabe ihes egin nahi didana, nire borondatearen kontra jokatu nahi duena, nire baitan mugitzen dena, barrutik jaten nauena, ahitzen nauena. Zer izaki da? Ez dakit, baina bi gara nire gorputz gaixo honetan, eta bestea izaten da, beste hori, askotan indartsuena, gaur gauean adibidez.

       Jendeari begiratzea aski dut, opioa isuri izan banie bezalaxe lokarrarazteko. Eskuak luzatzea aski dut gauza ikaragarriak... ikaragarriak gertarazteko. Bazeneki! Bai. Bazeneki! Nire ahalmen hau ez da gizonetara bakarrik iristen, animalietara ere bai, eta baita ... gauzetara ere...

       Torturaturik eta izuturik nauka horrek. Askotan etorri izan zait begiak zulatzeko eta eskuak mozteko gogoa.

       Baina orain... Dena jakin dezazun nahi nuke. Begira. Oraintxe erakutsiko dizut... ez gizonarengan... alde guztietan egiten den bezala, animalia batengan baizik.

       Deitu Mirzari.

       Urrats handiz zebilen hara-hona, burtzoratuaren itxuraz, eta golkoan ezkutaturik baitzituen, handik atera zituen eskuak. Beldurgarri iruditu zitzaizkidan, bi ezpata biluztu izan balitu bezala.

       Eta itsu-itsuan bete nuen haren esana, haren mendeko, izumenaren dardaraz, ikusteko desira ezin eutsi batek barnetik jango banindu bezala. Atea zabaldu, eta etxe sarreran etzanda zegoen zakur emeari ziztu egin nion. Berehalaxe entzun nuen eskaileretan gora haren azkazalen hots itsumustuzkoa, eta han azaldu zen, pozik, isatsari eraginez.

       Besaulki batean esertzeko agindu nion keinuz; jauzi batez igo zen, eta Jacques ferekak egiten hasi zitzaion begira-begira.

       Hasieran urduri ematen zuen; dardara egiten zuen, gizon haren begirada finkotik ihes egiteko beste alde batera begiratzen zuen, geroz eta beldur handiagoak hartua ematen zuen. Bat-batean ikararen ikaraz hasi zen, zakurrek ikara egiten duten bezala. Gorputz guztia astintzen zitzaion, hozkirri luzez inarrosirik, eta ihes egin nahi izan zuen. Gizonak, ordea, eskua buruan jarri zion, eta animaliak, gauean landetan entzuten diren ulu luze horietako bat bota zuen, ukitu harekin.

       Neu ere pisutsu, zorabiaturik sentitzen nintzen, ontzi batera igotzean bezala. Altzariak makurtzen, hormak mugitzen ikusten nituen.

       — Aski da, Jacques, aski da —esan nion zezelka.

       Hark, ordea, ez zidan entzuten, Mirzari begira zegoen gelditu gabe, era beldurgarri batez. Mirza begiak ixten ari zen, eta burua erortzen utzi zuen, loak hartzean ohi den bezala. Jacques niregana itzuli zen:

       — Egina dago —esan zuen—, begira orain.

       Eta, bere musuzapia gelaren beste aldera jaurtirik, zakurrari esan zion:

       — Ekarri!

       Animalia jaiki zen, eta balantzaka, itsua balitz bezala estropezuka, hankak elbarriek ohi dituzten bezala arrastaka eramanez, hormaren kontra orban zuri bat eratzen zuen zapia zegoen lekuraino joan zen. Behin eta berriro ahalegindu zen muturrean hartzen, baina alboan egiten zuen hozka, ikusiko ez balu bezala. Harrapatu zuen azkenik, eta lehengo zakur sonanbuluaren balantza berberak eginez itzuli zen berriro.

       Izua hezurretaraino sartzeko gauza zen hura ikustea. Jacquesek agindu zion:

       — Etzan!

       Zakurra etzan egin zen. Gero, zakurrari kopeta ukituz, esan zion:

       — Erbia hor, harrapa, harrapa.

       Eta animalia, etzanda jarraituz, lasterka egiten ahalegindu zen, ametsetan ari diren zakurrek ohi duten bezala mugitu zen, eta muturra zabaldu gabe zaunka txiki batzuk egin zituen, bentrilokuo baten gisako zaunkak.

       Jacquesek eroturik zirudien. Izerdia zerion kopetatik behera.

       — Xaxa, xaxa nagusiari —egin zion oihu.

       Zakurrak bizpahiru astindu handi izan zituen. Esango litzateke ez zuela nahi, borrokan ari zela. «Xaxa», errepikatu zion. Eta orduan zakurra, jaikirik, nireganantz abiatu zen, eta ni hormarantz atzeraka, beldur ikaraz, hanka jasorik, zakurra jotzeko, atzera eragiteko.

       Jacquesek agindu zion:

       — Hona, etorri hona segituan.

       Zakurra harenganantz itzuli zen. Eta zakurrari burua bi eskuez igurzten hasi zen, ikus ezinezko loturaren batzuetatik askatzen ari balitz bezala.

       Mirzak berriro begiak zabaldu zituen.

       — Bukatu da —esan zuen Jacquesek.

       Ez nintzen ausartzen zakurra ukitzen, eta atea zabaldu nion, joan zedin. Geldiro joan zen, ikaraz, ahiturik, eta haren azkazalak berriro eskaileretan entzun nituen.

       Jacques nireganantz etorri zen:

       — Hori ez da dena. Gehien beldurtzen nauena beste hau da, begira. Gauzek ere obeditu egiten didate.

       Mahai gainean bazen halako sastakai-labana-edo bat, liburuetako orriak zabaltzeko erabiltzen nuena. Eskua hartarantz luzatu zuen. Bazirudien narraska zihoala eskua, geldiro-geldiro labanarantz hurbiltzen, eta bat-batean labana bera ikusi nuen, zinez ikusi, ikara egiten, mugitzen, geldiro irristatzen, bera bakarrik, mahaiko zuraren gainetik, gelditurik zain zeukan eskurantz, eta haren hatzen azpian geratu zen.

       Beldurrez oihuka hasi nintzen. Neuk ere erotu behar nuela iruditu zitzaidan, baina haren ahotsaren hots zoliak kolpetik baretu ninduen.

       Jacques berriro hasi zen esaten.

       — Gauza guztiak etortzen dira horrela nireganantz. Horregatik edukitzen ditut eskuak gordean. Zer den hau. Magnetismoa, elektrizitate indarra, imana? Ez dakit, baina nardagarria da guztiz.

       Eta badakizu zergatik den nardagarria? Bakarrik nagoenean, bakarrik gelditzen naizen bakoitzean, ezin dudalako gelditu inguruan dudan guztia nireganantz erakarri gabe.

       Eta egunak eta egunak ematen ditut gauzak lekuz aldatzen, nekatu gabe ahalmen gorrotagarri hau frogatzen, alde egin didan frogatzeko-edo.

       Bere esku handiak patrikan sartuak zituen berriro, eta gauari begira zegoen. Zaratatxo bat, ikara arin bat ematen zuen ari zela zuhaitzetan.

       Euria zen, erortzen hasia.

       — Beldurgarria da —esan nuen ahopeka.

       — Nazkagarria da —errepikatu zuen hark.

       Zurrumurru bat zabaldu zen hostadian, haize kolpe bat bezala. Eurijasa zen, erauntsi lodi uholdezkoa.

       Jacques bularra jasotzen zioten arnasaldi handiz hasi zen hats hartzen.

       — Utz nazazu —esan zidan—, euriak sosegatuko nau. Bakarrik egon nahi dut orain.

 

(1884ko irailaren 1ean)

 

 

Salgai

 

       Eguzkia jaikitzen denean oinez abiatu eta itsaso barearen ertzean soroetan zehar ihintzetan ibiltzea, zer mozkorraldia!

       Zer mozkorraldia! Begietatik barrena sartzen zaizu argiarekin, sudurretatik barrena aire arinarekin, azaletik barrena haizearen ufarekin.

       Zergatik gordetzen dugu horren oroitzapen argia, kutuna, gardena Lurrarekin izandako amodio minutu batzuez, sentipen zoragarri arin baten oroitzapena, bidearen bihurgune baten ondoren, ibar baten sarreran, erreka batean, topatutako paisajearen fereka, neska atsegingarri bat topatu izan bagenu bezala.

       Gogoan dut egun bat, besteren artean. Bretainiako itsasertzean zehar nindoan, Finistèreko muturrerantz. Pauso bizkorrez nindoan, ezertan pentsatu gabe, itsasgoraren ertzetik. Quimperlé inguruan zen, Bretainiako alderdirik bigunen eta ederren horretan.

       Udaberri goiz bat, hogei urtez gaztetzen zaituzten, itxaropen berriak ematen dizkizuten eta gaztaroko ametsak berpizten dizkizuten goiz horietako bat.

       Gariaren eta olatuen artean ozta-ozta markaturik zegoen bide batetik nindoan. Garia ez zen batere mugitzen, eta uhinak ozta-ozta. Ongi aditzen zen soro helduen usain gozoa eta uhinek hondartzan utzitako belarren itsaso usaina. Ezertan pentsatu gabe nindoan, beti aurrera, hamabost egun lehenago, Bretainia itsasertzik itsasertz igarotzeko asmoz, hasitako bidaiari jarraituz. Indartsu, zauli, pozik eta alai sentitzen nintzen. Banindoan.

       Ez nuen ezertan pentsatzen! Zertarako pentsatu poz oharkabe, sakon, haragizkoa, belarretan lasterka dabilen edo eguzkipean airean hegan egiten duen piztiaren gisako poza den ordu horietan? Urrutitik otoitz kantuak entzun nituen. Prozesioren bat, agian, igandea zen-eta. Baina mutur bat inguratu, eta mugi ezinik, txunditurik geratu nintzen. Arrantzako bost ontzi handi agertu zitzaizkidan, jendez beterik, gizonezkoak, emakumezkoak, haurrak, Plouneven-eko erromeriara zihoazela.

       Itsasertzari jarraituz zihoazen, geldiro, oihal arreak pixka bat puztu, eta berriro, segituan nekaturik, mastetan behera baldan-baldan erortzen uzten zituen haizetxo bigun ito batek nekez bultza egiten ziela.

       Ontzi astunak geldiro irristatzen ziren, jendez beterik. Eta guztiak abesten ari ziren. Gizonezkoek, zubian zutik, beren kapelu handiak jantzita, beren nota ozenak botatzen zituzten; emakumezkoek beren nota zoliak, eta haurren ahots meheek xirula mehearen hotsak ematen zuten deboziozko burrunba suharrean.

       Bost ontzietako bidaiariek abesti bera oihukatzen zuten, haren erritmo beti berdina zerurantz igotzen zela; eta bost ontziak elkarren ondoz ondo zihoazen, bata bestetik oso hurbil.

       Nire aurretik igaro ziren, ondo-ondotik, eta urruntzen ikusi nituen; haien kantua ahultzen eta isiltzen entzun nuen.

       Eta amets xoragarriak hasi nintzen egiten, gazteek ohi duten bezala, haurren gisa modu xarmagarri batez.

       Zein laster ihes egiten duen ametsetako adin horrek, bizitzako zorionezko adin bakar horrek! Adin horretan ez zaude inoiz bakarrik, ez zaude inoiz triste, inoiz ez uzkur eta herabe, bakarrik zauden unetik bertatik itxaropenetan barrena bide galdurik ibiltzeko ahalmen jainkotiarra duzunean. Zer maitagarrien lurraldea, edozer gauza gertatzen dena, pentsamendu alderraiaren zorabioan! Zein ederra den bizitza ameskerien urrezko hautsaren azpian.

       Horra, ordea, bukatu da hori dena!

       Ametsetan hasi nintzen. Zertaz? Etengabe itxaroten den guztiaz, desiratzen den guztiaz, fortunaz, gloriaz, emakumeaz.

       Eta banindoan, pauso handi bizkorrez, nire eskuaz gariaren buru horiak ferekatuz, nire hatzen pean makurtuz ilea ukitu izan banu bezala kilimak egiten zizkidatela.

       Hegitxo bat inguratu, eta hondartza estu biribil batean barrenean etxe zuri bat begiztatu nuen, mailaz maila hondarretaraino jaisten ziren hiru terrazatan eraikia.

       Zergatik eragin zidan etxe haren ikusteak pozezko hozkirri hura? Ba al dakit nik? Gertatzen da zenbaitetan, horrela bidaian zabiltzala, aspalditik ezagutzen dituzula iruditzen zaizkizun zokoak topatzea, hain ezagun gertatzen baitzaizkizu, hain baitituzu bihotz-gozagarri. Izan al daiteke egiaz aurrez inoiz ikusi ez izana? han lehenago inoiz bizi ez izana? Denak erakartzen zaitu, denak xoratzen, odaiertzaren marra leunak, zuhaitzen antolamenduak, hondarraren koloreak!

       Oi, zein etxe polita, bere maila altuen gainean zutik! Fruitu arbola handiak zeuden uretarantz eskailera maila erraldoiak balira bezala jaisten ziren terrazetan. Eta arbola bakoitzak bazuen buruan, urrezko koroa bat bailitzan, isats-belar sorta luze bat loretan!

       Egoitza hartarako maitasunak harturik gelditu nintzen. Nola nahiko nukeen haren jabe izan, han bizi, betirako!

       Atera hurbildu nintzen, bihotza gogoz taupadaka, eta langako zutikoetako batean iragarki handi bat ikusi nuen: «Salgai».

       Bozkariozko ikara bat sentitu nuen, etxe hura eskaini izan balidate, eman izan balidate bezala! Zergatik? horixe, zergatik? Ez dakit!

       «Salgai». Beraz, ia inorena ez zen, edonorena izan zitekeen, nirea, nirea! Zergatik poz hori, alaitasun sakon, ulertezin hori? Banekien gainera ez nuela erosi behar! Nola ordainduko nukeen? Ez zion axola, salgai zegoen. Kaiolan den txoria jabearena da, airean den txoria nirea, beste inorena ez denez.

       Lorategian sartu nintzen. Ai lorategi xarmagarria, bere oholtza elkarren gainka jarriekin, martiri gurutziltzatuen beso luzezko keretekin, bere isats-belarrezko sortekin, eta bi pikondo zahar terraza bakoitzaren amaieran.

       Gorenekora igo nintzenean odaiertzari begira geratu nintzen. Hondartzatxoa nire oinetan hedatzen zen, biribil eta hondartsu, itsaso handitik, sarrera ixten zuten eta itsasoa haserre zen egunetan olatuak hautsiko zituzten hiru harkaitz astun eta ilunek bereizten zutela.

       Goren-gorenean, aurrez aurre, bi harritzar erraldoi, bata zutik, bestea belarretan etzana, menhir bat eta dolmen bat, senar-emazte harrigarriak bailiran, sorginkeriaren batek hantxe geldiaraziak, oraindik ere gerora hondoratzen, xehatzen, hegan egiten, desagertzen ikustekoak ziren etxetxo salgai zegoen hari begira.

       Oi dolmen zaharra eta menhir zaharra, zein maite zaituztedan!

       Eta neure etxean joko nukeen bezalaxe jo nuen atea. Emakume xahar bat etorri zitzaidan zabaltzera, neskame bat, neskame xahartxo bat beltzez jantzia, buruko zapi zuriz, serora bat iduri. Ezagutzen nuela iruditzen zitzaidan, emakume hura ere.

       — Zu ez zara bretainiarra, ausaz?

       — Ez, jauna, Lorrenatarra nauzu —erantzun zidan.

       Eta jarraitu zuen:

       — Etxea ikustera al zatoz?

       — E, bai, jakina.

       Eta barrura sartu nintzen.

       Dena ezagutzen nuela iruditzen zitzaidan: hormak, altzariak. Ia harritu nintzen atarian nire makilak ez zeudelako.

       Egongelan sartu nintzen; egongela polit bat zen, lasta-oihalez tapizatua; hiru leiho zabaletatik zegoen itsasora begira. Tximinia buruaren gainean Txinako pitxerrak eta emakume baten argazki handi bat. Harenganantz jo nuen segituan, ustez hura ere berehalaxe ezagutuko nuelakoan. Eta bai ezagutu ere, inoiz topatu ez nuela ziur egon arren. Bera zen, bera, espero nuena, desio nuena, deitzen nuena, nire ametsak sorgintzen zizkidana. Bera, beti ibiltzen dugun hori, aurki kalean ikusiko dena, landan garien gainetik eguzkitako gorri bat ikusten den orduko bidean topatuko dena, bidaian hotelera noanerako iritsia izan behar duena, igotzera noan bagoian dagoena, atea zabaltzen ari zaidan aretoan topatuko dudana.

       Huraxe zen, inolako zalantzarik gabe, huraxe! Begira nituen begietan antzeman nion, aspalditik sumatua nien irribarre horretan antzeman nion.

       Eta bertatik galdetu nuen:

       — Nor da emakume hau?

       Serora aurpegiko neskameak lehor erantzun zuen:

       — Andrea.

       Berriro hasi nintzen:

       — Zure etxekoandrea al da?

       Doinu elizkoi gogor batez erantzun zidan:

       — Ez, ez jauna.

       Eseri nintzen, eta esan nuen:

       — Konta iezadazu hori?

       Txunditurik zegoen, zirkinik gabe, isilik:

       Berriro ahalegindu nintzaion:

       — Etxe honen jabea da, orduan!

       — Ez, ez jauna.

       — Norena da hortaz etxe hau?

       — Nire ugazaba Tournelle jaunarena.

       Hatza argazkirantz jaso nuen.

       — Eta emakume hori, nor da?

       — Andrea.

       — Zure ugazabaren emaztea?

       — Ez, ez jauna.

       — Haren maitalea?

       Serorak ez zidan erantzun. Berriro ekin nion, halako jelosia batek, emakume hura aurkitu zuen gizon haren kontrako halako aiherkunde lauso batek harturik:

       — Non daude orain?

       — Jauna Parisen dago, baina andrea ez dakit.

       Zirrara bat sentitu nuen:

       — A! Ez dira elkarrekin hortaz.

       — Ez, ez jauna.

       Maltzur jokatu nuen; eta ahots sakon batez esan nion:

       — Esaidazu zer gertatu zitzaien, agian mesederen bat egin ahal izango diot zure ugazabari. Badakit nor den emakume hau, gaiztoa da!

       Neskame zaharra begira geratu zitzaidan, eta nire jarrera zabal eta zintzoa ikusita, konfiantza hartu zuen.

       — Ai, jauna, emakume horrek ondo zoritxarreko egin du nire ugazaba. Italian ezagutu zuen, eta ezkondu izan balira bezala ekarri zuen. Oso ongi kantatzen zuen. Ikusteak ere errukia emateko moduan maite zuen, jauna. Eta bidaian ibili ziren eskualde honetan, iaz. Eta etxe hau aurkitu zuten; ero batek eraikia zen, egiazko ero batek, herritik bi legoatara bizi izateko. Andreak bertatik erosi nahi izan zuen, nire ugazabarekin bertan geratzeko. Eta gizonak etxea erosi, andreari atsegin emateko.

       »Joan den uda osoan egon ziren, jauna, eta ia negu osoan. Eta gero, egun batean, gosaltzeko orduan, deitzen dit jaunak:

       — Césarine, ba al dakizu etxekoandrea etorri den?

       — Ez dakit, jauna.

       »Egun osoa egon ginen zain. Nire ugazaba amorratu baten gisan zegoen. Alde guztietan bilatu genuen, ez genuen aurkitu. Alde egina zen, jauna, inoiz ez da jakin ez nora ez nola».

       Oi! hura poza hartu nuena! Serorari besarkada bat emateko gogoa nuen, gerritik heldu eta gelan barrena dantza eragiteko gogoa!

       Ai, alde egina zen, ihes egin zuen, alde egin zion, nazkaturik, gizonari! Hura poza nirea!

       Neskame zaharra berriro hasi zen:

       — Jaunak hiltzeko tristura hartu zuen, eta Parisa itzuli zen, senarra eta biok hemen, etxea saltzeko, utzirik. Hogei mila libera eskatzen ditu.

       Baina ez nion entzuten! Emakumea nuen gogoan! Eta, horretan, berriro abiatu besterik ez nuela iruditu zitzaidan, emakume hura aurkitzeko, udaberri honetan berriro eskualde hartara itzulia bide zela, etxe hura ikusteko, bere etxetxoa, berak hain maite izana, gizonik gabe ikusi ahal izateko.

       Hamar libera jarri nituen atso xaharraren eskuetan, hartu nuen argazkia, eta alde egin nuen, lasterka eta kartoi hartan txertatua zen irudiari eromenez muin eginez.

       Berriro bidera itzuli nintzen eta oinez abiatu nintzen berriro, emakume hari begira! Zer poza hura libre izatea, zer poza hark ihes egin izana! Ez zen dudarik gaur edo bihar, aste honetan edo hurrengoan, topatu behar nuela, bere gizonari alde egin zionez! Nire ordua iritsia zelako baitzion alde egin!

       Libre zegoen, munduko bazterren batean! Topatu baizik ez nuen, dagoeneko ezagutzen nuenez.

       Eta gari helduen buru makurtuak ferekatzen nituen, bularra puzten zidan itsas airea edaten nuen, eguzkia aurpegian musuka sentitzen nuen. Banindoan aurrera, banindoan zorionez erotzen, itxaropenez horditurik. Banindoan, ziur bai ziur berehalaxe topatuko nuela eta oraingoan gu bizitzeko itzuliko ginela etxe polit hartara. Zein atsegin izango zuen, oraingo honetan!

 

(1885eko urtarrilaren 5ean)

 

 

Emakume ezezaguna

 

       Zorte ona izandako gertaerez hitz egiten ari ziren, eta bakoitzak bere kasu bereziak kontatzen zituen: topaketa harrigarri atsegingarriak, treneko bagoian, hotelean, atzerrian, hondartza batean. Hondartzak, hala ere, oso leku egokiak ziren amodiorako, Roger des Annettes jaunaren esanetan.

       Gontran-i, isilik baitzegoen, iritzia eskatu zioten.

       — Paris hobea da oraindik ere —esan zuen—. Emakumearekin gauza kuttunekin bezala gertatzen da, gehiago estimatzen da gutxien topatu uste zenuen lekuan topatuz gero, baina egiaz bereziak direnak Parisen baizik ez dira aurkitzen.

       Segundo batzuk isilik egon, eta berriro hasi zen:

       — Arraio! ederra da! Zoazte udaberri goiz batean gure kaleetara. Loreak bezala zabaltzen ari direla ematen dute etxe kantoietatik aurrera igarotzen diren emakumetxo horiek! Oi ikuskari polit, polit, polit hori! Bioleta usaina espaloi ertzean; merkatariek bultzaka daramatzaten gurdi geldietan igarotzen den bioleta.

       »Giro alaia izaten da hirian; eta gizonek emakumeei begiratzen diete. Arraioaren arraioa, zein tentagarri diren beren zapitxo argiekin, azala erakusten duten beren zapitxo arinekin. Hara-hona ibiltzen gara, sudurra jasorik eta gogoa erne; hara-hona ibiltzen gara, usaina hartzen, eta zelatan. Zer gauza ederra, goiz horiek!

       »Urrutitik ikusten da, ehun pausotara bereizten eta ezagutzen, hurbiletik atsegin izango duzun hura. Bere kapelako lorean, bere buruaren mugimenduan, bere ibileran, sumatzen zaio. Zureganantz dator. Esaten duzu: «Kontu, horra bat» eta haren aurrera joaten zara, begiez jan behar batean.

       »Dendara erosketak egitera doan neska bat ote da, elizatik datorren emakume bat ote, edo bere maitalearenera doana ote? Zer axola dio. Bularra biribila du blusa gardenaren azpian. — Oi! haren gainean jarri ahal izango balitz hatza? hatza ala ezpaina. — Begirada uzkurra ala ausarta du, burua beltzarana ala ilehoria. Zer axola dio! Bizkor-bizkor doan emakume horren ukituak hozkirri bat eragiten dizu bizkarrean behera. Eta nola desiratzen den gaua arte, era horretan topatu dena! Egiaz diotsuet, hogeiren bat izakitxo baditut oraindik ere gogoan, era horretara behin edo hamar bider topatu eta hurbilagotik ezagutu izan banitu zoro-zoro maiteminduta edukiko ninduketenak.

       »Baina, horra, itsu-itsu maite izango liratekeenak, ez dira inoiz ezagutzen. Ohartu zarete horretaz? nahiko gauza bitxia da! Aldian behin ikusten dituzu emakume batzuk ikusi hutsak desiraz abarrakitzen zaituenak. Baina ikusi besterik ez dira egiten, horiek. Nik, Parisko kaleetan ondo-ondotik igaro zaizkidan ume adoragarri horiek guztiak gogoratzen ditudanean, neure burua urkatzeko moduko amorraldiak izaten ditut. Non daude orain? Nor dira? Non topatu ahal izango nituzke berriro? Non berriro ikusi? Esan zahar batek dio askotan igarotzen garela zorionaren ondo-ondotik; horra! ni neu ziur nago behin baino gehiagotan igaro izan naizela bere haragi freskoaren beitaz zozoa bezalaxe harrapatu ahal izango nindukeenaren ondotik».

       Roger des Annettes-ek irribarrez entzun zion. Honela erantzun zion:

       Zuk bezain ongi ezagutzen dut nik hori: Begira zer gertatu zitzaidan behin: Orain dela bost urte-edo topatu nuen lehendabiziko aldiz, Concordeko zubian, emakume gazte sendo samar bat, halako itxura... itxura... harrigarri samar bat... hartu niona. Beltzarana zen, beltzaran loditxo bat, ile distiratsuak bekokia jaten ziola, eta bekainak bi begiak loki batetik besteraino zihoakion arku bakar batean bateratzen zitzaizkiola. Ezpain gainean bazuen bibote pixka bat, amets eragiten zizuna... amets... mahai gainean lore sorta bat ikusirik maite dituzun basoetan amets egiten den bezala. Gerria oso makurtua zuen, bularra oso irtena, erronka bat bailitzan aurkeztua, tentaldi bat bezala eskainia. Begia tinta orban beltz bat bezala zen esmalte zurian. Ez zen begi bat, zulo beltz bat baizik, zulo beltz bat haren buruan, emakume harengan, zabaldua, haren baitan ikusteko, harengana sartzeko bezala. Oi, begiratu bitxi, opako, hutsa, pentsamendurik gabea, eta hain ederra!

       Emakume juduren bat izango zela iruditu zitzaidan. Gizon asko itzultzen ziren hura ikusita. Grazia askorik gabe balantzaka zihoan, baina burtzoragarri hala ere. Concordeko plazan zalgurdi bat hartu zuen. Ergelaren moduan geratu nintzen, Obeliskoaren ondoan; ordu arte inoiz harrapatu ninduen desirazko emoziorik gogorrenak jorik geratu nintzen.

       Hiru-bat astetan erabili nuen gogoan, gero ahaztu egin nuen.

       Handik sei hilabetera ikusi nuen berriro, Bakearen kalean; eta, behinola ero-ero maite izandako maitale bat berriro topatzen denean bezalako bihotz-zartada bat sentitu nuen hura ikustean. Gelditu egin nintzen nola zetorren ongi ikusteko. Nire ondotik, ia-ia ukituz, igaro zenean, labe baten aho-ahoan nengoela iruditu zitzaidan. Gero, urrutiratu zenean, aurpegian haize hozkirriak ferekatuko banindu bezalako sentipena izan nuen. Erokeriaren bat egingo ote nuen beldur nintzen, neure buruaren beldur.

       Askotan azaldu zitzaidan ametsetan. Ezagutzen dituzu zuk obsesio horiek.

       Urtebete joan zen berriro ikusi arte; eta gero, arrats batez, ilunabarrean, Champs-Elysées ibilbidean gora nire aurretik zihoala ezagutu nuen.

       Etoileko arkua zeruaren suzko errezelean marrazten zen. Urrezko hauts bat, argitasun gorrizko laino bat zebilen airean, Parisko apoteosiak izaten diren arrats atsegingarri horietako bat zen.

       Hari hitz egiteko gogo bizi batez jarraitzen nion, haren aurrean belaunikatu eta ito beharrean nindukan emozioa adierazi.

       Bi aldiz pasatu nuen atzetik aurrera, eta bi aldiz atera itzuli. Bi aldiz sentitu nuen berriro, harekin topo egitean, Bakearen kalean jo ninduen berotasun suharrezko sentipen hark berak.

       Begiratu egin zidan. Gero Presborg kaleko etxe batean ikusi nuen sartzen. Bi orduz egon nintzen ate batean haren zain. Ez zen atera. Atezainari galdetzea deliberatu nuen orduan. Ezer ulertzen ez zuen aurpegia jarri zidan:

       — Bisitaren bat izango da —esan zuen.

       Eta beste zortzi hilabete eman nituen ikusi gabe.

       Eta horrela, urtarrileko goiz batez, Siberiako hotza egiten zuen goiz batez, Malesherbes kalean zehar, berotzeko-edo lasterka nindoala, non jotzen dudan topoz topo emakume bat; halako indarrez jo ere, non paketetxo bat erori baitzitzaion.

       Barkatzeko eskatzera nindoan. Huraxe zen!

       Harri eta zur ergeldurik geratu nintzen lehendabizi; gero, eskuan zekarren gauza hura berriro hari emanik, bat-batetik esan nion:

       — Damu dut, baina pozik nago, andrea, horrela bultza egin dizudalako. Badira bi urte eta gehiago ezagutzen zaitudala, miresten zaitudala, norbaitek elkarren ezaguerak egin diezazkigun desirarik bortitzena nuela; eta ezin izan dut jakin nor zaren eta non bizi zaren. Barka horrela hitz egitea, baina emazu zuri agur egiteko eskubidea dutenen artekoa izateko desira suhar batek eragina dela. Horrelako sentipen batek ezin zaitu nahigabetu, ezta? Zuk ez nauzu ezagutzen. Roger des Annettes baroia naiz. Galde ezazu, onesgarria naizela esango dizute. Orain, nire eskariari muzin egiten badiozu, betirako zoritxarreko egingo nauzu. Izan zaitez ona, arren, emaidazu, esaidazu zu ikusteko moduren bat.

       Finko begiratzen zidan, bere begi bitxi, hil hartaz, eta irribarrez erantzun zidan:

       — Emaidazu helbidea. Ni joango naiz zure etxera.

       Hain geratu nintzen harrituta, non antz ematen utzi nuen, itxura denez. Baina horrelako ustekabeetatik luze gabe oneratzen naiz beti, eta txartel bat eman nion segituan; keinu bizkor batez sartu zuen patrikan, ezkutuko txartel emateetara ohituta zegoen esku batez.

       — Noiz ikusiko zaitut? —esan nion ahopeka, ausardia harturik.

       Zalantza pixka bat izan zuen, kalkulu zail bat egin behar balu bezala, orduz ordu denbora zertan erabili behar zuen gogoratzeko, nonbait; eta xuxurlatu zidan:

       — Igande goizean, nahi duzu?

       — Bai, horixe, nahi dudala.

       Eta joan egin zen, lehendabizi ni ondo arakatu, epaitu, haztatu eta aztertu ondoren, azalean zerbait, likaren bat-edo, uzten zizula ematen zuen begirada astun lauso hartaz; bai baitzirudien olagarroek ura zikindu eta beren ehizakiak lo arazteko erabiltzen duten isurkari lodi horietakoren bat jaurtitzen zizula.

       Sekulako gogoeta lanak hartu nituen igandea arte emakume hura zer zen eta harekin zer jokaera izan behar nuen asmatzeko.

       Ordaindu behar al nion? Zenbat?

       Harri bitxi bat erosiko niola erabaki nuen, bitxi polit bat, zinez, erosi eta bere bitxi kutxatxoan jarri nuen, tximinia erlaitzean.

       Eta haren zain geratu nintzen, oso gaizki lo egin ondoren.

       Hamarrak aldera iritsi zen, lasai, pausatu, eta oso ezaguna banindu bezala luzatu zidan eskua. Eserarazi nuen, kendu nion kapela, estalkia, larruzko berokia, mahuka berokia. Eta, enbarazu pixka batez, galaixeago azaltzen hasi nintzen, ez bainuen astirik galdetzeko.

       Bere aldetik ere ez zuen erregutu behar handirik izan, eta artean elkarri hogei hitzik esan gabe hasia nintzen hura biluzten. Berak bakarrik jarraitu zuen nik sekula onez burutzen asmatzen ez dudan eginkizun batere erraz ez den hori. Orratzetan sastatzen bainaiz, askatu ezinezko korapilotan nahasten ditut lokarriak, askatu ordez; dena nahasten dut, dena mordoilotzen, dena atzeratzen, eta burua galtzen dut.

       Ai, adiskidea, ezagutzen al duzu hori baino momentu zoragarriagorik bizitzan, emakume guztiek duten ostrukaren lotsakortasun hori ez ikararazteko, banan-banan bere oinen inguruan erortzen ari zaizkion bere zapi burrunbari guztiez zuretzat biluzten ari denari gizalegez urruti samarretik begiratzen zaion une hori baino?

       Eta zer politagorik, orobat, herioak jo balitu bezala hutsik eta bigun erortzen diren jantzi gozo horiek bereizteko egiten dituzten mugimenduak baino? Zein une harrigarria eta hunkigarria haragia azaltzen denekoa, besoak biluzik, eta bularra gerruntzea erori ondoren, eta zein zirraragarria azkeneko errezelaren azpian sumatzen den gorputzaren marra!

       Horra non, ordea, gauza harrigarri bat ikusten diodan, orban beltz bat, sorbalda artean; bizkarra ematen baitzidan; orban beltz handi bat, koskor bat bezala, beltz-beltza. Ez nuela begiratuko agindua nuen gainera.

       Zer zen? Ezin nuen zalantzarik izan, ordea; zeren agerian zuen bibotearen, begi biak batzen zizkion bekainaren, buru oskol bat balitz bezala estaltzen zuen txima haien gogoratzeak prestatu behar baininduen ustekabe hartarako.

       Harridurak hartu ninduen hala ere, eta ikuspen eta oroitzapen ondo bereziek sorgindurik bat-batean. Mila eta bat gauetako magiagile haietako bat, gizonak amildegi ezezagunetan barrena eramateko ardura duten izakari arriskugarri, gaizto haietakoren bat, iruditzen zitzaidan ari nintzela ikusten. Salomon gogoratu zitzaidan, Sabako erregina ispilu baten gainetik igaroarazten, oinaren ordez apatxa ote zuen ezagutzeko.

       Eta... nire amodio kantua kantatu behar nuenean, ahotsik ez baina, hots haritxo bat nuela ohartu nintzen, adiskidea. Barkatu, Aita Santuaren kantarien ahotsa nuen; hasieran harritu zitzaion, baina gero haserretu egin zen erabat, zeren lasterka berriro janzten ari zela, jaulki baitzuen:

       — Ez zegoen zertan ni nekarazirik.

       Harentzat erosia nuen eraztuna onarrarazi nahi izan nion, baina halako harrotasunez esan zidan «Zer naizela uste duzu, jauna?» non belarrietaraino gorritu bainintzen lotsaren lotsaz. Eta beste hitz bat esan gabe alde egin zuen.

       Horra bada nire abentura guztia. Txarrena, ordea, orain maiteminduta nagoela, erotzeraino maiteminduta.

       Ezin dut emakume bat ikusi hura gogora etorri gabe. Gainerako guztiek gogaitarazten naute, higuintzen naute, non eta haren antza ez duten. Ezin dut musu bat eman masaila batean besarkatzen dudanaren ondoan beste haren masaila ikusi gabe, eta torturapean naukan desira asegabe honek oinaze bizitan jarri gabe.

       Han da beti, nire topaketa guztietan, fereka guztietan, denak hondatzeko, denak gorrotagarri bihurtzeko. Han da beti, jantzita edo biluzik, maitale bat bailitzan; han da beti, bestearen ondoan, zutik zein etzanda, ikusgarri, baina ezin atzemanezko. Eta sinetsita nago, egiaz, emakume sorgindu bat zela, sorbalden artean sorgin-kutun misteriozkoren bat zuela.

       Nor den? Ez dakit oraindik. Bi bider topatu dut harrezkero. Agur egin diot. Hark ordea ez dit agurrik itzuli, ezikusi egin dit. Nor da! Asiako emakume bat, agian? Sortaldeko juduren bat, ausaz? Judua, horixe! Horretantxe nago, judua dela. Zergatik, ordea? Horra! Zergatik? Ez dakit!

 

(1885eko urtarrilaren 27an)

 

 

Ero baten gutunak

 

       Sendagile estimatua, zure eskuetan jartzen naiz. Egizu nitaz nahi duzuna.

       Argi eta garbi azalduko dizut nire izpirituaren egoera, eta zuk ikusiko duzu ea ez ote litzatekeen hobe aldi baterako osasun etxe batean sartu han zaindu nazaten, inguraturik naukaten burtzoramenduen eta sufrikarioen mende utzi baino.

       Hona nire arimako gaitz berezi honen historia, luzea eta zehatza.

       Jende guztia bezalaxe bizi nintzen ni, bizitza gizonaren begi zabal itsuez ikusten, harritu gabe eta ulertu gabe. Abereak bizi diren bezala bizi nintzen, denok bizi garen bezala, gure izatearen eginkizun guztiak betez, inguruan duguna aztertuz, eta ustez ikusiz, ustez jakinez, ustez ezagutuz, harik eta egun batean hori dena gezurrezkoa dela ohartu nintzen arte.

       Montesquieu-ren esaldi batek argitu zidan bat-batean pentsamendua. Hona zer dioen: «Gure makinan organo bat gehiago ala bat gutxiago izateak arras bestelako adimena egin izango liguke.

       »... Alegia, gure makina era jakin batekoa delako finkatu izan ziren lege guztiak beste era batekoak izango lirateke gure makina era jakin horretakoa izan ez balitz».

       Hilabeteak eman ditut horri buruz gogoetan, hilabeteak eta hilabeteak, eta, poliki-poliki argitasun berezi bat sortu zait nire baitan, eta argitasun horrexek gaua ekarri dit.

       Hain zuzen ere, gure organoak ditugu kanpoko munduaren eta gure arteko bitartekari bakarrak. Esan nahi baita, gure baitako izatea, gure ni-a osatzen duena, kirio hari batzuen bitartez dagoela mundua osatzen duen kanpoko izatearekin harremanetan.

       Baina, kanpoko izaki hori, bere proportzioengatik, bere iraupenagatik, bere tasun izendaezinezko eta barnera ezinezkoengatik, bere jatorriagatik, bere etorkizunagatik edo bere helburuengatik, bere irudi urrutikoengatik eta bere azaltzeko modu amaigabekoengatik, guretzat atxiki ezinezkoa izatez gainera, mundu horretatik ezagutzeko gauza garen zatitxoaz ere, urri bezain ziurtasun gabeak dira gure organoek ematen dizkiguten berriak.

       Ziurtasun gabeak, gure organoen nolakotasunaren araberakoak direlako guretzat materiaren ageriko tasunak.

       Urriak, gure zentzuak bost baizik ez direnez, zentzu horien ikerketa alorra eta azal diezaguketenaren izaera bera oso murriztuak direlako horrenbestez.

       Azalduko dizut nire iritzia. — Begiak neurriak, formak eta koloreak azaltzen dizkigu. Huts egiten digu hiru puntu horietan.

       Neurria batez beste erditsukoa duten gauzak baizik ezin dizkigu azaldu, gizonaren tamainaren proportzioan, eta horrek eraman gaitu gauza batzuetarako handi hitza eta beste gauza batzuetarako txiki hitza erabiltzera, begiaren ahultasunak beretzat handiegia edo ñimiñoegia dena ikusten uzten ez diolako hain zuzen. Hortik ateratzen da ondorioz begiak ez dakiela eta ez duela ikusten ia ezer ere, unibertsoa ezkutaturik dagoela begiarentzat ia guztia, eta berdin espazioan bizi den izarra eta ur tanta batean bizi den piztia mikroskopikoa.

       Begiaren ahalmen normala baino ehun milioi aldiz handiagoa balu ere, arnasan hartzen dugun airean era guztietako izakari ikusezinak eta inguruan ditugun planetetako biztanleak ikusteko gauza balitz ere, piztia txikiagozko arraza infinituak geratuko lirateke oraindik, eta hain mundu urrunak non ezingo bailitzateke begia haietara iritsi.

       Gure proportzio ideia guztiak gezurrezkoak dira berez, handitasunean eta txikitasunean ezin baitaiteke mugarik izan.

       Neurriez eta formez hartzen ditugun ustezko iritziak ez du inolako balio absoluturik, organo baten ahalmenak eta geure buruarekin egiten dugun alderaketak baizik ez baitute erabakitzen hori.

       Gainera esan beharra dago begia ez dela gauza gardenak ikusteko gai. Akatsik ez duen beira batek huts eragingo lioke. Airetzat hartuko luke, airea ere ez baitu ikusten.

       Eta azter dezagun kolorea.

       Kolorea existitzen bada, gure begia halakoxea delako, eta gorputzek jotzen dituen argia beren baitan zurgatu eta beren izaera kimikoaren arabera deskonposatzeko duten forma desberdinak garunera kolore forman igortzen dituelako existitzen da.

       Zurgatze eta deskonposizio horren proportzio desberdinak dira kolorearen ñabardurak.

       Organo horrek, beraz, bere ikusteko modua, edo, hobeto esanda, neurriak eta argitasunaren eta materiaren arteko erlazioak atzemateko duen bere gisako modua harrarazten dio adimenari.

       Azter dezagun orain entzumena.

       Begiarekin gertatzen zen baino ere mendekoago eta tronpatuago gara fantasiaz betetako organo honekin.

       Elkarrekin talka egiten duten bi gorputzek astindu bat eragiten dute eguratsean. Mugimendu horrek dardara bat eragiten dio gure belarriko mintz txiki bati, eta horrek hots bihurtzen du izatez dardara bat baizik ez zena.

       Izadia mutua da. Baina tinpanoak badu espazioan gertatzen diren uhin ikusezinezko dardara guztiak guretzat gauza zentzudun gisa, eta bibrazio kopuruaren arabera zentzu desberdin gisa gainera, igortzeko ahalmen mirarizko hori.

       Belarritik garunera doan entzumenaren nerbioak burutzen duen metamorfosi horrek arte bitxi bat utzi digu sortzen, musika, arte guztietan poetikoen eta zehatzena, amets bat bezain zehazgabea eta aljebra bezain zehatza.

       Eta zer esan dastamenaz eta usaimenaz? Ezagutuko al genituzke janarien ezaugarriak eta urrin gozoak gure sudurraren eta ahosabaiaren ahalmen harrigarri horiek ez bagenitu?

       Gizona existi daiteke, hala ere, belarririk gabe, dastamenik gabe, usaimenik gabe, zarataren, ahogozoaren eta usainaren ideiarik gabe, alegia.

       Beraz, organo gutxiago bagenitu, gauza zoragarri eta berezi askoren ezjakin izango ginateke, baina organo gehiago bagenitu, frogatu ahal izateko biderik ez dugunez inoiz sumatu ere egingo ez ditugun ezin konta ahala gauza aurkituko genituzke gure inguruan.

       Beraz, ezagun dena juzkatzen dugunean huts egiten dugu, eta aztertu ez dugun mundu ezezagun batez gaude inguraturik.

       Beraz, ezer ez da ziur eta dena har daiteke era desberdin askotara.

       Dena da gezurrezko, dena izan daiteke, dena da zalantzazko.

       Adieraz dezagun bada gauza ziur hori behinolako esaera berrituz: «Pirinioetatik hona egia, handik hara gezur».

       Eta esan dezagun: gure organoan egia dena, aldamenekoan gezur.

       Bi eta bik ez dute zertan lau emanik gure atmosferatik kanpo.

       Egia lurraren gainean egia, urrutiago hutsegitea, eta hortik ateratzen dut ondorioz begiztatu baizik egin ez ditugun misterioak, hala nola elektrizitate indarra, hipnosia, borondatearen igorpena, sugestioa, magnetismozko gertaera guztiak, naturak horretarako organorik eman ez digulako, edo horiek ulertzeko organorik eman ez digulako, baizik ez direla guretzat ezkutuko.

       Nire zentzumenek erakusten didaten guztia, nik atzematen dudan bezala, niretzat baizik ez dela horrela, eta beste bat beste era batera antolatuta balego, hori dena harentzat guztiz bestela izango litzatekeela konbentzitu ondoren, eta gero horretatik ondorio gisa gizadia beste era batera egina balitz, bizitzari buruz, gauza guztiei buruz, guztiz gureak ez bezalako ideiak izango lituzkeela atera ondoren, hain zuzen ere gizonok sinesteetan dugun antza organoetan dugun antzetik baitator, eta irizpideen arteko desberdintasunak gure nerbio harien funtzionamenduan ditugun desberdintasun arinetatik baizik ez baitatoz, horren guztiaren ondoren, beraz, gizonaren neurriaz goitiko gogoeta ahalegin bat egin dut inguruan dudan atzeman ezinezko munduaren susmo apur bat hartzeko.

       Erotu egin naiz?

       «Gauza ezezagunez bildurik nago» esan diot nire buruari. Eta nire baitan irudi egin nuen gizonak ez zuela belarririk, baina susmoa bazuela, guk beste hainbeste misterio ezkutu susmatzen ditugun bezala, hotsa badela, fenomeno akustikoak konstatatzen zituela, baina ezin zuela ez erabaki zer diren, ez nondik datozen asmatu. Eta nire inguruko gauza guztien beldurra hartu nuen, airearen beldurra, gauaren beldurra. Ia ezer ezagutzeko gauza ez garenez, eta ezerk mugarik ez duenez, zer da gainerakoa. Ezereza, ezta? Eta zer dago itxuraz ezerez den horretan?

       Eta gizonaz munduaren hasieratik jabetu zen naturaz gaindiko gauzen beldur lauso hori arrazoizkoa da, zeren eta ezkutuan geratzen zaiguna baizik ez baitira, hain zuzen, naturaz gaindiko gauzak.

       Orduan ulertu nuen izumena zer den. Unibertsoaren sekretuetako batera iristen ari nintzela iruditu zitzaidan.

       Nire organoak bizitzen, kitzikatzen, unetxo batez ikusezinak atzematera behartzen ahalegindu nintzen.

       Nire buruari esan nion: «Dena da izaki. Airean igarotzen den oihua piztia bat bezalakoxe izakia da, jaio, mugimendu bat sortu, berriro eraldatu eta hil egiten baita. Beraz, izaki gorputz gabeetan sinesten duen arima beldurtia ez dabil oker. Zer dira horiek?»

       Zenbat gizonek ez dituzte sumatzen, ez dute hozkirria izaten hurbiltzen zaizkienean, ez dute ikara egiten haiek ozta-ozta ukitzen dituztenean. Baten inguruan sentitzen dira, inguruan, baina ezin dira bereizi, ez baitugu horiek ikusi ahal izango lituzkeen organorik, edo, hobeto esanda, horiek argitara atera ahal izango lituzketen organorik.

       Nik sentitzen nituen, ordea, beste inork baino gehiago, naturaz goitiko ibiltari horiek. Izakariak ala misterioak? Zer dakit nik? Ezin esango nuke zer diren, baina beti adierazi ahal izango nuke noiz diren han. Eta ikusia dut —izaki ikusezin bat ikusi— izaki horiek ikus daitezkeen heinean.

       Gau osoak ematen nituen geldi-geldi, mahaian eserita, burua esku artean eta horretan pentsatzen, haietan pentsatzen. Behin baino gehiagotan iruditu zitzaidan ukiezinezko esku batek, edo hobeto esanda, atzeman ezinezko gorputz batek, ileak ozta-ozta ferekatzen zizkidala. Ez ninduen ukitzen, bere izaera haragizkoa ez duenez, pisurik gabea, ezin ezagutuzkoa baizik.

       Horra bada, gau batean nire atzean zurezko zoruak kraska hots bat egiten zuela entzun nuen. Ikara sartu zitzaidan. Itzuli nintzen. Ez nuen ezer ikusi. Eta ez nuen gehiago hura gogoratu.

       Biharamunean, ordea, hots bera entzun zen, ordu berean. Hainbesteraino beldurtu nintzen, non jaiki egin bainintzen, nire gelan ni bakarrik ez nengoela ziur, ziur, ziur. Baina ez zen ezer ikusten. Airea garbi-garbi zegoen, alde guztietan garden. Nire bi argimutilek zoko guztiak argitzen zituzten.

       Zarata ez zen berriro hasi, eta poliki-poliki sosegatu egin nintzen; kezkaturik nengoen hala ere, eta sarritan itzultzen nintzen.

       Hurrengo egunean goiz sartu nintzen gelan, ikustera zetorkidan ikusezina nola ikusi asmatu nahiz.

       Eta ikusi nuen. Hil nintzen ia izuaren izuz.

       Nire tximiniako eta lanparako kandela guztiak piztuta neuzkan. Jai egun baterako bezalaxe argituta zegoen gela. Mahai gaineko bi argimutilak piztuta zeuden.

       Nire aurrez aurre nire ohea, haritzezko ohe zahar habedun bat. Eskuinetara tximinia. Ezkerretara atea, neuk morroiloz itxia. Atzean, armairu handi ispiludun bat. Ni neu hara begira nengoen. Begi bitxiak nituen, eta begi-niniak handituta.

       Gero egunero bezala eseri nintzen.

       Bezperan eta bezpera aurrean bederatziak eta hogeita bian gertatu zen hotsa. Zain nengoen. Une hori iritsi zenean, esan ere ezinezko sentipen bat izan nuen, isurkari bat, eutsi ezinezko isurkari bat nire haragiaren zati guzti-guztietan sartu izan balitzait bezala, nire arima guztia halako izumen erdiragarri, on batez itoz. Eta kraska hotsa entzun zen berriro, nire ondo-ondoan.

       Eta hain bizkor jaiki eta biratu nintzen, non erori bainintzen ia. Egunez bezalaxe ikusten zen, eta ez nuen nire burua ispiluan ikusi! Ispilua hutsik zegoen, garbi, argiz beterik, Eta ni ez nengoen barruan, nahiz eta aurrean egon. Begiak eroturik nengoen ispiluari begira. Ez nintzen ausartzen hartara hurbiltzen, bestea, ikusezina, bitartean zegoela eta hark estaltzen ninduela sumaturik.

       Hura beldurra izan nuena! Eta horra non hasi nintzen berriro ispiluaren barrenean neure burua laino batean ikusten, laino batean, uraren beste aldean bezala; eta ur hori geldiro-geldiro eskuinetik ezkerrerantz mugitzen zela iruditzen zitzaidan, segundotik segundora nire irudia zehatzago bihurtuz. Eklipse baten amaiera bezala zen.

       Ezkutatzen ninduen gauza hark ez zuen ertz zehatzik, poliki-poliki argituz zihoan gardentasun opako bat-edo baizik.

       Eta azkenean nire irudia zehatz ikusi ahal izan nuen, ispiluan begiratzen dudanean egunero ikusten dudan bezala.

       Ikusi egin nuen, beraz!

       Eta ez dut berriro ikusi.

       Baina haren zain nago betiere, eta ohartuta nago zain egote horretan burua joan egiten zaidala.

       Orduak, gauak, egunak, asteak ematen ditut nire ispiluaren aurrean, haren zain! Eta ez da etortzen.

       Ohartua da, nonbait, ikusi egin nuela. Baina ni sinetsita nago beti egongo naizela haren zain, hiltzen naizen arte, etengabe egongo naizela haren zain, ispilu horren aurrean, zelatan dagoen ehiztaria bezala.

       Eta, ispilu horretan, irudi eroak ikusten hasi naiz, munstroak, gorpu nazkagarriak, piztia mota beldurgarri guztiak, izaki ankerrak, eroen gogoa harturik duten begitazio itxuragabe guztiak.

       Hona nire aitorpena, sendagile estimatua. Esaidazu zer egin behar dudan.

 

(1885eko otsailaren 17an)

 

 

Katuei buruz

 

 

I

Cap d'Antibes

 

       Lehengo batean, ate aurrean eserita, eguzki-eguzkitan, eguerdi-lili loratuzko saski baten aurrean, oraintsu argitaratu den liburu bat, liburu zintzo bat, gauza bitxia, eta polita gainera, Georges Duval-en Le Tonnelier ari nintzen irakurtzen. Katu handi zuri bat, lorezainarena, jauzi eginik belaun magalera etorri zitzaidan, eta kolpe hartaz liburua itxi zidan; alboan utzi nuen, piztia hura ferekatzeko.

       Bero egiten zuen; lore berrien usain bat, usain herabea oraindik ere, aldizkakoa, arina, zebilen airean, eta airean zabaltzen ziren orobat aldiro han urruti ikusten nituen gailur zurietatik zetozen hozkirriak ere.

       Eguzkia, ordea, kiskalgarria zen, bizia, lurra harrotu eta biziarazten duten horietakoa, bihia printzatu eta lotan diren hoziak pizten dituzten horietakoa, eta orobat kimuak ere, hosto gazteak zabal daitezen. Katua magalean kiribilka zebilkidan, bizkarrez behera, hankak airean, erpeak itxi eta zabaldu, ezpainen azpian bere letagin zorrotzak eta bekainen arteko zirrikitu ia itxiaren artetik bere begi berdeak erakutsiz. Fereka egiten nion eta eskuetan nerabilen piztia bigun urduria, sedazko oihala bezain malgua, gozoa, beroa, eztia eta arriskutsua. Pozik egiten zuen runrunka, hozka egiteko prest, igurztea adina gustatzen baitzaio hozka egitea. Lepoa luzatzen zuen, kiribilkatzen zen, eta ukitzen ez nuenean, zutitu eta nire esku jasoaren kontra bultzatzen zuen burua.

       Nik hura urduritzen eta hark ni urduritzen, zeren maite eta gorrotatu, biak egiten baititut nik piztia xoragarri eta doilor horiek. Atsegin dut ukitzea, nire eskuan igurzten nauen sedazko azal hori irristaraztea, ile horretan, larru fin, zoragarri horretan duten beroa sentitzea. Ez dago hori baino gauza guriagorik, ezerk ez dio ematen azalari sentsazio xumeagorik, finagorik, bakanagorik katu baten jantzi epel, dardaratiak baino. Baina jantzi bizi horrek ferekatzen ari naizen piztia itotzeko gogo bitxi basati bat jartzen dit hatzetan. Niri hozka egin eta urratzeko duen gogoa sentitzen diot, sentitzen eta hartu egiten dut gogo hori, komunikatzen didan isurkari bat balitz bezala; nire behatz puntetatik jasotzen dut bere ile bero horretatik, eta gora eta gora igotzen zait nire nerbioetan barrena, nire soin ataletan, nire bihotzeraino, bururaino, betetzen nau, azalean zehar zabaltzen zait, hortzak estuarazten dizkit. Eta denbora guzti-guztian, barneraino sartzen zaidan eta dena hartzen nauen kilima bizi arina sentitzen dut nire hamar hatzen puntan.

       Eta piztia hasten bada, hozka egiten badit, atzamarka egiten badit, lepotik heltzen diot, birarazten dut eta urrutira jaurtitzen dut, habaila batez harria bezala, hain azkar eta gogor non ez baitu inoiz izaten mendeku hartzeko astirik.

       Gogoan dut haurra nintzenerako ere horrelaxe maite nituela katuak, nire eskutxoetan itoarazteko bat-bateko gogo horiekin; eta, behin, lorategiaren barreneko aldean, basorako sarreran, belar handietan jiraka eta biraka ari zen gauza gris bat begiztatu nuela. Zer zen ikustera joan nintzen; katu bat zen, lakioan harrapatua, itotzen, arnasestuka, hiltzen. Bihurrika ari zen, bere erpeez lurra harrotzen zuen, jauzi egiten zuen, indarge erortzen zen, gero berriro hasten zen, eta haren hats zakar lasterrak punpa baten hotsa egiten zuen, oraindik ere entzuten dudan hots beldurgarri bat.

       Banuen pala bat hartu eta lakioa moztea, banuen morroia bilatu edo aitari esatea. Ez, ez nintzen mugitu, eta bihotza taupadaka nuela, dardarazko poz anker batez ikusi nuen hiltzen; katua zen! Zakurra izan balitz, lehenago moztuko nukeen neure haginez kobrezko haria segundo bat gehiago sufritzen utzi baino.

       Eta hil zenean, ondo hil zenean, oraindik ere bero zegoela, ukitzen eta isatsetik tira egiten hasi nintzaion.

 

 

II

 

       Zoragarriak dira, hala ere, zoragarriak batez ere, zeren ferekak egiten zaizkienean, gure haragiaren kontra igurtzi egiten duten bitartean, eta sekula guri begira daudenik ez diruditen beren begi horiez begira ari zaizkigula runrunka eta kiribilka aritzen diren bitartean, ederki ikusten baitzaie beren samurtasunaren ziurgabetasuna, beren plazerraren egoismo doilorra.

       Emakume batzuek ere ematen digute horrelako sentipena, amodioaren kontra igurzteko aukeratu gaituzten begi argi eta faltsuzko emakume xarmagarri, gozoek. Haien ondoan, ezpainak luzaturik besoak zabaltzen dituztenean, bihotza taupadaka besarkatzen dituzunean, haien laztan samurraren gozamen sentsual gozagarria dastatzen denean, ondo dakizu kateme bat duzula, erpeak eta letaginak dituen kateme bat, kateme doilor, azpikari, maitale etsai bat, musuez aspertzen denean hozka egingo duena.

       Poeta guztiek izan dituzte atsegin katuak. Baudelairek bertso jainkotiarrez kantatu zituen. Ezaguna da haren soneto miragarria:

 

              Les amoureux fervents et les savants austères

              Aiment également, dans leur mûre saison,

              Les chats puissants et doux, orgueil de la maison,

              Qui comme eux sont frileux, et comme eux sédentaires.

              Amis de la science et de la volupté,

              Ils cherchent le silence et l'horreur des ténèbres.

              L'Erèbe les eût pris pour ses coursiers funèbres

              S'ils pouvaient au servage incliner leur fierté?

              Ils prennent, en songeant, les nobles attitudes

              Des grands sphinx allongés au fond des solitudes

              Qui semblent s'endormir dans un rêve sans fin.

              Leurs reins féconds sont pleins d'étincelles magiques.

              Et des parcelles d'or, ainsi qu'un sable fin,

              Etoilent vaguement leurs prunelles mystiques.

 

 

III

 

       Nik izan nuen behin Kateme Zuriaren palazioan bizi izandako sentipena, piztia uhintsu, misteriozko, zirrara eragile horietako bat, agian izaki guztien artean ibiltzen entzuten ez zaion izaki bakarra dena, erregina zen magiazko gaztelu batean bizi izandako sentipena, alegia.

       Orain hurrengo neguan gertatu zen, Mediterraneoaren bazter honetan beronetan.

       Bero itogarria egiten zuen Nizan, eta eskualde honetako biztanleak gaineko mendietan arnasa hartzera joan ahal izateko haran libreren bat ez ote zuten galdetu nuen.

       Thorenc-ekoa aipatu zidaten. Ikustera joatea erabaki nuen.

       Grasse-ra iritsi behar izan nuen lehendabizi, urrinen herrira, alegia; aipatuko dut egunen batean berriro herri hori, beharbada litroak bi mila liberaraino egiten duen lore urrin horiek nola egiten diren kontatzen dudanean. Herriko hotel zahar batean igaro nuen hango arratsaldea eta gaua; erdipurdiko ostatua, janariaren kalitatea geletako garbitasuna bezain nolabaitekoa zuena; eta hurrengo goizean berriro abiatu nintzen.

       Bidea mendi-mendian sartzen zen, trokarte sakonen ertzetik eta gailur antzu, zorrotz, basatien azpitik. Galdezka ari nintzen neure buruari ea udako zer egonaldi bitxi agindu zidaten han; eta atzera itzuli eta gauerako Nizara itzultzear nintzela, non ikusten dudan bat-batean nire aurrean, haran guztia ixten zuela zirudien mendixka baten tontorrean, zeruaren kontra dorreak, harresi eroriak, gaztelu hil baten arkitektura harrigarri oso baten isla marrazten zuen hondoa jotako eraikuntza zahar izugarri eta miresgarri bat. Antzina Thorenc-eko lurraldea gobernatzen zuen behinolako Tenpleko ordenaren gomendio-buru baten egoitza.

       Mendia saihetsetik igaro, eta haran berde, zabal, atsedengarri bat topatu nuen. Barren-barrenean belardiak, ur lasterrak, sahatsak; eta maldetan lerrak, zeruraino.

       Gomendio egoitzaren aurrez aurre, haranaren beste aldean, baina hura baino beherago, bada jendea bizi den gaztelu bat, Quatre-Tours-eko gaztelua, 1530 inguruan eraikia. Gaur egun, ordea, Pizkundeko aztarnarik batere ez da geratzen.

       Eraikuntza karratu astun eta gotorra da, itxura ahaltsukoa, ertz banatan gudurako dorre bana duena, izenak berak dioen bezala.

       Egoitza hartako jabearentzat gomendiozko gutun bat neraman, eta ez zidan hotelera joaten utzi.

       Haran hori guztia, zinez gozagarria, amestu ere egin daitekeen egonlekurik atsegingarrienetako bat da. Arratsa arte ibili nintzen hara-hona; gero, afaldu ondoren, prestatu zidaten gelara igo nintzen. Hormak Cordobako larru zaharrez estalita zituen areto moduko batetik igaro nintzen lehendabizi, gero beste gela batetik; kandelaren argitan dama erretratu zahar batzuk ikusi nituen laster-laster hormetan, Théophile Gautier-ek aipatu izan dituen bezalako koadroak:

 

              J'aime à vous voir en vos cadres ovales

              Portraits jaunis des belles du vieux temps,

              Tenant en main des roses un peu pâles

              Comme il convient à des fleurs de cent ans!

 

       eta gero niretzako ohea zegoen gelan sartu nintzen.

 

       Bakarrik geratu nintzenean geldiro aztertu nuen. Paisaje urdinetan dorre arrosa-koloreak eta harribitxizko hostaila baten azpian zeuden hegaztitzar fantastikoak ageri ziren koadroz estalita zituen hormak.

       Nire komuna dorretako batean zegoen. Leihoak, gela aldetik zabalak, kanpora berriz estuak, hormaren loditasun osoa hartzen zutela, saieterak baizik ez ziren, gizonak hiltzeko baliatzen ziren zirrikitu horiek, alegia. Atea itxi nuen, etzan nintzen, eta lo hartu nuen.

       Ametsetan egin nuen; beti egiten da amets pixka bat egunean zehar gertatu denaz. Bidaiatzen ari nintzen; ostatu batean sartzen nintzen eta mahaira eseririk zerbitzari bat jaietarako jantziz eta hargin bat ikusten nituen, elkarte bitxia, batere harritzen ez ninduena. Victor Hugori buruz ari ziren, hil berria baitzen, eta ni ere solasean sartzen nintzen. Azkenean atea ixten ez zen gela batera joaten nintzen lotara, eta, horretan, zerbitzaria eta hargina ikusten nituen, adreiluz horniturik, geldiro-geldiro nire oherantz zetozela.

       Kolpetik esnatu nintzen, eta une batzuk behar izan nituen nire onera etortzeko; gero bezperako gertaerez gogoratu nintzen: Thorenc-era iristea, gazteluzainaren abegi ona... Berriro begiak ixtera nindoala, non ikusiko, ikusi zinez, ilunpean, gauez, nire gelaren erdian, gizonaren buruaren alturan gutxi gorabehera, suzko bi begi niri begira. Pospolo bat hartu, eta, igurzten ari nintzen bitartean, hots bat entzun nuen, hots arin bat, zapi heze bildu bat erori izan balitz bezala, eta argia piztu nuenerako ez nuen ezer ikusi gelaren erdian zegoen mahai handi bat baizik.

       Jaiki nintzen, arakatu nituen ondo bi gelak, ohe azpia, armairuak, ezer ez.

       Esnatu eta gero ere pixka batean ametsetan jarraitu nuela pentsatu nuen, eta berriro hartu nuen lo, zertxobait kostata. Berriro egin nuen amets. Oraingo honetan ere bidaian nintzen, baina Sortaldean, atsegin zaidan herrialdean. Desertu erdi-erdian bizi zen turko baten etxera iristen nintzen. Turko bikaina zen; ez arabiarra, turkoa baizik, lodia, abegikorra, xarmagarria, turkoz jantzia, turbante eta guzti, bizkarrean seda saltegi oso bat zeramana, Frantziako Antzerkiko egiazko turko bat, beraz, diban zoragarri batean gozokiak eskainiz abegi egiten zidana.

       Gero beltz koxkor batek gelara eramaten ninduen —amaiera hori baitzuten nire amets guztiek—, gela zeru-urdin bat zen, urrinez gozatua, zoruan piztia larruak zabalduta zituena, eta, su aurrean —suaren ideiak deserturaino jarraitzen zidan—, aulki apal baten gainean, emakume ozta-ozta jantzi bat nire zain.

       Sortaldetar itxurarik soilena zuen, izarrak zituen masailetan, bekokian eta kokotsean, begi handi-handiak, gorputz zoragarria, beltzaran samarra, baina beltzaran kolore bero burtzoragarri batekoa.

       Hark begiratzen zidan eta nik pentsatzen nuen: «Honela behar du izan, nire iritzian, abegi onak. Ez litzaioke gure Ipar herrialde ergeletan, gure ezertarako ez den itxuraren zaletasunarekin, gure lotsakortasun gorrotagarriarekin, gure moral zentzugabearekin, egingo arrotzari honelako harrerarik».

       Hurbildu nintzaion, eta hitz egin nion, baina keinuz erantzun zidan, turkoak, haren nagusiak, hain ongi zekien nire hizkuntza honetan hitz bat bera ere ez baitzekien.

       Hainbat hobeto, mutu egongo baitzen, eskutik heldu eta nire ohatzera eraman nuen, eta haren ondoan etzan nintzen... Une horietan esnatu egiten da bat beti, ordea! Esnatu nintzen, bada, eta ez nintzen askorik harritu nire eskuaren azpian maitekiro laztantzen ari nintzen gauza bero bigun bat sentiturik.

       Gero, pentsamendua argitzen ari zitzaidalarik, katu bat zela ohartu nintzen, katu handi bat nire musuaren kontra kiribilkatu eta lasai asko lotan zegoena. Hantxe utzi nuen, eta hark bezalaxe egin nuen nik ere, berriro.

       Eguna argitu zuenean alde egina zen; eta amets egin nuela iruditzen zitzaidan; ez bainuen ulertzen nondik sartu ahal izango zen nire gelan, eta handik irten, atea giltzaz itxia zegoenez.

       Nire abentura hori ostalari abegikor hari kontatu nionean (ez osorik), barreari eman zion, eta esan zidan:

       — Katu zulotik sartu da —eta errezel bat jasorik zulo beltz biribil bat erakutsi zidan horman.

       Eta orduan ikasi nuen lurralde honetako egoitza zahar gehienek dituztela horrelako pasabide estu luzeak hormetan, sototik ganbarara, neskamearen gelatik nagusiaren gelara, katua hango errege eta nagusi egiten dutenak.

       Nahi duen bezala ibiltzen da batetik bestera, gogoak ematen dion bezala arakatzen du bere jabegoa, ohe guztietan etzan daiteke, dena ikus eta entzun dezake, sekretu guztiak, etxeko ohitura edo lotsakizun guztiak ezagutu ditzake. Bere etxean dago alde guztietan, alde guztietan sar baitaiteke, hotsik egin gabe ibiltzen den piztia hori, zelatari isila, horma hutsetako gau ibiltaria. Eta Baudelaireren beste bertso hauek gogoratu zitzaizkidan:

              C'est l'esprit familier du lieu,

              Il juge, il préside, il inspire

              Toutes choses dans son empire;

              Peut-être est-il fée, - est-il Dieu?

 

(1886ko otsailaren 9an)

 

 

Dibortzio kasu bat

 

       Chassel andrearen abokatuak hartu zuen hitza:

       Lehendakari jauna,

       Epaile jaunak,

       Zuen aurrean defendatzeko ardura dudan auzi hau medikuntzari gehiago dagokio zuzenbideari baino, eta patologiazko kasua gehiago da zuzenbide arruntekoa baino. Gertaerak oso argi daude lehen ikusian.

       Gizon gazte bat, oso aberatsa, arima prestua eta suharra, bihotz eskuzabala, neska guztiz eder, eder baino gehiago, adoragarri, polit bezain graziaz bete, xarmagarri, on batez maitemintzen da, eta ezkondu egiten da.

       Aldi batez senar arduratsu eta samurtasunez bete baten gisa jokatzen du emaztearekin, gero, ordea, baztertu egiten du, tratu txarra ematen dio, badirudi ezin gaindituzko higuina, ezin eramanezko nazka sentitzen duela emaztearentzat. Behin jo eta guzti egiten du, inolako arrazoirik gabe ez ezik, inolako aitzakiarik gabe.

       Ez dizkizuet marraztuko, jaunak, haren tankera bitxiak, inork ulertu ezin zituenak. Ez dizuet margotuko bi izakion bizimodu negargarria, ez eta emakume gazte honen samin ikaragarria ere.

       Aski izango dut, konbentzi zaitezten, gizajo honek, ero gaixo honek, egunero-egunero idatzi izan duen egunkari batetik zati batzuk irakurtzea. Eroa baita aurrean duguna, jaunak, eta kasu hau are da jakingarriagoa, are interesgarriagoa, zeren oraindik aspaldi ez dela hil den eta Bavarian platonikoki erreinatu duen errege bitxiaren, printze zoritxarreko horren antza baitu gauza askotan. Eromen poetikoa deituko diot kasu honi.

       Gogoan duzue zertzuk kontatu ziren printze bere gisako horrez. Bere erresumako paisajerik ederrenetan ipuinetako gazteluak eraikiarazi zituen. Gauzen eta lekuen edertasuna bera ez zuen aski, bere egoitza uste ezinezko horietan odaiertz artifizialak irudikatu, sortu zituen, antzerkian erabiltzen ziren trikimailuez, dekorazio aldaketez, baso margotuz baliatuz, ipuinetako inperioak sortu zituen, zuhaitzetako hostoak harri bitxiak zirenak. Alpeak eta izoztegiak, estepak, eguzkiak kiskalitako basamortuak, denetik zegoen; eta gauean, egiazko ilargiaren argitan, distira elektriko fantastikoz argitzen ziren azpitik aintzirak. Aintzira horietan beltxargak ibiltzen ziren igerian, eta ontzitxoak irristatzen ziren, munduko musika jotzailerik onenek osatzen zuten orkestra batek errege eroaren arima poesiaz horditzen zuen bitartean.

       Gizon horrek ez zuen emakume traturik, birjina zen. Ez zuen inoiz amets bat besterik maite izan, bere ametsa, bere jainkozko ametsa.

       Arrats batean, emakume bat eraman omen zuen bere ontzira, emakume gazte, eder bat, artista handi bat, eta kantatzeko eskatu zion. Eta hark kantatu zuen, bera ere paisaje zoragarri hark, airearen gozotasun epelak, loreen usain gozoak eta printze gazte eta eder haren estasiak horditurik.

       Kantatu zuen, maitasunak ukitu dituen emakumeek ohi duten bezala, eta pozez zoratzen, dardaraz, erregeren bihotz gainera erori zen, haren ezpainen bila.

       Hark ordea aintzirara bota zuen, eta arraunei heldurik lehorrera itzuli zen, kantaria salbatzen zuten ala ez ardurarik ez ziola.

       Guk ere, epaile jaunak, horrelakoxe kasu antz-antzeko bat dugu aurrean. Bere idazmahaiaren tiradera batean aurkitu diogun egunkariaren pasarte batzuk irakurri baizik ez dizuet egingo orain.

.................................................................................................

       Zein den triste eta itsusia dena, beti berdin, beti gogaikarri. Nola amesten dudan nik lur ederrago bat, prestuagoa, nabarragoa. Bai urria litzatekeela horien Jainkoaren irudimena, Jainko hori existituko balitz, edo beste leku batzuetan bestelako gauza batzuk egin izan ez balitu.

       Beti basoak, basotxoak, ibaiak ibaien itxurako, zabaldiak zabaldien itxurako, dena da berdin eta monotono. Eta gizona! Gizona? Zer animalia nardagarri, gaizto, harro eta higuingarria.

.................................................................................................

       Maitatu egin beharko litzateke, eroki maitatu, zer maitatzen den ikusi gabe. Zeren ikustea ulertzea baita, eta ulertzea arbuiatzea da. Emakumeaz mozkortzeraino beharko litzateke maitatu, ardoaz mozkortzen den bezala, zer edaten den ez jakiteraino. Eta edan, edan eta edan, arnasarik hartu gabe, gau eta egun!

.................................................................................................

       Aurkitu dut, nik uste! Badu bere baitan gauza bat ideala, mundu honetakoa ez dirudiena, eta nire ametsari hegoak jartzen dizkiona. Ai, nire ametsa, zein desberdin erakusten dizkidan izakiak, izatez direnetik. Ile-horaila da, kolore horail arin batekoa, eta baditu ileetan ñabardura azaldu ezinezko batzuk. Begi urdinak ditu! Begi urdinek baizik ez didate jasotzen arima. Emakume guztia, nire bihotzaren barrenean dudan emakume guztia, agertzen zait begian, begian bakarrik.

       Oi! misterioa! Zer misterio? Begia... Hartan dago unibertso osoa, ikusi egiten baitu, islatu egiten baitu. Bere baitan du unibertsoa, gauzak eta izakiak, basoak eta itsasoak, gizonak eta piztiak, eguzki sartzeak, izarrak, arteak, dena, dena, dena ikusten, biltzen eta gordetzen du; eta oraindik ere gehiago dago bere baitan, han dago arima, han dago maite duen gizona, barre egiten duen gizona, sufritzen duen gizona! Oi! begira emakumeen begi urdinak, itsasoa bezain sakonak, zerua bezain aldakorrak, eztiak, eztiak, haize arina bezain eztiak, musika bezain eztiak, musuak bezain eztiak, eta gardenak, garbiak atzean ikusteraino, arima ikusten baita, kolorea ematen dien arima urdina, bizitzen dituena, jainkozko egiten dituena.

       Bai, begiradaren kolore bera du arimak. Arima urdinak baizik ez du bere baitan ametsa, uhinei eta espazioari kendu die urdin hori.

       Begia! Pentsa ezazue begian! Begia! Itxurazko bizitza edan eta hartaz bazkatzen du adimena. Mundua, kolorea, mugimendua, liburuak, koadroak, eder den guztia eta itsusi den guztia edaten du, eta ideia bihurtzen ditu. Eta begiratzen digunean, mundu honetakoa ez den zorion baten sentipena ematen digu. Inoiz jakingo ez duguna sumarazten digu, gure pentsamenduetako errealitateak zaborkeria erdeinagarria besterik ez dela ulertarazten digu

.................................................................................................

       Bere ibiltzeko moduagatik ere maite dut.

       «Txoria dabilenean ere, hegoak dituela sentitzen da» esan zuen olerkariak.

       Bera igarotzen denean, emakume arruntak ez bezalako beste arraza batekoa dela sentitzen da, arraza arinago eta jainkotiarrago batekoa.

.................................................................................................

       Bihar ezkontzen naiz... Beldur naiz... hainbeste gauzen beldur naiz.

.................................................................................................

       Bi piztia, bi zakur, bi otso, bi azeri, basoan zelatari dabiltza, eta elkar topatzen dute. Bat arra da, bestea emea. Arremetu egiten dira. Arrazari, beren arrazari, itxura, ilea, neurria, mugimenduak eta ohiturak hartu dituzten arrazari iraunaraztera behartzen dituen berezko piztia senak hartaratuta arremetzen dira.

       Piztia guztiek egiten dute berdin, zergatik ez dakitela!

       Guk ere bai

.................................................................................................

       Horixe egin dut ezkonduz, emearenganantz bultzatzen gaituen bulkada ergel horren agindua bete.

       Nire emaztea da. Idealetan desiratu izan dudan bitartean burutzear zegoen amets burutu ezina izan da niretzat. Nire besoetan eduki dudan segundotik bertatik, nire esperantza guztiei huts emateko izadiak baliatu duen izakia baizik ez da izan.

       Huts eman dit? —Ez. Eta hala ere aspertu nau, ezin ukitzeraino, eskuaz edo ezpainez fereka bat ezin egiteraino aspertu ere, bestela ezin adierazizko nazka batek hartzen baitit bihotza, ez bere nazkak, nazka goitiarrago batek baizik, nazka handiago, arbuiatzaileago batek, amodiozko besarkadaren nazkak, hain makurra baita, izan ere, non gauza lotsagarri ezkutatu beharrekoa bihurtu baita pertsona sotil diren guztientzat, ahapeka, koloreak gorriturik baizik aipatzen ez dena

.................................................................................................

       Ez dut nahi nire emaztea berriro nigana etortzen ikusi nahi, irribarreaz, begiradaz eta besoez deitzen didala. Ezin dut. Haren besarkadak zeruraino jasoko ninduela uste nuen lehen. Behin gaixo egon zen, sukar igarokor batez, eta giza ustelduren hats arin, mehe, ia atxikiezina sumatu nuen haren arnasan. Erabat asaldatu nintzen!

       Ai! haragia, simaur erakargarri bizia, ibiltzen, pentsatzen, hitz egiten, begiratzen eta irribarre egiten duen ustelkia, janari guztiak hartzitzen diren lekua, arima bezala arrosa-kolorea, polita, tentagarria, engainagarria dena

.................................................................................................

       Zergatik dute loreek bakarrik horren usain ona, lore handi distiratsu zein zurbilek, haien ñabardurek ikaraz jartzen baitidate bihotza eta asaldatu egiten baitizkidate begiak? Hain dira ederrak, hain egitura finak, hain askotarikoak eta hain sentsualak, organoak balira bezala erdi irekiak, ahoak baino tentagarriago, eta hutsak, beren ezpain bihurtu, ertz horzduneko, haragitsuekin, bakoitzaren baitan bere urrin berezia sortzen duen bizi hazi batez hautseztaturik.

       Loreak bakarrik ugaltzen dira, loreak bakarrik mundu osoan, beren arraza bortxatu ezinezkoa zikindu gabe, beren inguruan beren maitasunaren intsentsu jainkotiarra, beren fereken izerdi usaintsua, bere gorputz konpara ezinen, beren gorputz edertasun guztiez jantzien, kolore guztien dotorezia eta usain guztien erakarmen hordigarria duten forma guztiez jantzien, esentzia lurrinduz

.................................................................................................

Zati hautatuak, sei hilabete geroago

 

       Loreak, ez lore bezala, izaki material gozagarri bezala baizik, maite ditut; emakumeak haremean bezala loreak gordetzeko ditudan negutegietan igarotzen ditut nire egunak eta nire gauak.

       Nork ezagutzen du, nik ez bada, samurtasun horien gozotasun, eromen, estasi ikarati, haragizko, ideal, gizonarena baino gehiagokoa; eta nork lore miresgarrien haragi arrosa, haragi gorri, haragi zuri miragarriro desberdin, hauskor, bakan, fin, gantzutsuetan emandako musu horiek?

       Baditut negutegi batzuk ni eta haien ardura duena baizik sartzen ez garenak.

       Atsegin sekretuzko leku batean labaintzen den bezala sartzen naiz ni haietan. Beirazko galeria garaian, lurretik sabairaino maldan igotzen diren korola itxi, erdi ireki edo zabalduzko bi multzoren artetik igarotzen naiz lehendabizi. Hori da bidaltzen didaten lehenengo laztana.

       Horiek, lore horiek, nire misteriozko pasioetarako sarrera hori apaintzen duten lore horiek nire zerbitzariak dira, ez nire gogokoenak.

       Handik igarotzen naizenean beren distira aldakorraz eta beren hasperen freskoez agurtzen naute. Pollitak, ederrak dira, ezkerretara zortzi mailatan eta eskuinetara zortzi mailatan banatuak, eta hain elkarren kontra estutuak non bi lorategi baitirudite nire oinetaraino zabalduak.

       Bihotzak taupadaka egiten dit, begia pizten zait, ikusten ditudanean, odola zainetan asaldatzen zait, arima altxatzen zait, eta eskuak dardaraz hasten zaizkit haiek ukitzeko desiraz. Aurrera jarraitzen dut. Hiru ate itxi daude galeria garai haren barren-barrenean. Aukera egin dezaket. Hiru harem ditut.

       Baina orkideetara sartzen naiz maizenik, nire loeragile gogokoenetara. Haien gela sabai apalekoa da, itogarria. Aire heze beroak izerditan jartzen du azala, hasperenka eztarria, eta dardaraz behatzak. Padura lurralde kiskalgarri, erigarrietatik datoz neska berezi horiek. Undinak bezain erakargarri dira, pozoia bezain hilgarri, harrigarriro bitxi, asaldagarri, beldurgarri. Badira tximeletak diruditenak, hego erraldoiekin, hanka meheekin, begiekin! Begiak baitituzte! Begira egoten zaizkit, ikusten naute, izakari harrigarri, sinestezinezko horiek, maitagarriak, lur sakratuaren, aire ukiezinaren eta munduaren ama den argi beroaren alabak. Bai, hegoak dituzte, eta margolari batek ere berdindu ezin ditzakeen begiak eta ñabardurak, amets daitezkeen xarma eta forma guztiak. Magala usaintsu eta garden barrendua dute, amodiorako zabalik, emakumeen haragi guztia baino tentagarriago. Beren gorputzñoen margo irudika ere ezinek irudi eta gozamen idealezko paradisu batera goratzen dute arima horditua. Ikara dagite bere zurtoinetan, hegan egitera balioaz bezala. Hegan egingo al dute? Ez, nire bihotza da hegalari beren inguruan, ar mistiko maitasunak torturatu bat bailitzan.

       Inolako piztiaren hegalak ezin ukitu ditu. Bakarrik gaude, haiek eta ni, eraiki diedan presondegi argian. Begira egoten natzaie, so, miresten ditut, banan-banan adoratzen ditut.

       Zein diren lodi, sakon, arrosa-koloreko, desiraren ezpainak bustitzen dituen arrosa-kolore bateko! Zein maite ditudan! Kukuluaren ertza kizkurtua dute, eztarria baino zurbilago, eta han ezkutatzen da korola, aho misteriozko, erakargarri, gozoa mihiaren azpian, jainkozko izaki xume usain oneko eta inoiz hitz egiten ez duten hauen organo sotil, miragarri eta sakratuak erakusten eta ezkutatzen.

       Aldian behin pasio berezi bat izaten dut hauetako batentzat, bere bizitza adina, egun batzuk, gau batzuk, irauten duena. Orduan denentzako galeriatik kendu eta Itsaso Bare handitik ekarritako zohi baten kontra ur hari bat murmurka doan beirazko gelatxo batean sartzen dut. Eta haren ondoan geratzen naiz, suhar, sukarretan, torturaturik, badakidalako heriotza hurbil duela, eta ihartzen ari dela ikusiz, nik neuretzen dudalarik, bere bizi laburra adieraz ezinezko fereka batean arnasten, edaten, biltzen dudan bitartean.

 

.................................................................................................

 

       Pasarte horiek irakurri ondoren, abokatua berriro hasi zen:

       «Begiruneak ez dit uzten, epaile jaunak, ero lotsagarri idealista honen aitorpen harrigarrien berri zuei ematen jarraitzen. Azaldu dizkizuedan pasarteok aski izango dituzue, nik uste, eromen histerikozko eta lotsa galduko garai honetan uste bezain bakan ez den adimen gaixotasun honen zer-nolakoak neurtzen.

       »Uste osoa dut, beraz, nire bezeroak eskubide gehiago duela beste edozein emaztek baino, bere senarraren zentzumen nahaste harrigarri horrek eraman duen egoeran, dibortzioa eskatzeko».

 

(1886ko abuztuaren 31n)

 

 

Benta

 

       Alpe Garaietan, izoztegien oinetan, mendien gailur zuriak ebakitzen dituzten harkaitzezko mendiarte gorrietan dauden ostatu etxe guztiek bezala, Schwarenbacheko bentak Gemmiko mendiartean dabiltzan bidaiariei babeslekua ematen die.

       Sei hilabetez egoten da zabalik, Jean Hauser-en familia han bizi dela; gero, elurra pilatu eta harana bete eta Loëche-rako jaitsi-bidea ezinezko egiten duenetik, emakumeek, aitak eta hiru semeek alde egiten dute, eta Gaspard Hari gidari zaharra uzten dute etxea zaintzeko, Ulrich Kunsi gidari gaztearekin, eta Sam, mendiko zakur handiarekin.

       Bi gizonak eta zakurra udaberria arte geratzen dira elurrezko espetxe horretan, begien aurrean Balmhornen malda erraldoi zuria besterik ez dutela, gailur zurbil distiratsuz inguratuta, inguruan gora igotzen zaien, etxetxoa biltzen, besarkatzen duen, teilatuan pilatzen den, leihoetara iristen den eta atean horma egiten duen elurraren azpian itxirik, irteerarik gabe, estalita.

       Hauser familiak Loëche-ra itzuli behar zuen eguna zen, negua hurbil baitzen, eta jaitsi-bidea arriskutsu ari baitzen bihurtzen.

       Hiru mando atera ziren aurretik, jantziz eta fardelez kargaturik, hiru semeak gidari zituztela. Gero ama, Jeanne Hauser, eta haren alaba Louise beste mando baten gainera igo, eta bideari eman zitzaizkion haiek ere.

       Aita atzerago zetorren, behera bidea hasten zen leporaino familiari lagundu behar zioten bi guardiekin batera.

       Lehendabizi aintziratxoari bira eman zioten; orain izozturik zegoen, bentaren aurrean zabaltzen den harkaitz zulo handiaren barrenean; gero haran maindirea bezain argi eta alde guztietatik gailur elurtuez inguratuari jarraitu zioten.

       Eguzki uholde bat ari zen erortzen basamortu zuri distiratsu izoztu haren gainean, gar itsugarri hotz batez argitzen zuen; inolako bizitzarik ez zen ageri mendi itsaso hartan; inolako mugimendurik ez bakardade neurrigabe hartan; inolako hotsik ez isiltasun sakon hura asaldatzeko.

       Poliki-poliki Ulrich Kunsi gidari gazteak, hanka luzeko suitzar garaiak, atzean utzi zituen Hauser aita eta Gaspard Hari zaharra, eta bi emakumeak zeramatzan mandora hurbildu zen.

       Emakume gazteenak hurbiltzen ikusten zuen, begi triste batez deika ari zitzaiola ematen zuen. Nekazari gazte ile-horail bat zen; haren masaila esne-koloreak eta ile zurbilak izotz artean egindako egonaldi luzeek margulduak ziruditen.

       Hura zeraman mandoraino iritsi zenean, eskua mandoaren bizkarrean jarri eta pausoa geldiagotu zuen. Hauser ama hizketan hasi zitzaion, negualdirako gomendio guztiak amaigabeko xehetasunez emanez. Han goian geratzen zen lehendabiziko aldia zen, Hari zaharra, berriz, hamalau negutan geratua zen elurpean Schwarenbacheko bentan.

       Ulrich Kunsi ulertuko ez balu bezala ari zen entzuten, eta neskari begiratzen zion etengabe:

       — Bai, Hauser andrea —erantzuten zion aldiro-aldiro.

       Haren pentsamendua urruti zegoela zirudien hala ere, eta haren aurpegi lasaiak bare jarraitzen zuen denbora guztian.

       Daubeko aintzirara iritsi ziren; haren azal luze izoztua lau-lau zabaltzen zen haran barrenean. Eskuinetara Daubenhorn mendiak bere harkaitz beltz zutak erakusten zituen Wildstrubel gaineko Loemmern izoztegiko morrena erraldoien ondoan.

       Loëcherako jaitsi-bidea hasten den Gemmiko lepora iritsi ahala, bitartean zuten Rodano haran sakon zabalaren beste aldeko Valaiseko Alpeen horizonte mugagabea topatu zuten bat-batean.

       Eguzkitan distiraz ari ziren gailur zuri, elkarren desberdin, zapaldu edo zorrotzezko elemenia bat zen, urrutian: Mischabel bere bi adarrekin, Wissehorneko mendi multzo ahaltsua, Brunnegghorn astuna, Cervino mendiaren, giza hiltzaile horren, piramide garai beldurgarria, eta Dent-Blanche, panpoxa munstrozko hori.

       Eta haien azpian, neurri gabeko zulo batean, amildegi beldurgarri baten hondoan, Loëche ikusi zuten, etxeek goitik Gemmik ixten eta burutzen duen eta behetik Rodanok zabaltzen duen arrakala erraldoi horretan botatako hondar bikorrak ziruditela.

       Mendi maldaren oinean ia ikusezin dagoen herritxo horretaraino mendi zutaren bizkarrean sigi-sagan, itzuli eta itzuli doan bidezidorraren ertzean gelditu zen mandoa. Emakumeek elurretara jauzi egin zuten.

       Bi gizon zaharrak elkartuak zitzaizkien.

       — Goazen —esan zuen Hauser aitak—, agur eta animu ona izan, datorren urtea arte, adiskideak.

       — Datorren urtea arte —errepikatu zuen Hari aitak.

       Besarkada bana eman zioten elkarri. Gero Hauser andreak ere masaila eskaini zien, eta neskak ere beste horrenbeste egin zuen. Ulrich Kunsiri txanda iritsi zitzaionean:

       — Ez ahaztu hemen goian gaudenok —xuxurlatu zion belarrira.

       — Ez —erantzun zion hark, hain apal, non entzun ez baina asmatu egin baitzion.

       — Goazen, bada, agur —errepikatu zuen Jean Hauserrek—, eta ondo izan.

       Eta emazteen aurrean jarriz jaisten hasi zen.

       Berehala galdu ziren hirurak bidearen lehenengo bihurgunean. Eta bi gizonak Schwarenbacheko bentara itzuli ziren. Geldiro zihoazen, elkarren ondoan, hitzik esan gabe. Kito, hantxe geratuko ziren bakarrik, elkarren aurrez aurre, lauzpabost hilabetez.

       Eta Gaspard Hari azkeneko neguan izandako bizimodua kontatzen hasi zen. Michel Canol-ekin egon zen; orain ordea hura zahartuxea zegoen berriro geratzeko; erraz izan baitaiteke ezbeharren bat horren bakardade luzean. Ez ziren aspertu, bestalde; lehenengo egunetik bertatik etsitzea zen kontua; eta zeinek bere josta-moduak, jolasak, eta denbora-pasa asko asmatzen ditu azkenerako.

       Ulrich Kunsik begiak beheraturik entzuten zion, gogoz Gemmiko kosketan behera herrira jaisten ari zirenei jarraituz.

       Berehalaxe ikusi zuten berriro benta, ia ikusezin, hain txiki, puntutxo beltz bat elurrezko uhin ikaragarrizkoaren oinean.

       Zabaldu zutenean, Sam, zakur handi ile-kizkurra, jauzika hasi zitzaien inguruan.

       — Tira, seme —esan zuen Gaspard zaharrak—, ez diagu gehiago emakumerik, afaria prestatu beharra zagok, hik patatak zurituko dituk.

       Eta biak, zurezko aulkitxoetan eseririk, zopa-salda beratzen hasi ziren.

       Biharamun goiza luze iruditu zitzaion Ulrich Kunsiri. Hari zaharra tabakoa erretzen eta sutara listu egiten ari zen; mutilak berriz etxe aurrean zegoen mendi distiratsuari begiratzen zion leihotik.

       Bazkal ondoren bentatik atera eta berriro bezperako bidea eginez bi emakumeak eraman zituen mandoaren oinatzak bilatzen aritu zen. Gero Gemmiko leporaino iritsi zenean, amildegiaren ertzean ahozpez etzanda Loëchera begira egon zen.

       Harrizko putzu hartan herritxoa ez zegoen oraindik elurrez itota, baina ez zuen urruti ere, herri inguruak babesten dituzten pinudietan doi-doi gelditua. Herriko etxe apalek belardi bateko harriak ematen zuten han goitik.

       Hausertarren neska ere han zegoen orain, etxetxo gris haietako batean. Zeinetan? Ulrich Kunsi urrutiegi zegoen zehatz bereizi ahal izateko. Nola gustatuko zitzaiokeen jaistea, oraindik ere jaitsi zitekeenez!

       Baina eguzkia Wildstrubel mendiaren gailur handiaren atzean ezkutatua zen; eta mutila bentara itzuli zen berriro. Hari zaharra tabakoa erretzen ari zen. Bere laguna itzuli zela ikusirik, karta jokoan aritzeko proposatu zion; elkarren aurrez aurre eseri ziren, mahaiaren alde banatan.

       Luzaro aritu ziren jokoan, briska izenez ezagutzen den joko erraz batean, gero, afaldu eta lotara joan ziren.

       Hurrengo egunak ere lehenengo haren antzekoak izan ziren, argiak eta hotzak, elur berririk gabe. Gaspard zaharrak arranoen eta gailur izoztu haietara azaltzen ausartzen ziren txori bakanen zelatan ematen zituen arratsaldeak; Ulrich, berriz, egunero itzultzen zen Gemmiko lepora herria ikusteko. Gero karta jokoan, dadotara, dominora, aritzen ziren, gauzatxoak irabazten eta galtzen zituzten trabesetan, beren partida interesgarriago egiteko.

       Goiz batean, Harik, lehenengo jaikia baitzen, bere lagunari deitu zion. Apar zurizko hodei ibiltari, sakon, arin bat ari zen jaisten inguruan, hotsik gabe, eta aparrezko gosna lodi gor baten azpian ehorzten zituen geldiro-geldiro. Lau egun eta lau gau iraun zuen horrek. Ate-leihoetatik elurra kendu beharra izan zen, pasabide bat ebaki eta maila batzuk egin hamabi orduko izotzaldi batek morrenetako granitoa baino gogorrago bihurtu zuten izotzezko hauts hartatik ateratzeko.

       Handik aurrera presoak bezala bizi izan ziren, beraz, beren bizilekutik kanpora oso gutxitan irtenez. Eginbeharrak banatuak zituzten bien artean, eta arauz betetzen zituzten. Ulrich Kunsik etxe garbitzeak, arropa garbitzeak, eta garbiketa guztiak zituen bere ardurapean. Egurra egitea ere haren kontu zen; Gaspard Harik berriz sukalde lanak egiten zituen, eta sua zaintzen zuen. Eginkizun horiek, arauzkoak eta monotonoak, karta-joko edo dado-joko luzez eteten ziren. Ez ziren behin ere haserretzen, lasaiak eta bareak baitziren biak. Larritasunik, umore txarrik, hitz mingotsik ere ez zuten behin ere, etsimenez ongi hornituak baitziren gailurretan negualdi hura emateko.

       Batzuetan, Gaspard zaharra, bere fusila hartu eta orkatz bila ateratzen zen; aldian-aldian baten bat botatzen zuen. Jai izaten zen orduan Schwarenbacheko bentan, eta haragi freskozko jate handia.

       Halaxe atera zen goiz batez. Kanpoko termometroak hemezortzi gradu markatzen zuen izotzez azpitik. Eguzkia jaiki gabea zenez, orkatzak Wildstrubel inguruan harrapatuko zituela espero zuen ehiztariak.

       Ulrich, bakarrik geratu baitzen, hamarrak arte geratu zen ohean. Lo zalea zen berez; baina ez zatekeen ausartuko bere joerari horrela jarraitzen, gidari zaharra, oraindik ere suharra eta goiztiarra baitzen, han izan balitz.

       Geldiro gosaldu zuen Samekin, hark ere su aurrean lotan ematen baitzituen egunak eta gauak; gero tristura sentitu zuen, bakardadeak beldurturik, eta eguneroko karta-jokoaren premiak larriturik, gainditu ezin duzun ohitura baten desirak hartzen zaituenean bezala.

       Horrela, bada, bere lagunari bidera irteteko atera zen, laurak aldera itzultzekoa baitzen.

       Elurrak berdindua zuen haran sakon guztia, arrakalak beterik, bi aintzirak ezabaturik, harkaitz muturrak betegarriz berdindurik, gailur ikaragarrien artean upel zuri, berdin, itsugarri izoztu bat eraturik.

       Hiru aste baziren Ulrich herria ikusten zuen amildegiaren ertzera berriro itzuli ez zela. Hara joan nahi izan zuen lehendabizi, Wildstrubelera daramaten aldapak igo aurretik. Loëche ere elurpean zegoen orain, eta etxeak ez ziren ia bereizten, estalki zurbil haren azpian ehortzirik.

       Ondoren, eskuinetara biraturik, Loemmern izoztegira jo zuen. Bere menditar pauso luzeaz zebilen, elur harria bezain gogorra bere makilaren burdinazko muturraz joz. Puntu beltz mugikor baten bila ari zen bere begi zorrotzaz, urrutitik, zamau neurrigabe hartan.

       Izoztegiaren ertzera iritsi zenean gelditu egin zen, zaharrak egiaz bide hura hartu ote zuen galdezka; gero morrenen ertzetik abiatu zen, pauso bizkorrago eta urduriago batez.

       Eguna jaisten ari zen; elurra arrosa kolorea hartzen ari zen; haize lehor izoztu bat hasi zen, bafada bortitzez, kristalezko azalaren gainetik. Ulrichek dei oihu zoli bat egin zuen, ozena, luzea. Mendiak lotan zeuden heriozko isiltasunean zabaldu zen ahotsa: urrutira joan zen, apar izoztuzko uhin geldi sakonen gainetik, txoriaren oihua itsasoko uhinen gainetik bezala; gero itzali egin zen, eta ezerk ez zion erantzun.

       Ibiltzen hasi zen berriro. Eguzkia ezkutatua zen zeruaren distirak oraindik ere gorriturik zeuzkan gailurren atzean. Eta mutilari beldurra sartu zitzaion bat-batean. Mendi haietako isiltasuna, hotza, bakardadea, neguko hilaldia bere baitan sartzen zitzaizkiola iruditu zitzaion, odola gelditu eta izoztuko ziotela, soin atalak zurrunduko zizkiotela, izaki geldi izoztu bat bihurtuko zutela bera. Eta lasterka hasi zen, bere bizilekurantz ihesi. Bera kanpoan zen bitartean zaharra itzulia izango zen, uste zuen. Beste bideren bat hartuko zuen; su aurrean eserita egongo zen, oinen aurrean orkatz bat hilik zuela.

       Luzera gabe begiztatu zuen benta. Kerik ez zen ateratzen. Ulrichek bizkorrago egin zuen lasterka. Samek festak egiteko jauzi egin zion, baina Gaspard Haririk ez zen ageri.

       Kunsi, burua nahasturik, atzeraka itzultzen zen, bere laguna zokoren batean aurkituko zuela uste balu bezala. Gero sua piztu eta zopa prestatu zuen, zaharra berriro ikusiko zuelako itxaropenean.

       Aldiro-aldiro kanpora ateratzen zen, ea agertzen zen. Gaua zen, mendietako gau zurbila, mendi ostean erortzear dagoen ilargi laurden hori mehe batek odaiertzaren ertzetik argitzen duen gau hits zuhaila.

       Gero mutila barrura sartzen zen berriro, esertzen zen, eta oinak eta eskuak berotzen zituen, gerta zitezkeen istripuetan amets eginez.

       Bazitekeen Gaspardek hanka hautsi izana, zuloren batean erori izana, pauso huts bat egin eta orkatila bihurritu izana. Eta elurretan egongo zen etzanda, hotzak harturik, zurrundurik, gogoa larriturik, oihuka, galdurik, laguntza eske agian, bere eztarriko indar guztiaz gaueko isiltasunean deika eta deika.

       Non, ordea? Mendia hain baitzen zabala, hain gogorra, hain arriskutsua inguru guztian, urte sasoi hartan batez ere, non hamar edo hogei gidari beharko bailirateke, eta zortzi egunetan ibili alde guztietan, mugagabeko eremu hartan gizon bat aurkitu ahal izateko.

       Nola nahi zela ere, Gaspard Hari gauerditik ordubata bitartean azaltzen ez bazen Samekin haren bila irtetea erabaki zuen Ulrich Kunsik.

       Eta prestamenak egin zituen.

       Bi egunetarako janaria jarri zuen zaku batean, altzairuzko kranpoiak hartu zituen, gerriaren inguruan soka luze, mehe baina sendo bat lotu zuen, begiratu zuen nola zeuden makila burdinazko muturduna eta izotzetan mailak zulatzeko erabiltzen den aizkoratxoa. Eta zain egon zen. Beheko sua piztuta zegoen; zakur handia zurrunga ari zen garraren argitan; erlojuak bihotza bailitzan jotzen zituen taupadak bere zur ozenezko azalaren barruan.

       Zain zegoen, belarria urrutiko hotsak entzuteko erne, haize arinak teilatua eta hormak igurzten zituenean ikara eginez.

       Gauerdia jo zuen; zirrara sentitu zuen. Gero dardaraz eta beldurturik zegoela sentitzen zuenez, ura jarri zuen sutan, bideari eman aurretik kafe bero-bero bat edateko.

       Erlojuak ordubata jo zuenean, jaiki zen, esnatu zuen Sam, zabaldu zuen atea, eta Wildstrubelerantz jo zuen. Bost orduz egin zuen gora, bere kranpoien bidez harkaitzetan gora igoz, izotzetan mailak eginez, beti aurrera, eta inoiz malkor pikoegiren batean, zakurra behean gelditzen bazitzaion, sokaz jasoz. Seiak inguruan iritsi zen Gaspard zaharra orkatzetara sarri joan ohi zen gailurretako batera.

       Eguna argitu arte itxaron zuen.

       Zerua zurbiltzen ari zen buru gainean; eta, bat-batean, nondik gabe jaiotzen zen argitasun bitxi batek argitu zituen kolpetik inguru guztian mila legoatan zabaltzen ziren gailur zurbilak. Esango litzateke elurretatik bertatik ateratzen zela argitasun lauso hura, gero espazioan zabaltzeko. Poliki-poliki haragiaren kolore arrosa berekoak bihurtu ziren urrutiko gailurrik garaienak, eta eguzki gorria agertu zen Bernako Alpeetako erraldoi astunen atzean.

       Ulrich Kunsi bideari lotu zitzaion berriro. Ehiztari bat bezala zihoan, makurturik, aztarren bila, zakurrari «Bila, potolo, bila» esanez.

       Mendian behera zihoan orain, leizeetan eta amildegietan begiratuz, aldiro-aldiro, espazio zabal mugagabe mutuan berehalaxe hiltzen zen oihu luze batez dei eginez. Belarria lurraren kontra jartzen zuen, entzuteko; ahotsen bat entzun zuela iruditzen zitzaion, lasterka abiatzen zen, berriro deitzen zuen, ez zuen ezer entzuten, eta nekaturik esertzen zen, etsiak hartuta. Eguerdi aldera, bazkaldu zuen, eta Sami ere jaten eman zion, bera bezain nekaturik baitzegoen hura ere. Gero berriro hasi zen bila.

       Gaua iritsi zenean ibiltzen ari zen oraindik, mendian berrogeita hamar kilometro eginda. Bere etxera itzultzeko handik urrutiegi zegoenez, eta ibiltzen jarraitzeko nekatuegi gainera, elurretan zulo bat egin zuen, eta hantxe kuzkurtu zen bere zakurrarekin batera, eraman zuen burusi batean bildurik. Eta elkarren kontra etzan ziren, gizona eta animalia, elkarren gorputzak berotzen, eta hezurretaraino izozturik hala ere.

       Ulrichek ia ez zuen lorik egin, gogoa ikuspenez beteta, eta soin atalak ikaraz astindurik.

       Eguna argitzera zihoala jaiki zen. Hankak zurrun zituen, burdinazko barrak balira bezala, arima kemen gabe, esturaren esturaz oihu egiteko zorian, bihotza taupadaka, zarataren bat entzun zuela iruditzen zitzaioneko zirraraz lurrera erortzeko aginean.

       Bera ere bakardade hartan hotzak hilko zela bururatu zitzaion orduan, eta heriotza haren beldurrak, kemena astindurik, indarrak piztu zizkion berriro.

       Bentara jaisten ari zen orain, erori, zutitu, atzerago Sam, hiru hanketatik herren, zetorrela.

       Arratsaldeko laurak aldea arte ezin izan zuten Schwarenbachera iritsi. Etxea hutsik zegoen. Mutilak sua piztu, jan eta loak hartu zuen, hain deneaturik, non ez baitzuen ezertan ere pentsatzen.

       Luzaro egon zen lotan, oso luzaro, ezin gaindituzko logale batez. Horretan, ordea, dei batek, oihu batek, izen batek «Ulrich», astindu zuen haren lozorro sakona eta jaikiarazi zuen. Ametsetan ari ote zen? Arima kezkatuen ametsetan entzuten den dei bitxi horietako bat ote zen? Ez, oraindik ere entzuten zuen, oihu zoli hura, bere belarrian sartu eta bere hatz urdurien puntaraino zabaldua. Oihua izan zen, egiaz: «Ulrich!» deitu zuten. Norbait zegoen, etxetik hurbil. Ezin zuen zalantzarik izan.

       Atea zabaldu eta eztarriaren indar guztiaz hasi zen garrasika:

       — Zu zara, Gaspard!

       Ezerk ez zion erantzun; ez hots bat, ez zurrumurru bat, ez intziririk, ezer ez. Gaua zen. Elurra zurbil-zurbila zegoen.

       Haizea hasi zuen, harriak zartatzen dituen eta goi lur abandonatu hauetan ezer bizirik uzten ez duen haizea. Basamortuko suzko haizea baino lehorgarriago eta hilgarriago diren bolada bortitzetan igarotzen zen. Ulrichek berriro oihu egin zuen:

       — Gaspard! - Gaspard! - Gaspard!

       Eta zain geratu zen. Dena geratu zen mutu mendian! Eta orduan izumena sartu zitzaion hezurretaraino. Jauzi batez bentan sartu zen, atea itxi zuen eta morroiloak bultzatu zituen; eta dardara batean erori zen aulki batean, bere lagunak arima askatzen zuen unean deitu ziola seguru.

       Horretaz seguru zegoen, bizirik zarela edo ogia jaten ari zarela seguru egon daitekeen bezala. Gaspard Hari zaharra bi egunez eta hiru gauez egon zen nonbait hiltzen, zuloren batean, beren zuritasunak lurpeko ilunpeak baino beldurgarriago egiten dituen trokarte sakon orbanik gabe horietakoren batean. Bi egun eta hiru gau eman zituen agonian, eta orduantxe hil berria zen bere lagunaz gogoratzen. Eta haren arima, Ulrich lotan zegoen bentara joan zen hegan gorputzetik askatu bezain laster, eta dei egin zion, hildakoen arimek bizien ondora joateko duten ahalmen misteriozko eta beldurgarri horren bitartez. Lotan zegoenaren arima akituaren baitan egin zuen dei, arima ahotsik gabe hark; bere azken agurrezko, eta gaitzespenezko, edo behar beste bilatu ez duen gizonarentzako madarikaziozko garrasia.

       Eta Ulrichek hantxe sentitzen zuen, hurbil-hurbil, horma atzean, itxi berria zuen atearen atzean, arima hura. Zelatan zebilen, argia dagoen leiho bat bere lumaz ukitzen duen gaueko txoria bezala; eta mutil beldurtuak ez zuen asko behar izumenaren izumenez garrasika hasteko. Ihes egin nahi zuen, eta ez zen irtetera ausartzen; ez zen ausartzen, eta ez zen gehiago ausartuko, hantxe geratuko baitzen mamua, gau eta egun, benta inguruan, gidari zaharraren gorpua aurkitu eta kanposantu bateko lur bedeinkatuan lur ematen ez zioten arte.

       Eguna etorri zen, eta Kunsik ziurtasun pixka bat hartu zuen eguzkiaren etorrera distiratsuarekin. Jatekoa prestatu zuen, bere zakurrarentzako zopak egin zituen, eta aulki batean geratu zen, mugitu gabe, bihotza torturatan zuela, elurretan etzanda zegoen agurea gogoratuz.

       Gero, gauak berriro mendia estali zuenetik, bestelako izumen berriak jabetu zitzaizkion. Batera eta bestera zebilen orain sukalde beltz, kandela baten garrak ozta-ozta argituan, gelaren alderik alde zebilen, pauso luzez, entzuten, aurreko gaueko oihu beldurgarriak kanpoko isiltasun tristea berriro zulatuko ote zuen entzuten. Eta bakarrik sentitzen zen, zoritxarreko, inoiz inor egon den baino bakarrago. Bakarrik zegoen elurrezko basamortu mugagabe hartan, bakarrik pertsonak bizi diren lurretik bi mila metro gorago, giza etxeetatik gorago, mugitzen, burrunba egiten eta taupadak jotzen dituen bizitzatik gorago, bakar-bakarrik zeru izoztuan! Norabait ihes egiteko gogo ero batek nahigabetzen zuen, berdin zion nora, berdin zion nola, Loëchera jaitsi, bere burua amildegian behera botata; baina ez zen ausartzen atea zabaltzera ere, ziur baitzegoen besteak, hildakoak, bidea itxiko ziola, bera ere han goian bakarrik ez geratzearren.

       Gauerdi aldera, ibiltzez nekatuta, esturak eta beldurrak deneatuta, loak hartu zuen azkenik aulki batean, leku sorgindu bati bezalakoxe beldurra baitzion oheari.

       Eta bat-batean bestearen garrasi karraskariak belarriak urratu zizkion, hain zolia baitzen, non Ulrichek besoa luzatu baitzuen arima herratuari atzera eragiteko, eta bizkarrez behera erori zen bere aulkian.

       Sam, zarata hark esnaturik, uluka hasi zen, zakur izutuek egin ohi duten moduan, eta etxean itzulika hasi zen arriskua nondik zetorren bilatu nahiz. Ate ondora iritsirik, usain egin zuen, puzka eta berriro indarrez usainka, ilea lazturik, isatsa zuzen, eta orroka.

       Kunsi, nahasturik, jaikia zen, eta aulkiari hanka batetik heldurik, oihuz hasi zen:

       — Ez hadi sartu, ez hadi sartu, ez hadi sartu, hilko haut bestela.

       Zakurrak, mehatxu horrek suturik, amorruz egiten zion zaunka bere nagusiaren ahotsari erronka jotzen zion ezezagunari.

       Sam poliki-poliki baretu zen, eta sutondoan etzan zen berriro, baina urduri jarraitu zuen, burua tente, begiak dizdiz, letaginen artetik orro eginez.

       Ulrich ere bere oneratu zen, baina izuaren izuz indarra galtzeko zorian sentitzen zenez, patar botila baten eske joan zen armairura, eta baso mordo bat edan zuen bata bestearen ondoren. Ideiak lausotzen ari zitzaizkion; ausardia pizten zitzaion; suzko sukar bat irristatzen zitzaion zainetan barrena.

       Biharamunean ia ezer ez zuen jan, alkohola edanez aski zuela. Eta egunetan egon zen segidan zahatoa bezain mozkor. Gaspar Hariren oroitzapena etortzen zitzaion unetik edaten hasten zen berriro, mozkorrak jota lurrera luze erortzen zen arte. Eta hantxe jarraitzen zuen, musuz behera, mozkor zerraldo, soin atalak akiturik, zurrungaka, bekokiak lur jota. Baina txegosten al zuen edari erogarri suzko hura, «Ulrich!» oihu hark esnatzen zuen berriro, bala batek garezurra zulatu izan balio bezala; eta oraindik balantzati jaikitzen zen, lurrera ez erortzeko eskuak luzaturik, Sami laguntzera etor zedin deituz. Eta zakurrak, jabea bezalaxe erotzen hasia baitzirudien, atearen kontra jauzi egiten zuen, atzamarka hasten zen, bere hagin zuri luzeez hozka egiten zion, mutil gazteak, lepoa atzeraturik, burua jasota, bere gogoeta, bere oroitzapena eta bere izumen laborri hura berehala loaraziko zizkion patarra, lasterraldi baten ondoren ura bezala, zanga-zanga edaten zuen bitartean.

       Hiru astetan alkohol hornidura guztia edan zuen. Mozkorraldi etengabeko hark, ordea, lo arin batez baretu baizik ez zuen egiten haren izumena, gehiago baretu ezin izan zuenean are zitalago piztu zena. Ideia finko hura, bada, hilabete oso bateko mozkorraldiak are gehiago minberatua, bakardade guztizko hartan handituz eta handituz, daratulu baten gisan ari zitzaion barneratzen. Piztia kaiolatu bat bezalaxe ibiltzen zen orain bere bizilekuan, belarria ate kontra jarri ea bestea oraindik han zen entzuten, eta horman zehar hari desafioka.

       Eta gero, nekeak menderaturik loak hartzen zuenean, ahotsa entzuten zuen berriro, eta jauzi batez zutiarazten zuen.

       Gau batean, azkenik, muturreraino bultzatu diren koldarrek ohi duten bezala, atera joan eta bat-batean zabaldu zuen, nork deitzen zion ikusi eta isiltzera behartzeko.

       Hezurretaraino izoztu zuen haize bolada bat jaso zuen aurpegi-aurpegian, eta ataka itxi eta morroiloa eman zion berriro, Sam kanpora irtena zela ohartu gabe. Gero, dardaraz, suari egurra eman eta berotzeko eseri zen; bat-batean, ordea, zirrara bat izan zuen, norbait ari zen horman atzamarka negarrez.

       Guztiz nahasirik oihu egin zuen:

       — Hoa hortik.

       Auhen luze samin batek erantzun zion.

       Geratzen zitzaion arrazoimen apurra izumenak eraman zion. «Hoa hortik», errepikatzen zuen itzuli eta non ezkutatu zokoren baten bila. Besteak, negarrez, etxe bira guztia egiten zuen, horma kontra igurtziz. Ulrichek baxeraz eta hornizioz beterik zegoen arasarantz jauzi egin, eta gizonarena baino indar handiago batez hura jasorik, ateraino eraman zuen arrastaka, hura hesitzeko. Eta gero, geratzen ziren altzari, lastaira, kamaina, aulki eta gainerako guztiez etsaiak inguratzen zaituenean egiten den bezalaxe trabatu zuen leihoa.

       Kanpokoak ordea intziri goibel luzeak botatzen zituen orain, eta mutila intziri berdinez hasi zitzaion erantzuten.

       Eta egunak eta gauak joan ziren bata zein bestea uluka zirela. Bata etxearen inguruan zebilen etengabe, eta hainbesteko indarrez egiten zuen atzamarka hormaren kontra non bazirudien bota behar zuela; besteak, barrutik, haren mugimendu guztiak jarraitzen zituen, makurturik, belarria harriaren kontra jarririk, eta garrasi urragarriz erantzuten zien haren dei guztiei.

       Gau batean Ulrichek ez zuen gehiago entzun, eta eseri egin zen, hain etenik non bertan loak hartu baitzuen.

       Oroitzapen bat bera ere ez zuela esnatu zen, pentsamendu bat ere ez zuela, loaldi nekatu hartan bere buru guztia hustu izan balitzaio bezala. Gose zen, jan egin zuen.

 

.................................................................................................

 

       Negua bukatua zen. Gemmiko lepotik igaro zitekeen berriro; eta Hauser familia beren bentara itzultzeko abiatu zen.

       Aldapa gorenera iritsi ziren orduko, mando gainera igo eta geroxeago topatu behar zituzten bi gizonez hasi ziren hizketan.

       Harriturik zeuden haietako bat egun batzuk lehenago, bidea ibiltzeko adina zabaldu zenez gero, herrira jaitsi ez zelako, negualdiaren berri ematera.

       Benta oraindik ere elurrez estalita zegoela ohartu ziren azkenik. Atea eta leihoa itxita zeuden. Ke pixka bat ateratzen zen teilatutik, eta horrexek lasaitu zuen zertxobait Hauser aita. Baina hurbildu ahala, arranoek zatitutako animalia baten hezurrak ikusi zituen ate aurrean, hezurdura handi bat alde baten gainean etzana.

       Denek aztertu zuten:

       — Sam izan behar du —esan zuen amak.

       — E, Gaspard —deitu zuen.

       Oihu batek erantzun zien barrutik, piztia batek egina zirudien oihu batek. Hauser aitak berriro errepikatu zuen:

       — E, Gaspard.

       Lehengoa bezalako beste oihu bat entzun zen.

       Hiru gizonak, aita eta bi semeak, atea zabaltzen ahalegindu ziren. Ezin izan zuten. Ukuilu hutsetik enbor luze bat hartu zuten, ahari buru gisa erabiltzeko, eta eginahalean jaurti zuten. Zurak garrasi egin zuen, atzera eginez, oholak zatitan puskatu ziren; zarata handi batek egin zuen eztanda etxean, eta barruan, arasa eroriaren atzean, zutik zegoen gizon bat ikusi zuten, ilea bizkarrean behera zuela, bizarra paparrean behera, begiak distiraz, eta zapi zarpak soinean.

       Ez zuten ezagutu, baina Louise Hauserrek esan zuen:

       — Ulrich da, ama.

       Eta Ulrich zela ohartu zen ama, haren ilea zuria zen arren.

       Bere ondora etortzen utzi zien, ukitzen utzi zien; baina ez zien erantzun egin zizkioten galderei; Loëchera eraman behar izan zuten; sendagileek erotuta zegoela egiaztatu zuten.

       Eta inork ez zuen inoiz jakin bere lagunari zer gertatu zitzaion.

       Hausertarren alaba hiltzear egon zen uda hartan mendiko hotzak eragina zela esan zen makalaldi batez.

 

(1886ko irailaren 1ean)

 

 

Horla

(Lehen bertsioa)

 

       Marrande doktoreak, ero-sendagile famatuen eta goratuenak, bere hiru lankide eta izadi jakintzetako lau jakintsuri bere zuzendaritzapeko ero etxera ordu beterako etortzeko erregua egin zien, bere gaixoetako bat erakutsi behar ziela eta.

       Bere lagun haiek elkartu ziren bezain laster esan zien:

       — Inoiz topatu dudan kasurik bitxien eta kezkagarriena erakutsi behar dizuet. Nire bezeroari buruz zer esanik ez dizuet, gainera. Berak hitz egingo du.

       Sendagileak txirrina jo zuen. Morroi batek sarrarazi zuen gizona. Oso argala zen, hilotz baten argaltasunekoa, gogoetak barrenetik jaten dituen ero batzuk argal izan ohi diren bezala, zeren pentsamendu gaixoak sukarrak edo bularrekoak baino gehiago jaten baitu gorputzaren haragia.

       Bertaratuak agurtu eta eseririk, honela hasi zen:

       — Jaunak, badakit zergatik bildu zaituzten hemen, eta prest nago zuei nire historia kontatzeko, nire adiskide Marrande sendagile jaunak erregutu didan bezala. Denbora luzez erotuta nengoela uste izan du. Gaur egun zalantzak ditu. Denbora gutxi barru ikusiko duzue zuek bezain adimen osasuntsua, zuek bezain argia eta zuhurra dudala, niretzako tamalez, eta zuentzat ere bai, tamalez, eta gizadi osoarentzat orobat.

       Baina gertaeretatik beraietatik hasi nahi dut, gertaera soiletatik. Hona:

       Berrogeita bi urte ditut. Ez naiz ezkondua, oparotasun pixka batean bizitzeko adinako fortuna dut. Sena ibaiaren ertzean, Biessard-en, Rouenetik hurbil, dudan etxalde batean bizi nintzen. Ehiza eta arrantza zalea naiz. Nire atzean, nire etxe gaineko harkaitz handien atzean, Frantziako oihanik ederrenetako bat dago, Roumareko oihana, eta munduko ibairik ederrenetako bat etxe aurrean.

       Oso etxe zabala da, kanpotik zuriz margotua, polita, antzinakoa, lehen aipatu ditudan harkaitz horietaraino igoz basoraino iristen den zuhaitz bikainezko lorategi baten erdian.

       Nire etxeko langile multzoa kotxezain bat, lorezain bat, gelari bat, sukaldari bat eta aldi berean garbitzaile eta giltzazain zen emakume batez osatzen da, edo osatzen zen, hobeto esanda. Jende horrek guztiak hamar-hamasei urte zeramatzan nire etxean, ongi ezagutzen ninduen, ongi ezagutzen zuen etxea, lurraldea, nire bizigiro guztia. Zerbitzari on lasaiak ziren. Horrek badu bere garrantzia gero esango dudanerako.

       Esan beharra dut, orobat, Sena ibaia, nire lorategia ukitzen duena, ontziz ibiltzeko ibaia dela Roueneraino, ziur aski badakikezuenez; eta ontzi handiak ikusten nituen egunero, bai bela ontziak bai lurrin ontziak, munduko bazter guztietatik etorriak.

       Horrela bada, joan den udazkenean urtebete egin du, guztiz ondoez bitxi azaldu ezinak izan nituen bat-batean. Gau osoak iratzarririk edukitzen ninduen nerbioetako ezinegon bat izan zen lehendabizi, zaratarik txikienak ikara eragiten zidan gehiegizko urduritasun bat, alegia. Umoretxartu egin nintzen. Bat-bateko haserre bortitzak izaten nituen, zergatirik gabe. Sendagile bati deitu nion, eta potasio bromuroa eta dutxak agindu zizkidan.

       Goiz eta arrats dutxatzen nintzen, bada, eta bromuro edaten hasi nintzen. Berehalaxe hasi nintzen berriro, hasi ere, lo egiten, loerrea bera baino askoz ere txarragoa zen lo batez ordea. Oheratuz batera begiak ixten nituen, eta ezdeustu egiten nintzen. Bai, ezdeusean erortzen nintzen, guztizko ezdeusean, izate osoaren heriotzan, harik eta bularrean pisu zapalgarri bat nuela, eta ahoan nire bizitza jaten ari zitzaidan beste aho bat nuelako sentipen beldurgarri batek hartatik bortizki, era urragarri batez, ateratzen ninduen arte. Haiek astinduak! Hori baino gauza lazgarriagorik ez dut ezagutu.

       Irudika ezazue lotan dagoen gizon bat, hiltzen dutela, eta eztarrian labana duela esnatzen dela; eta arrastaka doala odoletan, eta ezin duela arnasa hartu, eta hiltzera doala, eta ez duela ulertzen — horra!

       Kezkatzeko moduan ari nintzen argaltzen, etengabe; eta non ohartzen naizen bat-batean, nire kotxezaina ere, aski gizon lodia, argaltzen ari zela neu bezalaxe.

       Azkenean galdetu egin nion:

       — Zer duzu, bada, Jean? Gaixo zaude.

       — Sinetsita nago berorrek bezalakoxe gaixotasuna harrapatu dudala. Gauek hondatzen dizkidate egunak —erantzun zidan hark.

       Etxean ibaiaren hurbiltasunak eragindako sukarren bat zegoela pentsatu nuen, bada, eta, ehiza aro bete-betean bageunden ere, bizpahiru hilabetetarako handik alde egitekoa nintzela, ustekabean ohartutako gertaera guztiz bitxi batek halako aurkikuntza sail harrigarri, beldurgarria ekarri zidan, non hantxe geratu bainintzen.

       Gau batez egarri nintzela, baso erdi ur edan nuen, eta botila, neuk hala aginduta nire ohearen aurrean komoda gainean jarria, kristalezko estalkiraino betea zegoela ohartu nintzen.

       Gau horretan lehen esan dizkizuedan amets gaizto beldurgarri horietako bat izan nuen. Piztu nuen kandela, larritasun laborri batean, eta berriro edan nahi izan nuelarik, non ohartzen naizen, harri eta zur eginik, hutsik zegoela botila. Ezin nuen sinetsi begiek ikusten zutena. Edo norbait sartu zen nire gelan, edo sonanbulua nintzen bestela.

       Hurrengo gauean froga berbera egin nahi izan nuen. Atea giltzaz itxi nuen, gelan inor ezin sartuko zela ziur egoteko. Loak hartu ninduen eta gauero bezala esnatu nintzen. Bi ordu lehenago hantxe ikusia nuen ur guztia edan zuten.

       Nork edan zuen ur hura? Neuk, inondik ere, baina ziur nengoen, guztiz ziur, nire lo sakon eta mingarri hartan mugimendu bat bera ere ez nuela egin.

       Trikimailuez baliatu nintzen, beraz, horrelako oharkabeko gauzarik ez nuela egiten konbentzitzeko. Gau batean Bordeleko ardo zaharrezko botila bat, katilu bat esne, nik gorroto diodana, eta zale amorratua naizen txokolate pastelak jarri nituen ur botilaren ondoan.

       Ardoa eta gozoak ez zituzten ukitu. Esnea eta ura desagertu egin ziren. Egunero hasi nintzen bada edariak eta janariak aldatzen. Janari sendo trinkoak ez zituzten inoiz ukitu, eta isurkarietan, ura eta esnea edan zuten batez ere.

       Zalantza mingarri hark nire baitan jarraitzen zuen ordea. Ez ote nintzen neu jaikitzen, ohartzeke, eta neuk edaten gorroto nituenak ere, sonanbulutako lozorroan nire zentzumenak aldatuak baitziren beharbada, eta normalean zituzten higuinak aldaturik bestelako zaletasuna hartu izan.

       Beste trikimailu bat erabili nuen neure buruaren kontra. Nahitaez ukitu beharrak ziren gauza guztiak muselina zurizko zerrendatan bildu nituen, eta haren gainetik batistazko zapi batean bildu nituen oraindik ere.

       Gero, oheratzerakoan, berunezko minaz igurtzi eta lohitu nituen eskuak, ezpainak eta biboteak.

       Esnatu nintzenean garbi-garbi zeuden gauza haiek guztiak, norbaitek ukituta hala ere, zeren zapia ez baitzegoen nik utzita bezala; eta ura eta esnea edan egin zituzten gainera. Baina nire atea segurtasunezko giltzaz itxia zegoenez, eta kanpoko leihatilak badaezpada ere giltzarrapoz lotuak zirenez, inori ez zioten sartzen utziko.

       Horrela bada, galdera beldurgarri hau egin nion neure buruari: Nor egoten zen, hortaz, gauero, nire ondoan?

       Hau dena bizkorregi kontatzen dizuedala ohartu naiz. Irribarre egiten duzue, hartua duzue iritzia: «Erotuta dago». Deskribapen luze batez azaldu behar nizuen, bere baitan itxirik, adimena zuhur, botila bateko beiran zehar lotan zegoen bitartean desagertu den ur poxi bati begira dagoen gizonaren zirrara hori. Gauero eta goizero berritzen den tortura hori, eta logale menderaezin hori, eta esnatze oraindik ere beldurgarriago horiek, ongi ulertarazi behar nizkizuen.

       Noan aurrera, ordea.

       Horretan, bertan behera gelditu zen miraria. Ez zuten gehiago ezer ukitzen nire gelan. Kito. Osasunez ere hobeto nenbilen, gainera. Hasi banintzen hasi, alaitzen, non entzuten dudan nire auzoetako bat, Legite jauna, ni egona nintzen egoera berberean zegoela. Eskualde hartan sukar gaiztoren bat zebilela iruditu zitzaidan berriro. Nire kotxezaina hilabete lehenago alde egina zen, oso gaixo.

       Negua joana zen, udaberria hasten ari zen. Horretan, goiz batez, nire arrosa alor inguruan paseatzen ari nintzela, non ikusten dudan, ikusi, zehatz ikusi, hurbil-hurbil, arrosarik ederrenetako baten txortena puskatzen, esku ikusezin batek bildu izan balu bezala; gero beso batek ahora eraman izan balu bezalakoxe kurba egin zuen loreak, eta aire gardenean eskegita geratu zen, bakarrik, mugitu gabe, beldurgarri, nire begietatik hiru pausotara.

       Izu laborriak harturik, jauzi egin eta harrapatu nahi izan nuen. Ez nuen ezer aurkitu. Desagertu egin zen. Neure biziko amorrua hartu nuen neure buruaren kontra. Zentzuzko gizon serio batek ez ditu zilegi horrelako begitazio eroak!

       Begitazioa al zen, ordea? Txortena bilatu nuen. Berehalaxe aurkitu nuen landarean, eten berria, adarrean geratu ziren bi arrosaren artean; hiru arrosa baitziren, nik ederki ikusiak.

       Etxera itzuli nintzen, bada, burua nahas-nahasirik. Entzun iezadazue, jaunak, ni pertsona patxadatsua naiz; ez nuen sinesten naturaz gaindiko gauzetan, orain ere ez dut sinesten horietan; une hartatik aurrera, ordea, ziur egon nintzen, egunaz eta gauaz ziur egon daitekeen bezala, nire inguruan bazela ikusi ezinezko norbait, ondora etorri eta gero alde egina, eta berriro zetorrena.

       Handik geroxeago izan nuen horren froga.

       Nire neskame eta morroien artean berebiziko haserreak pizten ziren egunero, itxuraz funtsik ez zuten baina harrezkero niretzat zentzu bete-betea zuten mila arrazoirengatik.

       Veneziako kristal eder bat berez puskatu zen, inork eragin gabe, jangelako arasa gainean, egun-argiz.

       Gelariak sukaldariari egotzi zion errua, eta hark garbitzaileari, eta hark ez dakit nori.

       Gauean itxita utzitako ateak goizean zabalik egoten ziren. Goizero esnea lapurtzen zuten sukalaurretik. —A!

       Zer zen? Zer izaera zuen? Jakingura urduri batek, haserrea eta beldurra ere bazituenak, guztiz asaldaturik nindukan gau eta egun.

       Baina berriro lasaitu zen etxea; eta ametsak zirela irizten hasia nintzen berriro, non zerau gertatu zen:

       Uztailaren 20a zen, arratseko bederatziak. Bero egiten zuen oso; leihoa zabal zabalik utzia nuen, argia piztuta neukan mahai gainean, Musset-en liburu bat Nuit de Mai orrian zabalduta haren argitan, eta ni besaulki handi batean etzana nintzen, eta loak hartu ninduen.

       Berrogeiren bat minutu lotan egon ondoren, berriro zabaldu nituen begiak, bestelako zirkinik ere egin gabe, halako zirrara nahasi bitxi batek iratzarririk. Hasieran ez nuen ezer ikusi, horretan, ordea, liburuko orri bat bere kasa itzuli zela iruditu zitzaidan, berez. Leihotik ez zen haize bafada bat ere sartu. Harritu nintzen; eta zain geratu nintzen. Handik lau minutura-edo, non ikusten dudan, ikusi bai, jaunak, neure begiez, beste orri bat goratzen eta aurrekoaren gainera itzultzen, behatz batek orriak pasatuko balitu bezala. Nire besaulkiak hutsik zegoela zirudien, baina berehala konturatu nintzen han zegoela hura! Jauzi batez igaro nuen alderik alde gela osoa, hura harrapatzeko, ukitzeko, heltzeko, ahal baldin bazen... Besaulkia, ordea, ni hara orduko hankaz gora erori zen, nire aurretik norbaitek ihes egin izan balu bezala; mahai gaineko argia ere erori, eta itzali egin zen, beira hautsita; eta leihoak, gaizkileren batek heldu eta bultza egin izan balio bezala, topea jo zuen... A!

       Itsumustuan txilina jo eta deitu nuen. Gelaria azaldu zenean, esan nion:

       — Dena bota dut hankaz gora eta dena puskatu dut. Ekar iezadazu argia.

       Gau hartan ez nuen lorik egin. Baina bazitekeen, hala ere, begitazioren bat gertatu izana. Esnatu nintzenean zentzua nahasia nuen oraindik ere. Ez ote nituen neuk irauli besaulkia eta argia, eroak bezala jauzi egitean?

       Ez, ez nintzen ni! Ongi baino hobeto nekien, segundo batean zalantzarik ez izateko moduan. Baina hala sinetsi nahi nuen oraindik ere.

       Zaudete. Izakia! Nola deituko nioke? Ikusezina? Ez, ez da aski. Horla bataiatu dut. Zergatik? Ez dakit. Horlak, beraz, ez zidan ia alde egiten. Gau eta egun nerabilen auzotar atxikiezin hura han nuelako sentipena, ziurtasuna, eta ordutik ordura, minututik minutura, bizitza kentzen ari zitzaidala orobat.

       Ezin ikusi izanak amorraturik nindukan, eta nire gelako argi guztiak pizten nituen, argi hartan ikusi ahal izango banu bezala.

       Ikusi nuen, ordea, azkenean.

       Ez didazue sinesten. Baina ikusi nuen. Liburu bat, edozein, hartu eta haren aurrean eserita nengoen, ez irakurtzen, zelatan baizik, nire gorputz organo guztiak atzar-atzarririk, nire gertuan sumatzen nuen haren zelatan. Han baitzegoen, noski. Non ordea? Zertan ari zen? Nola atxiki?

       Ohea aurrean, haritzezko ohe zahar habeduna. Eskuinean tximinia. Ezkerrean atea, kontu handiz itxia nuena. Atzean armairu ispiludun handi bat, egunero bizarra mozteko, janzteko, erabiltzen nuena, eta aurretik igarotzen nintzen bakoitzean burutik oinetara dena begiratzeko ohitura nuena.

       Irakurtzen itxura egiten nuen bada, hura engainatzeko, hura ere zelatan aritzen baitzitzaidan niri; eta bat-batean nire bizkar gainetik irakurtzen ari zela sentitu nuen, ziur nengoen, han zegoela, belarria ia-ia ukitzen zidala.

       Tupustean jaiki nintzen, eta bat-batean itzuli, ia-ia erori bainintzen. Eta zer?... Egun-argiz bezalaxe ikusten zen... eta neure burua ez nuen ikusten ispiluan! Hutsik zegoen, garbi, argiz bete-beterik. Nire irudia ez zegoen han... Eta aurrean nengoen... Goitik behera garbi-garbi ikusten nuen beira handia! Begiak eroturik ari nintzen hori dena ikusten, eta ez nintzen ausartzen aurrerago egiten, argi sentitzen bainuen bitartean zegoela hura, eta berriro ihes egingo zidala, baina garbi ikusten nuen haren gorputz sumaezinak nire isla xurgatzen zidala.

       Hura beldurra izan nuena! Gero, bat-batean laino batean hasi nintzen ikusten nire irudia ispiluaren barren-barrenean, laino batean, ur geruza batean barrena bezala; eta geruza hori ezkerretik eskuinerantz mugitzen ari zela iruditu zitzaidan, geldiro-geldiro, segundotik segundora nire irudia zehatzago bihurtzen zela. Eklipse baten amaiera ematen zuen. Ezkutatzen ninduen zera hark ez zirudien isla zehatz-zehatza zuenik, poliki-poliki argituz zihoan gardentasun opako bat baizik.

       Azkenean egunero ispiluan begiratzen nuenean bezain argi eta garbi ikusi ahal izan nuen neure burua.

       Ikusi nuen, bada. Harrezkero geratu zitzaidan beldurrak zirgit eragiten dit oraindik ere.

       Biharamunean hemen nengoen, hemen eduki nintzaten erregutu bainuen.

       Orain, bada, jaunak, bukatzera noa.

       Marrande jaunak, luzaro zalantza izan ondoren, bere aldetik nire lurraldera bidaia bat egitea erabaki zuen.

       Nire auzoetako hiru daude, gaur egun, nik izan nuen gaitz berak jota. Egia da?

       — Egia da —erantzun zuen sendagileak.

       Gauero beren gelan ura eta esnea uzteko gomendatu zenien, ea desagertzen ziren ikusteko. Halaxe egin zuten. Desagertu al ziren isurkari horiek nire etxean bezala?

       Sendagileak seriotasun solemne batez erantzun zuen:

       — Desagertu egin dira.

       Bera, jaunak, izaki berri bat, zalantzarik gabe aurki gu ugaldu ginen bezala ugalduko dena, azaldu da lurrean.

       Irribarre egiten duzue! Zergatik? izaki hori ikusezin delako oraindik ere. Gure begia, ordea, hain da organo oihesa non ozta-ozta bereizten baitu bizi izateko nahitaezkoa duguna ere. Txikiegi denak ihes egiten dio, handiegi denak ihes egiten dio, urrutiegi dagoenak ihes egiten dio. Ur tanta batean bizi diren xomorroak ez ditu ezagutzen: izarrik hurbilenekoetako biztanleak, landareak eta zorua ez ditu ezagutzen; gauza gardenak ere ez ditu ikusten.

       Jar iezaiozue aurrean zilarbizirik gabeko beira bat, akatsik gabea, ez du nabarituko, eta gainera etorriko zaigu, etxe barruan geratu eta burua beira kontra hausten duen txoria bezala. Ez ditu ikusten, beraz, gorputz gotor gardenak, izan, ordea, badirenak; ez du ikusten airea, gure elikagaia, ez du ikusten haizea, izadian den indarrik handiena, gizonak lurrera botatzen dituena, etxeak eraisten dituena, zuhaitzak erauzten, itsasoa granitozko malkorrak amilarazten dituzten mendi bihurturik jaikiarazten.

       Harritzekoa ote da, hortaz, gorputz berri bat, argi izpiak geldiarazteko tasuna baizik falta ez duena, begiak ezin ikusi izana,

       Ikusten al duzue elektrizitate indarra? Baina izan, bada!

       Nik Horla izendatu dudan izaki hori, hori ere bada.

       Zer den? Jaunak, lur honek gizonaren ondoren espero duena da! Gu gure jargoitik kentzera, bere mende jartzera, gu bezatzera, gutaz, gu idiez eta basurdeez bezala, elikatzera agian, datorrena.

       Mendeak dira izaki hori sumatzen dela, haren beldurra dela, iragartzen dela! Ezin ikusiaren beldurra beti izan dute gure arbasoek.

       Iritsi da.

       Maitagarrien elezaharrak, intxixuenak, aireko zelatari atxikiezin eta gaizkileenak, hartaz ari ziren denak, hartaz ari ziren, gizon kezkatsu eta ikaratzen hasiak aurrez sumaturik.

       Eta zuek, jaunok, azkeneko urte hauetan egiten ari zareten guztiarekin ere, hipnotismo, sugestio, magnetismo deitzen duzuen horrekin, hura ari zarete iragartzen, hura ari zarete aurrez profetizatzen!

       Esaten dizuet iritsi dela. Urduri dabil bera ere, lehenengo gizonak bezala, zer indar eta zer ahalmen duen oraindik ere ezagutzen ez duelako, baina laster ezagutuko du, lasterregi.

       Eta hona, jaunak, bukatzeko, nire eskuetara iritsi den eta Rio de Janeirotik datorren egunkari zati bat: Irakurriko dizuet: «Badirudi eromen izurri bat zabaldu dela azkenaldi honetan Sao Paoloko probintzian. Zenbait herritako biztanleek ihes egin dute beren lurrak eta etxeak bertan utzirik, ustez lotan dauden bitartean beren arnasatik bizi diren, eta gainera, itxura denez, ura baizik, eta inoiz edo behin esnea, edaten ez duten banpiro ikusezin batzuek esesten eta jaten dituztelakoan!»

       Eta nik gehitzen dut: «Ia-ia hiltzera eraman ninduen gaixotasunak lehenengo aldiz harrapatu baino egun batzuk lehenago, oso ongi gogoratzen naiz lau mastako brasildar ontzi handi bat ikusi izana, bandera zabalik zuela, ibaian gora pasatzen... Esan dizuet nire etxea uraren ertzean dagoela... zuri-zuri... Ontzi hartan zegoen ezkutaturik, inondik ere...»

       Beste ezer ez dut esateko, jaunak.

 

       Marrande doktorea zutitu zen, eta ahopeka esan zuen:

       — Nik ere ez. Ez dakit gizon hau erotuta dagoen ala biok gauden erotuta..., ala... gure ondorengoa dagoeneko iritsia den egiaz.

 

(1886ko urriaren 26an)

 

 

Horla

(Bigarren bertsioa)

 

       Maiatzak 8.— Bai egun zoragarria! Nire etxe aurrean, etxea estaltzen, babesten eta itzala ematen dion albo erraldoiaren azpian belarretan etzanda eman dut goiz guztia. Maite dut leku hau, atsegin dut hemen bizitzea, hemen baititut nik nire erroak, gizona bere arbasoak jaio eta hil diren lurrera, pentsatzen denera eta jaten denera, ohituretara zein janarietara, bertako esamoldeetara, nekazarien hizkerara, zoruaren, herrien eta are airearen usainetara ere, lotzen duten erro sakon eta hauskor horiek.

       Maite dut hazi naizen etxea. Nire leihoetatik Sena ibaia ikusten dut, nire lorategia ukituz, bide ostean, etxean ia-ia, doan Sena ibaia, Rouenetik Le Havrera doan Sena handi zabala, igaroz doazen ontziz betea.

       Ezkerretara, han, Rouen, teilatu urdinezko hiri zabala, kanpandorre gotikoen aldra puntazorrotzaren azpian. Ezin konta ahala dira, argal zein zabal, katedraleko dorre gezia nagusi dutela, eta ezkilaz beteak, goiz ederretako aire urdinean jo eta beren burdinazko burrunba urruna, eguratsak, indartzen den ala ahultzen den, behin ozenago behin apalago, ekartzen didan brontzezko ahotsa nireganaino igortzen didatela.

       Zein eguraldi ederra gaur goizean!

       Hamaikak aldera ontzi sail luze bat, euli-txalupa baino gehiago ez zen atoi ontzi batek, ke lodi bat botaz nekearen nekez arnasestuka, zeramatzala, nire ate sarearen aurretik igaro da.

       Bandera gorria zeruan kulunka zuten bi goleta ingelesen ondoren hiru mastako brasildar ontzi bikain bat zihoan, zuri-zuria, harrigarriro garbi eta distirari. Agurtu egin dut, ez dakit zergatik, halakoxe atsegina eman baitit ontzi hura ikusita.

 

       Maiatzak 12.— Sukar apur batekin nabil azkeneko egun hauetan; mina dut, edo tristura, hobeto esanda.

       Nondik ote datoz zoriona gogohiltasun eta gure konfiantza bihotz-herstura bihurtzen diguten eragin misteriozko horiek? Esango bailitzateke haien hurbiltasun misteriozkoa pairatzen dugun ezagutu ezinezko ahaltasunez bete-betea dagoela airea, aire ikusezina. Alaitasunez beterik esnatzen naiz, eztarria kantu egiteko gogoz. — Zergatik hori?— Ur ondora jaisten naiz; eta bat-batean, ibilalditxo bat egin ondoren, atsekabeturik itzultzen naiz berriro, etxean zoritxarren bat izateko banu bezala. — Zergatik hori?— Hotzikararen batek eten ote dizkit, azala igurtziz, nerbioak, eta arima goibeldu? Hodeien itxurak, edo egunaren koloreak, gauzen kolore hain aldakorrak asaldatu ote dit gogoa, nire begietatik sarturik. Zer dakigu? Inguratzen gaituen guztiak, begiratu gabe ikusten dugun guztiak, ezagutu gabe ukitzen dugun guztiak, haztatu gabe jotzen dugun guztiak, bereizi gabe topatzen dugun guztiak, eragin bizkor, harrigarri, ulertezinak ditu gure organoetan eta, haien bidez, gure bihotzean bertan ere.

       Zein den sakona ikusezinaren misterio hau! Ezin duzu zundatu gure nolabaiteko zentzumen hauez, ez txikiegi dena ez handiegi dena, ez hurbilegi dagoena ez urrunegi dagoena, ez izar bateko biztanleak ez ur tanta bateko biztanleak atzemateko gauza ez diren gure begioz... erabat engainatzen gaituzten gure belarrioz, zeren airearen bibrazioak soinu nota gisa transmititzen baitizkigute. Horiek baitira mugimendu hori hots bihurtzeko miraria egiten duten maitagarriak, metamorfosi horren bitartez izadiaren inarroste mutua kantari egiten duen musika sorrarazten dutenak... gure usaimenaz, zakurrarena baino ahulagoa baita... gure dastamenaz, ardo baten urteak ezagutzera ere ozta-ozta baita iristen!

       Zenbat gauza aurkituko ez ote genukeen oraindik ere gure inguruan beste mirari batzuk egingo lizkiguketen beste organo batzuk bagenitu!

 

       Maiatzak 16.— Gaixorik nago, bistan da! Joan den hilean hain ongi nengoena! Sukarra dut, sukar ikaragarria, edo gorputz-arimak, bata zein bestea, sufrikariotan jartzen dizkidan sukarrezko urduritasuna, hobeto esanda! Denbora guztian daukat arrisku mehatxagarri baten sentipen erasangarri hori, zoritxarren bat ote datorren edo heriotza hurbil ote den irudipen hori, inondik ere odolean eta haragian ernetzen ari den gaitz oraindik ezezagun baten hasiera den susmo gaizto hori.

 

       Maiatzak 18.— Sendagilea ikustera joan naiz, ezin nuen lorik egin eta. Pultsua bizkorregi, begiak handiturik, nerbioak bizi-bizi iruditu zaizkio, baina ez dit beldurtzeko sintomarik aurkitu. Dutxak hartu eta potasio bromuroa edan behar dut.

 

       Maiatzak 25.— Aldakuntzarik ez! Egoera bitxia da nire hau, egiaz! Gaua hurbildu ahala ulertu ezinezko urduritasun batek hartzen nau, gauak mehatxu ikaragarriren bat ekarriko balit bezala. Bizkor-bizkor afaldu, eta irakurtzen ahalegintzen naiz; ez ditut, ordea, hitzak ulertzen; nekez baizik ez ditut bereizten hizkiak. Egongelan aurrera-atzera hasten naiz orduan, halako beldur lauso eta eutsi ezin batek, loaren beldurrak eta ohearen beldurrak, larriturik.

       Hamarrak aldera nire gelara igotzen naiz. Sartzen al naiz, bi bira ematen dizkiot giltzari, eta morroiloak sartzen ditut; beldurra dut... zeren beldurra? Orain arte ezeren beldurrik ez nuen... armairuak zabaltzen ditut, ohe azpian begiratzen dut; entzuten egoten naiz... entzuten... zer?... Harritzekoa al da, bada, gaixotasun batek, odolaren zirkulazioko arazoren batek, nerbio zain bat gaitzitu izanak, odol kolpe batek, gure bizi-makina markets eta hauskor honetan matxuraren bat gertatzeak gizonik alaiena ere malenkoniatsu, bipilena koldar bihurtzea? Gero, etzan eta loak hartu zain geratzen naiz, borreroaren zain egongo nintzatekeen bezala. Izumenez egoten naiz loa noiz etorriko, bihotza taupadaka hasten zait, eta hankak dardaraz; gorputz osoa hartzen dit ikarak ohe estalkien berotasunean, harik eta bertan behera erortzen naizen arte atsedenean, ur geldizko osin batean hantxe itotzeko eroriko banintz bezala. Ez dut sentitzen nola datorren, behinola bezala, lo maltzur hori, nire hurbilean ezkutaturik zelatan dagokidana, burutik heldu, begiak itxi eta deuseztatu nahi nauena.

       Bizpahiru orduz egiten dut lo, asko jota; gero amets batek —ez— eldarnio batek harrapatzen nau. Badakit etzanda nagoela eta lotan... halaxe sentitzen dut eta badakit... eta norbait datorkidala, begira geratzen zaidala, ukitzen nauela, ohe gainera igotzen dela, nire bular gainean belaunikatu eta bere eskuez lepotik heldurik estutzen... estutzen... hasten dela ahal duen indar guztiaz, itotzeko.

       Ahaleginak egin ditut defendatzeko, ametsetan balditzen gaituen ezintasun izugarri horrek loturik; garrasi egin nahi dut, —ezin dut: — mugitu nahi dut, —ezin dut; —ahal guztiak egiten ditut, arnasestuka, zapaltzen eta itotzen ari zaidan izaki hori uxatzeko, —ezin!

       Eta horretan asaldaturik esnatzen naiz, izerditan blai. Kandela bat pizten dut. Bakarrik nago.

       Gauero berritzen den krisi horren ondoren, soseguan hartzen dut lo azkenik, goiza argitzen duen arte.

 

       Ekainak 2.— Egoera okerragoan nago oraindik. Zer dut, baina? Bromuroak ez dit ezer egiten; dutxak hartzeak ez dit ezer egiten. Orain dela gutxi gorputza nekatzeko, lehendik ere hain leher egina eduki arren, Roumareko basora joan naiz ibili bat egitera. Hango haize fresko, arin, gozo, belarren eta hostoen usainez beteak zainetan odol berri bat, bihotzean kemen berri bat isurtzen zidala iruditu zait lehendabizi. Ehiza bide handi batetik jo dut, eta gero La Bouillerantz hartu dut, bide estu batetik, zeruaren eta nire artean sabai berde, ia beltz bat eratzen zuten bi zuhaitz multzoren artetik.

       Ikara bat izan dut bat-batean, ez hotzak eragina, larritasun ikara bitxi bat baizik.

       Pausoa bizkortu dut, baso hartan bakarrik nengoelako kezkaturik, bakartasun handi hark inolako arrazoirik gabe, ergelaren moduan, beldurturik. Horretan, norbaitek orpoz orpo, ia ukituz, jarraitzen zidala iruditu zait.

       Kolpetik itzuli naiz. Bakarrik nengoen. Ibilbide luze, zabal, hutsa, beldurtzeko moduan hutsa, baizik ez dut ikusi atzean; eta beste aldetik ere begiak iristen zireneraino luzatzen zen, dena berdin, beldurgarri.

       Begiak itxi ditut. Zergatik? Eta orpo baten gain biraka hasi naiz, zibaren gisa. Ia erori nintzen; zabaldu ditut berriro begiak; zuhaitzek dantza egiten zuten, lurrak kulunka; eseri beharra izan dut. Eta ez nekien nondik etorri naizen, gainera! Zein ideia bitxia! Bitxia! Ideia bitxia! Ez nintzen ezertaz gogoratzen. Eskuinera jo dut, eta basoaren erdi-erdira eraman nauen ibilbidera itzuli naiz berriro.

 

       Ekainak 3.— Beldurgarrizko gaua izan dut. Aste batzuetarako kanpora noa. Bidaiatxo batek mesede egingo dit, zalantzarik gabe, indarberritzeko.

 

       Uztailak 2.— Banator berriro etxera. Sendatu naiz. Txango zoragarri bat egin dut gainera, Saint-Michel mendia ikusten izan naiz, ez bainuen ezagutzen.

       Zer ikuspegi zoragarria, ni bezala Avranches-era ilunabarrean iritsiz gero! Herria muino baten hegian dago; eta lorategi publikora eraman ninduten, alde zaharraren bukaerara. Oihu bat atera zitzaidan harriduraren harriduraz. Neurri oroz gaindiko badia bat zabaltzen zen aurrean, bista galtzeraino, urrutira laino artean galtzen ziren bi itsasertz bereizien artean; eta badia erraldoi horren erdian, urrezko zeru argitasunez betearen azpian, mendi ilun zorrotz bat zutik, hondar artean. Eguzkia sartu berria zen, eta oraindik ere garretan zegoen odaiertzaren kontra bere gailurrean guztiz monumentu bikain bat duen harkaitz harrigarri haren isla marrazten zen.

       Argia urratzearekin batera abiatu nintzen harantz. Itsas behera zegoen, bezperan bezala, eta hurbildu ahala, nire aurrean goratzen ikusten nuen miragarrizko abadia hura. Zenbait ordu oinez egin ondoren, gailur-gailurrean eliza erraldoia duen herritxoari eusten dion harritzar hartara iritsi nintzen. Kaletxo estu malkorra igarorik, Jainkoak lurrean inoiz eraiki duen egoitza gotikorik miresgarrienean sartu nintzen; hiri bat bezain zabala da, bete-beterik dago gangen azpian zapaldurik dauden gela apalez eta zutabe meheek eusten dieten galeriez. Granitozko bitxi erraldoi, farfaila bezain arina, igotzeko zurubi bihurriak dituzten dorrez eta ezkila dorre lerdenez betea, beren buru kimeraz, deabruz, ametsetako piztiez, lore munstroz beteak, elkarrekin arku brodatu finez lotuak, eguneko zeru urdinera, gaueko zeru beltzera jasorik.

       Gailurrera iritsi nintzenean nirekin lagun zihoan fraideari esan nion:

       — Zein ongi egon behar duzuen hemen, aita!

       — Haize asko egiten du —erantzun zidan, eta solasean hasi ginen gora zetorren itsasoari, hondarretan zehar lasterka hondartza altzairuzko koraza batez estaltzen ari zen itsasoari, begira.

       Eta historiak kontatzen hasi zitzaidan fraidea, hango historia zaharrak, elezaharrak, elezahar asko.

       Elezahar horietako batek txunditu ninduen. Hango biztanleek, mendikoek, diotenez, gauetan hizketan entzuten omen da hondarretan, eta gero bi ahuntz entzuten omen dira marraka, bata ozen, bestea apal. Sinesgogorren iritzian itsasoko hegaztiak omen dira, batzuetan ahuntzen marrakak baitirudite, bestetan gizakiaren kexuak; baina arrantzale berantiarrek zin dagite egiaz topatu izan dituztela, itsasaldien artean, mundutik hain urruti jaurtitako herritxo haren inguruan hara-hona, burua inoiz ikusten ez zaion artzain zahar bat, kapusaiaz estalirik erabiltzen baitu beti, eta haren atzetik, hura gidari dutela, gizon aurpegiko aker bat eta emakume aurpegiko ahuntz bat, biak ile zuri luzez estaliak, etengabeko erasian, hizkuntza ezezagun batean elkarri errietan eta, aldiro bat-batean isildu eta, indar guztiaz marraka hasten.

       — Sinesten al duzu horretan —galdegin nion fraideari.

       — Ez dakit nik —erantzun zidan.

       Eta berriro hasi nintzaion:

       — Munduan gutaz besterik balitz ez al genituzke dagoeneko aspalditik ezagutu izango? nola ez zenituzkeen ikusiko zuk? nola ez nituzkeen ikusiko nik?

       Hark erantzun zidan:

       — Ikusten al dugu existitzen diren gauzen ehun milarena ere? Begira, horra haizea bera, izadian den indarrik handiena, jendea lurrera botatzen duena, etxeak eraisten dituena, zuhaitzak erauzten dituena, itsasoa malkorrak amilarazten dituzten mendi bihurturik jaikiarazten duena eta itsasontziak uharrietara jaurtitzen dituena, haize hiltzaile, ziztugile, intziri egile, orro egile hori, ikusi al duzu, ikusi ahal dezakezu? Eta bada, izan.

       Isilik geratu nintzen arrazoibide soil haren aurrean. Gizon hura jakintsua zen, edo ergel bat, bestela. Ezin esango nuke ziur; baina isildu egin nintzen. Esaten ari zena, askotan nuen neuk ere pentsatua.

 

       Uztailak 3.— Gaizki egin dut lo; bada hemen, inondik ere, sukar eragileren bat, nire kotxezainak neure gaitz berbera du-eta. Bart etxerakoan, haren zurbiltasun gehiegizkoari erreparatu nion.

       — Zer duzu, Jean? —galdegin nion.

       — Ezin dudala atsedenik hartu, jauna. Gauek jaten dizkidate egunak. Berorrek alde egin zuenez geroztik, aztikeria bat balitz bezala heldu dit honek.

       Gainerako neskame-morroiek berriz ez dute gaitzik, ni, ordea, beldur naiz ez ote nauen berriro harrapatuko.

 

       Uztailak 4.— Bistan da berriro harrapatu dudala. Berriro hasi zaizkit lehenagoko zakur ametsak. Bart gauean nire gainean norbait nuela iruditu zait, nire gainera makurturik, bere ahoa nirearen kontra jarririk ezpainetatik bizitza edaten ari balitzait bezala. Horixe, eztarritik ari zitzaidan bizitza ateratzen, izain bat balitz bezala. Gero, ase ondoren, jaiki da, eta ni hain jota, hain etenik, hain ezdeusturik esnatu naiz, non ezin nintzen mugitu ere egin. Honek egun gehiagotan jarraitzen baldin badu, banoa ni hemendik, ziur.

 

       Uztailak 5.— Burua galdu ote dut? Bart gertatu zaidana hain da ezohikoa, hain da bitxia, non burua nahastu egiten baitzait pentsatu hutsarekin!

       Orain gauero egiten dudan bezala, giltzaz itxia nuen atea; gero, egarri bainintzen, baso erdi ur edan nuen, eta botila kristalezko tapoiraino urez beteta zegoela erreparatzea gertatu zitzaidan.

       Oheratu nintzen berehala, eta nire lo beldurgarri horietako batean erori nintzen; handik bi ordutara-edo hura baino ere astindu beldurgarriago batek atera ninduen hartatik.

       Irudika ezazu gizon bat lotan, hiltzen dutela, eta esnatzen dela biriketan labana bat duela, eta arrastaka doala, odoletan, eta ezin duela arnasa hartu, eta hiltzera doala, eta ez duela ulertzen, horra!

       Berriro nire onera itzulirik, egarria sentitu nuen berriro; piztu nuen kandela bat, eta botila utzia nuen mahairantz joan nintzen berriro. Jaso nuen, eta ura basora bota nahi izan nuenean, ezer ez zen isuri; hutsik zegoen! Hutsik zegoen erabat! Hasieran ez nuen ezer ulertzen; gero, halako zirrara bortitza izan nuen bat-batean, non eseri beharra izan bainuen, edo erori egin nintzen, hobeto esanda, aulki batean! baina kolpetik zutitu nintzen berriro inguruan begiratzeko! eta berriro eseri nintzen, beira gardenaren aurrean harriduraz eta beldurrez burua erabat nahasturik! Begiak finko nengokion botilari begira, zerbait asmatu nahiz. Eskuak dardaraz nituen! Norbaitek edan ote zuen ura? Nork? Nik? Nik, inondik ere. Nork, bada, nik ezpada? Sonanbulua nintzen, hortaz, eta gure baitan bi izaki bizi ez ote garen pentsarazten dizun bizitza bikoitz misteriozko hori bizi nuen, jakin gabe, edota ez ote den gure baitan dugun beste izaki arrotz ezagutu eta atxiki ezin daitekeen bat, gure arima lozorroan denean gure gorputz gatibua biziarazten duena, eta gorputzak, orduan, guri baino hari gehiago obeditzen diona.

       Ai! nork ulertu behar dit nire estura nardagarri hau? Nork ulertu behar du burutik sano, ongi esnatuta, zuhurtziaz beterik dagoen eta lotan zegoen bitartean desagertu den ur poxi bati botila baten beiratik zehar begira dagoen gizon baten emozioa! Eta hantxe geratu nintzen, eguna argitu arte, berriro ohera itzultzen ezin ausarturik.

 

       Uztailak 6.— Erotzen ari naiz. Berriro hustu dute botila bart gauean; —edo nik edan dut!

       Ni al naiz, ordea? Ni al naiz? Nor ote naiz ni? Nor? Ai, Jaungoikoa! Erotzen ari naiz. Nork salbatuko nau?

 

       Uztailak 10.— Froga harrigarriak egin ditut.

       Bistan da, erotuta nago! Baina, hala ere...

       Uztailaren 6an, ohera baino lehen, ardoa, esnea, ura, ogia eta marrubiak utzi nituen mahai gainean.

       Ur guztia eta esne pixka bat edan zuten —nuen—. Ardoa, ogia eta marrubiak ukitu ere ez zituzten egin.

       Uztailaren 7an berriro egin nuen froga bera, eta emaitza bera izan zen.

       Uztailaren 8an ura eta esnea kendu egin nituen. Ez zuten ezer ukitu.

       Uztailaren 9an, azkenik, ura eta esnea baizik ez nituen jarri mahai gainean, botilak muselina zurizko zapietan ongi bildu eta tapoiak ongi loturik. Ondoren ezpainak, bizarra, eskuak berunezko minaz igurtzirik eta lohiturik, oheratu egin nintzen.

       Logale eutsi ezinak menderatu nau, eta berehala iritsi da iratzartze beldurgarria. Ez naiz batere mugitu; maindireetan ere ez zen orban bat bera ere. Jauzi batez mahaira jo dut. Botilak biltzeko zapiak garbi-garbi zeuden. Beldur dardaraz askatu ditut lokarriak. Ur guztia edan dute! Esne guztia edan dute! Ai! Jaungoiko nirea!

       Berehalaxe Parisera joan behar dut.

 

       Uztailak 12.— Paris. Azkeneko egun hauetan burutik nahasita ibili naiz. Irudimen asaldatuak bere gisa erabili nau, nonbait, non eta egiaz sonanbulu ez banaiz behintzat, edota orain arte zentzuzko azalpenik eman ez den baina, frogatu, frogaturik dauden sugestio izeneko eragain horietakoren bat nozitu ez badut behintzat. Nolanahi dela ere, eromena izateko ez zuen asko behar nire asaldurak, eta Parisen hogeita lau ordu egitea aski izan da berriro ere nire tentu onera etortzeko.

       Atzo, arimara aire berri bizigarria ekarri didaten paseo eta bisita batzuk egin ondoren, Frantziako Antzokian bukatu nuen eguna. Alexandre Dumas semearen antzerki bat jokatzen zuten; eta idazle erne ahaltsu horrek erabat sendatu ninduen. Egia da gauza arriskutsua dela bakardadea barne lanera zaletuak diren buruentzat. Pentsatzen eta hitz egiten duten gizonak behar ditugu inguruan. Bakarrik luzaro geratzen garenean, mamuz betetzen dugu zuloa.

       Oso alai itzuli nintzen, bulebarretan zehar, hotelera. Jendetzaren bultzaden artean, aurreko asteko izumenak, usteak gogoratu nituen, ez barre irririk gabe hala ere, nire etxe berean izaki ikus ezinezko bat bizi zela sinetsirik bainengoen, hain sinetsirik hala ere. Zein ahula dugun burua, zein erraz txunditzen den, zein erraz nahasten, ulertu ezin dugun hutsaren hurrengo gauzaren batek jotzen gaituenerako!

       Ondorioren ondorio «Zergatia ez dakidalako ez dut ulertzen» esan ordez, misterio beldurgarriak eta naturaz gaindiko ahalmenak bururatzen zaizkigu lehendabiziko gauza.

 

       Uztailak 14.— Errepublikaren jaia. Kaleetan zehar paseatzen ibili naiz. Suziriekin eta ikurrinekin haurrak bezalaxe jostatu naiz. Ergelkeria galanta da, ordea, egun jakinetan, gobernuaren aginduz, alai izatea. Herria artalde ergel bat da, batzuetan zozo pairatsua, bestetan anker asaldatua. Esaten diote: «Josta zaitez». Jostatu egiten da. Esaten diote: «Zoaz auzokoarekin borroka egitera». Borroka egitera joaten da. Esaten diote: «Emazu zure boza Enperadorearen alde». Enperadorearen alde ematen du boza. Gero esaten diote: «Emazu boza Errepublikaren alde». Eta Errepublikaren alde ematen du boza.

       Buruzagiak ere beste horrenbesteko txepelak dira; baina beste gizonei obeditu ordez, printzipioei obeditzen diete; printzipioak, ordea, ezin izan daitezke zozokeria, antzu eta gezurrezko baizik, printzipio direlakoxe, ideia ziur eta ezin aldatuzkotzat hartzen direlakoxe, non, eta ezertaz ziur egon ezin daitekeen mundu honetan, argia irudipen hutsa baita, zarata irudipen hutsa baita.

 

       Uztailak 16.— Arras asaldatu nauten bi gauza ikusi nituen atzo.

       Nire lehengusina Sablé andrearen etxean ari nintzen afaltzen; haren senarra ehiztarien 76. erregimentuaren burua da Limogesen. Bi emakume gazte ere baziren han, bata sendagile batekin zen ezkondua: Parent doktorearekin, oso aditua bera nerbioetako gaixotasunetan eta gaur egun hipnotismo eta sugestiozko esperimentuak egiteko bide ematen duten gertaera berezietan.

       Luzaro jardun zuen Ingalaterrako zenbait jakintsuk eta Nancyko eskolako sendagileek lortu dituzten emaitza harrigarriez.

       Hark aipatu zituen gertaerak hain harrigarriak iruditu zitzaizkidan, non sinesgogor azaldu bainintzen erabat haiei buruz.

       — Izadiaren sekreturik handienetako bat argitzeko puntu-puntuan gaude oraintxe bertan —zihoen—; lur honetako sekreturik handienetako bat, nahi dut esan; zeren badira beste sekretu garrantzi handiagoko batzuk izarretan. Gizonak pentsatzen dakienetik, eta pentsatzen duena esaten eta idazten dakienetik, bere zentzumen oihes akastunentzat atxiki ezina den misterio batek ukiturik azaldu da beti, eta beti ahalegindu izan da bere adimenaren bitartez bere organoen ezintasun hori gainditzen. Adimen hori oraindik ere bere hasi-masietan egon den bitartean, ezin ikusizko gertaera horiek izumen arrunt bat baizik ez diote eragin. Hortik sortu dira naturaz gaindiko herri-sinesteak, izpiritu herratuen, maitagarrien, mamuen, hildako itzulien eleak, Jainkoaren beraren sinestea, esango nuke nik, zeren eta jainko sortzaile-langile horren sinestea, zeinahi delarik ere horren jatorrizko erlijioa, ez baita gizonaren burmuin beldurtuak sortu dituen asmaziorik pobreen, ergelen, arbuiagarriena baizik. Voltairek esana bai egia: «Jainkoak bere irudira egin zuen gizona, baina gizonak ederki eman dio ordaina».

       »Baina orain dela mende bat pasatxo, badirudi berrikuntzaren bat iristear dela. Mesmer-ek eta beste zenbaitek uste ez zen bide bat erakutsi digute, eta emaitza harrigarriak izan ditugu egiaz, azkeneko lauzpabost urte hauetan batez ere».

       Nire lehengusina irribarrez ari zen, oso sinesgogor hura ere. Parent doktoreak esan zion:

       — Nahi al duzu lokartu zaitzadan?

       — Bai, nahi dut.

       Emakumea besaulki batean eseri zen, eta sendagilea finko-finko begira geratu zitzaion, zorabiatzeko. Ni kezkatsu samar sentitu nintzen bat-batean, bihotza taupadaka, eztarria estu. Sablé andrearen begiak astuntzen, ahoa dardarka hasten, bularra arnasbehartzen ikusi nuen.

       Hamar minuturen buruan lotan zen.

       — Jar zaitez atzean —esan zidan sendagileak.

       Eta emakumearen atzean jarri nintzen. Sendagileak bisita txartel bat jarri zion eskuetan, eta esan zion:

       — Hau ispilua da, zer ikusten duzu?

       Emakumeak erantzun zion:

       — Lehengusua ikusten dut.

       — Zertan ari da?

       — Bibotea bihurritzen.

       — Eta orain?

       — Patrikatik argazki bat ateratzen ari da.

       — Noren argazkia da?

       — Berea.

       Egia zen! Eta orduantxe, gau horretan bertan hotelean emana zen argazki hura.

       — Nola dago argazki horretan?

       — Zutik dago, eta kapelua eskuan du.

       — Aski da, aski da, aski da! —esaten zuten emakume gazteek izuturik.

       Baina sendagilea berriro hasi zen:

       — Bihar goizean zortzietan esnatuko zara; gero lehengusuaren bila joango zara haren hotelera, eta zure senarrak eskatzen dizkizula-eta, bost mila libera alokairuan uzteko erregutuko diozu, eta hurrengo datorrenean eskatuko dizkizula.

       Eta gero esnatu egin zuen.

       Berriro hotelera itzultzen ari nintzen bitartean, saio bitxi hura nerabilen gogoan eta zalantzak sartu zitzaizkidan ez nire lehengusinaren guztizko fede on ezin susmagarrizkoaz, arreba bat bezalaxe ezagutzen bainuen hura haurtzarotik bertatik, sendagileak egina amarrukeria izan zitekeelako baizik. Ez ote zuen eskuan ispiluren bat ezkutatuko lotan zeukan emakumeari bisita txartelarekin batera erakusteko? Lanbidez eskujokari direnek ere horrelakoxe gauzak egiten dituzte.

       Hotelera itzuli eta oheratu egin nintzen, beraz.

       Goiz horretan, ordea, zortzi t'erdiak aldean gelariak esnatu ninduen, esanez:

       — Sablé andrea etorri da, zurekin hitz egin behar duela esanez.

       Laster batean jantzi, eta harrera egin nion.

       Oso artega eseri zen, begiak apal, eta beloa jaso gabe esan zidan:

       — Lehengusu maitea, mesede handi bat eskatu behar dizut.

       — Zer mesede, lehengusina?

       — Lotsa ematen dit esateak, baina esan beharra dizut. Bost mila liberaren beharra dut, zinez beharra.

       — Bai zera, zuk?

       — Nik, bai, edo nire senarrak, hobeto esanda, hark eskatu baitit bilatzeko.

       Hain nengoen txunditurik, non totelka eman bainizkion erantzunak. Zalantzatan nengoen ea ez ote zitzaidan txuliatzen ari Parent doktorearekin batera, ez ote zen aurrez prestatu eta ederki burututako adarjotze bat hura guztia.

       Baina arretaz begiraturik, zalantza guztiak joan zitzaizkidan. Dardaraz ari zen larritasunaz, eginbehar hark ematen zion atsekabeagatik, eta eztarria zotinka hastear zuela konturatu nintzen.

       Banekien oso aberatsa zela, eta berriro esan nion:

       — Nola, ordea, ez ditu zure senarrak bost mila libera eskura? Pentsa ezazu, arren. Ziur al zaude diru hori niri eskatzeko agindu dizula?

       Segundo batzuetan zalantzan egon zen, bere oroimenean bilatzen neke handi bat balu bezala, eta azkenean erantzun zidan:

       — Bai... bai... ziur nago.

       — Idatzi egin dizu?

       Zalantzatan hasi zen berriro, gogoetan. Sumatzen ari nintzen gogoeta hark eragiten zion tortura. Ez zekien. Senarrarentzat bost mila libera eskatu behar zizkidala, hori besterik ez zekien. Eta horregatik gezurra esaten ausartu zen.

       — Bai, idatzi egin dit.

       — Noiz baina? Zeren bart ez zenidan ezer esan.

       — Gaur goizean jaso dut gutuna.

       — Erakutsiko al didazu?

       — Ez..., ez..., ez... gure arteko gauzak esaten zituen... gure-gure artekoak... eta... erre egin dut.

       — Zure senarrak zorrak egiten ditu, hortaz.

       Zalantzatan hasi zen berriro, eta gero ahapeka esan zuen:

       — Ez dakit.

       Nik bortitz bota nion:

       — Kontua da nik ez ditudala orain bost mila libera eskura, nire lehengusina maitea.

       Halako oinaze intziri bat bezala egin zuen orduan:

       — Ai, ai! erregu egiten dizut, erregu egiten dizut, bila itzazu, mesedez...

       Asaldaturik zegoen, eskuak biltzen zituen, erreguka ari balitzait bezala! Ahotsa doinuz aldatzen entzuten nion; negar egiten zuen, zezelka, hartu zuen agindu ezin eutsizkoak atsekabeturik, menderaturik.

       — Arren eskatzen dizut... bazeneki zer sufrikario dudan... gaur bertan behar ditut.

       Erruki hartu nion.

       — Berehalaxe izango dituzu, zin egiten dizut.

       — Ai! eskerrik asko, eskerrik asko! Zu bai zarela ona.

       Eta ni berriro hasi nintzen:

       — Gogoan al duzu zer gertatu zen atzo zure etxean?

       — Bai.

       — Gogoan al duzu Parent doktoreak hipnotizatu egin zintuela?

       — Bai.

       — Gogoan al duzu gaur goizean bost mila libera eskatzera etortzeko agindu zizula, eta orain sugestio hari obeditzen ari zarela.

       Segundo batzuetan gogoetan aritu zen, eta erantzun zidan:

       — Senarrak eskatu dizkit, ordea.

       Ordu betez ahalegindu nintzen konbentzitu nahian, baina ezin izan nuen.

       Hark alde egindakoan sendagilearenera joan nintzen lasterka. Hura ere ateratzera zihoan: eta irribarrez entzun zidan. Eta esan zidan:

       — Sinesten duzu orain?

       — Beharko sinetsi.

       — Goazen zure lehengusinarenera.