»Ez zen ametsa, haxixarekin bezala, ez ziren halako ikus-pen gaixo samarrak, opioarekin bezala; arrazonamenduaren zorroztasun miragarrizko bat baizik, bizitzako gauzak ikusteko, epaitzeko, estimatzeko modu berri bat, eta egiazko modua horixe zelako ziurtasunarekin, kontzientzia bete-betearekin gainera.

       »Eta Eskriturako irudi zaharra etorri zitzaidan bat-batean gogora. Jakintzaren arbolatik jan nuela iruditzen zitzaidan, misterio guztiak argitzen zirela, hainbesteraino aurkitzen bainintzen logika berri, bitxi, gezurta ezin baten mende. Eta mordoka etortzen zitzaizkidan argudioak, arrazonamenduak, frogak, berehalaxe indar handiagoko beste argudio, arrazonamendu, froga batek itzulikatzen zituenak. Nire burua ideien borroka leku bihurtua zen. Izakari goragoko bat bilakatua nintzen, mendera ezinezko adimen batez armatua, eta zoramenezko gozamena sentitzen nuen neure ahalmena frogatuta...

       »Luzaro iraun zuen horrek, luzaro. Nire eter botilaren zulotik hartzen nuen arnasa oraindik ere. Halako batean hutsik zegoela ohartu nintzen. Eta beldurgarrizko damua sentitu nuen».

       Lau gizonek batera eskatu zioten:

       — Mediku jauna, ekarri bizkor litro bete eter eskatzeko errezeta!

       Medikuak ordea kapelua jantzi eta erantzun zien:

       — Ez horixe; zoazte beste batengana pozoitu nahi baduzue!

       Eta irten egin zen.

       Jaun-andreak, bihotzak hala eskatzen badizue?

 

(1882ko uztailaren 8an)

 

 

Izua

 

J.-K. Huysmans-i

 

       Afal ondoren ontzi gainera igo ginen berriro. Mediterraneoak ez zuen gure aurrean ikara bat bera ere ilargi handi bareak distiraz betetzen zuen zabaltasun guztian. Ontzi zabala labain zihoan, izarrez ereina zirudien zerurantz ke beltzezko suge lodi bat jaurtiz; eta, gure ondotik, ura, zuri-zuri, ontzi astuna igarotzeak astindurik, helizeak irabiaturik, apar eta bits ari zen, bihurritzen ari zela zirudien, hainbeste argitasun nahasten zituen non esango bailitzateke ilargiaren argia zela irakiten.

       Sei-zortziren bat ginen, isilik, miresmenez, begia gindoazen urrutiko Afrikarantz bihurturik. Ontziko kapitaina, gure artean zigarro bat erretzen ari zela, afariko solasera itzuli zen berriro bat-batean.

       — Bai, beldur izan nuen egun hartan. Sei ordu egin zituen nire ontziak sabelean haitz hura zuela. Eskerrak ikatz-ontzi ingeles batek ikusi eta gau aldera handik jaso gintuen.

       Orduan, gizon handi aurpegi-erre, irudi serioko bat, lurralde ezezagun luzeak etengabeko arriskutan igaro dituztela sumatzen zaion horietako bat, beren begi lasaiak barren-barrenean ikusi dituzten gertaera berezietako zerbait gorde duela dirudien horietako bat, kemenez beteak diruditen gizon horietako bat, hasi zen, hitza lehendabiziko aldiz harturik:

       — Zuk diozu, kapitaina, beldur izan zenuela; ez dut uste. Oker asmatu duzu hitza, eta oker zabiltza izan zenuen sentipenaz. Gizon kementsuak inoiz ez du beldurrik estuturik daukan arriskuaren aurrean. Hunkiturik, urduri, kezkaz baliteke egotea; beldurra, ordea, beste zerbait da.

       Kapitainak barrez jarraitu zuen:

       — Alajaina! Neuk diotsut beldur izan nuela, neuk.

       Azal brontze-koloreko gizonak ahots baratzez adierazi zuen orduan:

       — Utz iezadazu azaltzen! Beldurra (eta gizonik ausartenek ere izan dezakete beldurra), izumenezko gauza bat da, sentipen lazgarri bat, arimaren andeatzea bezala, pentsamenduaren eta bihotzaren estura ikaragarri bat, gogoratzeak berak larriminezko ikarak eragiten dituena. Hori ez da gertatzen, ordea, bihoztuna bazara, ez erasoaren aurrean, ez hil behar itzuri ezinaren aurrean, ez bestelako arrisku modu ezagunen aurrean: bestelako egoera berezi batzuetan gertatzen da hori, arrisku zehazgabeen aurrean eragin misteriozko batzuk gertatzen direnean. Beldur egiazkoa beste garai batzuetako ametsezko izumenen zantzu moduko bat da. Arima herratuetan sinesten duen batek, gauez mamu bat ikusten duela iruditzen bazaio, hark sentitu behar du beldurra beldurraren izumen guztiarekin.

       Nik egun argi-argiz jakin nuen zer zen beldurra, orain dela hamarren bat urte. Joan den neguan sentitu nuen berriro, abenduko gau batez.

       Eta ez naiz ezusteko gutxi igaroa, gertaera hilgarriak ziruditen makina bat igaroa baizik. Borroka asko izan ditut. Lapurrek hiltzat eman izan naute. Ameriketan urkatzera kondenatu ninduten, matxinatutzat; Txinako itsasaldean ontzi batetik itsasora bota ninduten. Nire burua galdurik uste izan dudan horietako bakoitzean, berehala etsi izan naiz hartara, samurtu gabe, damurik gabe.

       Beldurra ez da hori, ordea.

       Nik neuk Afrikan sentitu nuen. Baina Iparreko alaba da, izatez; lainoa bezala uxatzen du eguzkiak. Eduki ondo kontuan hori, jaunak. Sortaldetarren artean bizitza ez da ezer; bertatik hartzen da etsimena; gauak argiak dira eta ez dute herrialde hotzetan garunak atsekabetzen dituzten arrangura ilunik. Sortaldean baliteke momentuko izumena ezagutzea, baina beldurra zer den ez dakite.

       Hona, bada, zer gertatu zitzaidan Afrikako lur horretan:

       Uarglatik hegoalderako duna handiak igarotzen ari nintzen. Munduko parajerik berezienetako bat da hura. Badakizue nolakoa den itsasoko hondartza amaigabeetako harea trinko, zuzena. Bada, egizue irudi itsasoa bera hondar bihurturik haize-erauntsi baten erdian; egizue irudi ekaitz isil bat hauts horizko olatu geldiz betea. Mendiak bezain gora dira, olatu horiek, guztiak desberdinak, ondokoa ez bezalakoak, itsaso amorratua bezala jasoak, baina hura baino handiagoak oraindik, eta oihal zanpatua bezala ildokatuak. Itsaso haserre, mutu eta geldi horren gainean, hegoaldeko eguzki dena irentsi beharrak bere gar erruki gabe zuzena isurtzen du. Urre errautsezko uhin horietara igo behar da, berriro jaitsi, igo berriro, etengabe igo, atsedenik gabe, itzalik gabe, igo. Zaldiek korroka egiten dute, belaunetaraino sartzen dira, eta muino harrigarri horien bestaldeko maldan behera amiltzen dira irristan.

       Bi lagun ginen, zortzi spahi, lau gamelu eta haien gameluzainekin. Ja ez genuen gehiago hitzik esaten, beroak eta nekeak ahiturik, eta egarriak basamortu kiskalia bera bezalaxe agorturik. Horretan gure gizonetako batek oihu moduko bat egin zuen; denak gelditu ziren; eta zirkinik egin gabe geratu ginen, lurralde galdu haietako bidaiariek ezagutzen duten gertaera azalpenik gabeko batek zurturik.

       Nonbait, urrunera gabe, nondik ez zela, danbor hots bat entzuten zen, dunetako danbor misteriozkoa; danbor hots ongi bereiziak, batzuetan zoliago, bestetan apalago, aldika geldituz, hurrena berriro bere errepika ametsezkoari ekinez.

       Arabiarrak, izuaz ikaraturik, elkarri begira ari ziren; batek esan zuen, bere hizkuntzan:

       — Heriotza gainean dugu.

       Eta horra non, bat-batean, nire laguna, ia anaia nuena, zalditik erori, buruz aurrera, eguzki kolpe batek jorik.

       Eta bi orduz, alferrik hura salbatzen ahalegintzen nintzen bitartean, danbor atxikiezin hori belarria betetzen ari zitzaidan bere hots beti-berdin, eten, ulertezinezkoaz; eta hezurretan barrena beldurra irristatzen zitzaidala sentitzen nuen, egiazko beldurra, beldur lazgarria, gorpu maite haren aurrean, hondarrezko lau mendiren arteko zulo eguzkiak kiskali hartan, oihartzun ezezagunak, hurbileneko herri frantsesetik berrehun miliatara, danborraren errepika bizkorra igortzen zigun bitartean.

       Egun hartan ulertu nuen zer zen beldurra; hurrengo batean hobeto ikasi nuen, hala ere...

 

       Kapitainak hitza eten zion kontalariari:

       — Barka, jauna, baina danbor hori, zer zen, izan?

       Bidaiariak erantzun zion:

       — Ez dakit. Inork ez daki. Ofizialek, askotan entzuten baitute ustekabean hots berezi hori, haizeak daramatzan harri bikor xehezko harriabar gisako batek belar iharrezko multzoren baten kontra jotzean ateratako hotsaren oihartzuna, duna arteko ibartxoek handitu, anitzez biderkatu eta guztiz zolitua ote den esan ohi dute; ikusi baita inguruan eguzkiak kiskalitako landare xeheak, pergaminoa bezain gogorrak, direnean izaten dela beti gertaera hori.

       Hotsaren lilurazko ispilatze moduko bat bide da, beraz, danbor hori. Horra dena. Baina geroago arte ez nuen nik hori ikasi.

       Eta banoa bigarren zirrara aldira.

       Joan den negu honetan, Frantzia ipar-ekialdeko baso batean. Bi ordu lehenago iritsi zen gaua, hainbesteraino baitzegoen ilun zerua. Nekazari bat nuen gidari; nire ondoan zihoan, bidexka batetik, haize erauntsiak intziriak eragiten zizkien izaizko sabai baten azpian. Izai buruen artean hodeiak noraezean ikusten nituen, hodei galduak, izumenen batetik ihesi balihoaz bezala. Zenbaitetan, haize kolpe ikaragarri baten eraginez, baso osoa etzaten zen alde berera, oinazezko intziri batez; eta hotzak hartzen ninduen, nire pauso bizkorragatik eta jantzi astunagatik ere.

       Gu geunden lekutik oso urruti ez zegoen basozain baten etxean afaldu eta lo egin behar genuen. Ehizarako nindoan hara.

       Nire gidariak begiak jasotzen zituen eta marmarka esaten zuen: «Eguraldi tristea!». Gero joan behar genuen etxekoez hitz egin zidan. Aitak bi urte lehenago ezkutuko ehiztari bat hil omen zuen, eta harrezkero, goibel omen zirudien, oroitzapenen batek sorgindurik bezala. Bere bi semeak, ezkonduak biak, berekin bizi zituen.

       Oso-oso ilun zegoen. Ez nuen ezer ikusten ez aurrean, ez inguruan, eta elkar jotzen ari ziren zuhaitzen adarrek zurrumurru etengabe batez betetzen zuten gaua. Argi bat begiztatu nuen azkenean, eta berehalaxe zen nire laguna ate bat jotzen. Emakume oihu zoli batzuek erantzun ziguten. Gero giza ahots batek, ahots ito batek, galdetu zuen:

       — Nor da?

       Nire gidariak izena eman zuen. Sartu ginen. Ezin ahaztuzko koadroa zen hura.

       Agure ile-zuri bat, ero-begia, fusila kargaturik eskuan zuela, geneukan zain sukalde erdian, eta bi morrosko handi, aizkoraz armaturik, ate zain. Zoko ilunetan bi emakume sumatu nituen, belauniko, aurpegia hormaren kontra ezkutaturik.

       Azalpenak eman genizkien. Agureak arma horma kontra utzi, eta nire gela presta ziezadaten agindu zuen; gero, emakumeak mugitzen ez zirenez, brau bota zidan:

       — Begira, jauna, gizon bat hil nuen, orain dela bi urte, gaur bezalako gauez. Iaz deitzera etorri zitzaidan. Gaur gauean ere haren zain nago.

       Eta gero, irribarre eragin zidan doinu batez, gehitu zuen:

       — Ez gaude, bada, lasai.

       Ahal nuen bezala lasaitu nuen, noiz eta gau horretan iritsi nintzelako eta sineskeriazko izumen ikuskari hura ikusi ahal izango nuelako pozez.

       Gertaera batzuk kontatu nituen, eta ia jende guztia lasaitzea lortu nuen.

       Sukaldetik gertu, zakur zahar, ia itsu, bibote luzeko bat zegoen, ezagutzen den jendearen antza duten zakur horietako bat, lotan, muturra hanka artean zuela.

       Kanpoan ekaitz amorratuak jotzen zuen etxetxoa, eta beiratxo batetik, ate ondoan zegoen zirritu-zulo moduko batetik, zuhaitz anabasa multzoak ikusten nituen oinaztargi handien argitan haizeak astindurik.

       Nire ahalegin guztiak gorabehera, nabari sumatzen nuen izumen handi batek hartuak zituela etxe hartakoak, eta isiltzen nintzen bakoitzeko, urrutira entzun nahiz jartzen ziren belarri guztiak. Beldur zentzugabe haiek ikustez asperturik, lotara laguntzeko eskatzera nindoan, baina horra non guarda zaharra, bere aulkitik jauzi egin eta, ahots galdu batez hasi zen:

       — Hor da! hor da! entzuten dut!

       Bi emakumeak belauniko erori ziren berriro beren zokoetan, aurpegia ezkutatuz; eta semeek aizkorak hartu zituzten berriro. Berriro trankiltzen ahalegintzera nindoan, baina lotan zegoen zakurra bertatik esnatu zen eta, burua jasorik, lepoa luzaturik, bere begi ia itzaliaz suetarantz begiratuz, gauez landatan bidaztiei dardara sartzen dieten alarau lazgarri horietako bat bota zuen. Begi guztiak hari begira jarri ziren, hura geldi-geldi zegoen, ikuspen batek sorgindurik baleuka bezala lau hanken gainean zutik, eta alarauka hasi zen berriro, gauza ikusezin, ezezagun beldurgarriren baten kontra, nonbait, zeren ile guztia laztu baitzitzaion. Guardiak, zurbil-zurbil, oihu egin zuen:

       — Usaina hartu dio! Usaina hartu dio! Bera ere han zen hil nuenean.

       Eta bi emakume zoratuak zakurrarekin batera alarauka hasi ziren, biak.

       Nahi gabe ere ikara handi bat jaitsi zitzaidan bizkarretik behera. Animalia hura leku hartan, ordu hartan, jende erotu haien artean lazgarria zen ikusteko.

       Horrela bada, ordu betez aritu zen zakurra uluka mugitu gabe; amets baten esturan bezala egiten zuen ulu; eta beldurra, beldur lazgarria, barreneraino ari zitzaidan sartzen; zeren beldurra? Nik al dakit? Beldurra zen, horra, beldurra besterik ez.

       Geldi-geldi geunden, zurbil, gertakizun izugarriren baten zain, belarria erne, bihotza taupadaka, edozein hotsek inarrosten gintuela. Eta zakurra gela inguruan itzulika hasi zen, hormetan usainka, eta intzirika denbora guztian. Erotu behar gintuen animalia hark! Horretan, hara eraman ninduen nekazariak haren gainera jauzi egin, halako izumen haserre baten gailenean bezala, eta korta txiki batera ematen zuen ate bat zabaldurik, kanpora egotzi zuen animalia hura.

       Segituan isildu zen; eta oraindik ere beldurgarriagoa zen isiltasun batean murgildurik geratu ginen denok. Eta bat-batean, aztoramendu bat bezala izan genuen denok batera: kanpoko hormaren kontra zerbait basorantz irristatzen ari zen; gero ate kontra igaro zen, esku herabe batez atea haztatuko balu bezala; gero ezer ez zen entzun, erabat erotu gintuzten bi minutuz; gero berriro itzuli zen, horma ozta-ozta ukituz berriro; eta arinki hazkatu zuen, haur batek azkazalaz hazkatuko lukeen bezala; gero buru bat azaldu zen bat-batean zirritu-zuloko beiraren kontra, buru zuri bat, piztiek ohi dituzten bezalako begiekin. Eta hots bat atera zen haren ahotik, hots zehazgabe bat, zinkurin murmur bat.

       Eta zarata ikaragarri bat lehertu zen sukaldean. Guardia zaharrak tiro egin zuen. Eta semeak berehalaxe jauzi eginik, ate zirritua itxi zuten, mahai handia zutitu eta arasarekin tinkatuz.

       Eta zinez diotsuet batere espero ez nuen tiro haren eztandarengatik halako estura sartu zitzaidala bihotzean, ariman eta gorputzean, non uste bainuen nireak egin zuela, beldurrez hiltzeko prest.

       Eguna argitu arte geratu ginen, mugitu ezinik, hitz bat bera esan ezinik, esan ere ezinezko eromen batean zurturik.

       Teilape baten zirrikitutik egunaren argi izpi bat ikusi genuen arte ez ginen ausartu sarrera hesia libratzera.

       Horma ondoan, ate kontra, zakur zaharra zetzan, muturra bala batek puskatuta.

       Itxiturapean zulo bat eginez irtena zen kortatik.

       Gizon aurpegi-beltzarana isildu egin zen; geroago esan zuen:

       — Gau hartan, ordea, ez nuen inolako arriskurik izan; baina nahiago nukeen arriskurik handienei aurre egin behar izan diedan aldi guztiak berriro hasi, ate zirrituko aurpegi bizardunari tiro egin zioteneko minutu huraxe baino.

 

(1882ko urriaren 23an)

 

 

Otsoa

 

       Hona zer kontatu zigun Arvilleko markes zaharrak Saint-Huberteko afari bukaeran, Ravels-eko baroiarenean.

       Egun hartan orein bat ehizatzen arituak ginen. Markesa zen, afaltiarren artean, ehizaldi hartan parte hartu ez zuen bakarra, hark ez baitzuen inoiz ehizan egiten.

       Oturuntza handi hark iraun zuen guztian animalia triskantzaz baizik ez zen ia hitz egin. Emakumeak berak ere interesaturik zeuden kontakizun odolgirozko eta sarritan sinestezinezko horietan, eta kontalariek gizonen eta piztien arteko eraso eta guduak irudikatzen zituzten, besoak jasotzen zituzten, trumoiaren gisako ahotsez kontatzen zituzten.

       Arvilleko jauna ongi mintzatzen zen, halako poesia hanpurutsu samar baina eraginkor batez. Askotan errepikatua zuen inondik ere historia hau, segidan kontatzen baitzuen, kontatu ere, irudia ongi ekartzeko trebeziaz aukeratutako hitzetan inoiz zalantzarik egin gabe.

       — Nik, jaunak, ez dut inoiz ehizan egin, nire aitak ere ez, aitonak ere ez, eta ezta birraitonak ere. Hura, ordea, zuek guztiok batera baino ehiza gehiago egindako baten semea zen. 1764an hil zen. Esango dizuet nola.

       Jean zuen izena, ezkondua zen, nire birraitona izandako haur haren aita, eta bere anaia gazteen François d'Arville-rekin bizi zen, gure Lorrenako gazteluan, baso-basoan.

       François d'Arville ezkongabe geratu zen, ehizarako zalez.

       Urte hasieratik amaia arte ibiltzen ziren biak ehizan, atsedenik gabe, gelditu gabe, nekatu gabe. Horixe besterik ez zuten maite, ez zuten besterik ulertzen, ez zuten beste ezertaz hitz egiten, horretarako baizik ez ziren bizi.

       Grina ikaragarri errukigabe horixe zuten bihotzean. Grina horrek erretzen zituen, osorik hartuak zituen, eta ez zien beste ezertarako lekurik uzten.

       Debekatua zuten ehizan zebiltzan bitartean beste ezerengatik, ezergatik ere, artega zitzaten. Nire birraitona bere aita azeri baten ehizan ari zela jaio zen, eta Jean d'Arvillek ez zuen, horregatik, bere lasterketa gelditu, honela jaulki baizik: «Ala Jainkoa, zirtzil horrek ere bazian ehiza bukaerako turutari itxarotea!»

       Haren anaia François hala ere, hura baino ere sutsuago zen horretarako. Jaikitzen zenetik, zakurrak begiratzera joaten zen, gero zaldiak, gero txori-tiroka aritzen zen gaztelu inguruan, piztia handiren bat ehizatzeko ordua iristen zen arte.

       Inguruko luraldeetan Markes jauna eta Gaztea deitzen zieten, garai hartako nobleek ez baitzuten gaur egungo hala-holako nobleek bezala egiten, tituluen artean goitik beherako hierarkia bat ezarri nahi baitute; zeren markes baten semea ez baita konde, ezta bizkondearena baroi ere, jeneral baten semea jaiotzez koronel den baino gehiago. Baina gaur egungo handikeria ziztrinak onura aurkitu du konponbide horretan.

       Banator berriro nire arbasoetara.

       Oso handiak ziren, itxura denez, hezurtsuak, iletsuak, bortitzak eta azkarrak. Gaztea handiagoa zen zaharrena baino, eta hain zuen ozena ahotsa, non, bera ere harro zegoen esaera batek zioenez, oihaneko hostoak inarrosten hasten baitziren denak, hark oihu egiten zuenean.

       Eta haiek biak zaldira igo eta ehizara abiatzeko prestatzen zirenean, ikusteko miresgarria izango zen erraldoi haiek biak beren zaldi handien gainean igota ikustea.

       Horrela, bada, 1764. urte hartako negu erdi aldera, gehiegizko hotzak izan ziren, eta otsoak oso ankertu ziren.

       Nekazari berandutuei ere erasotzen zieten, gauez etxe inguruetara etortzen ziren, eguzkia ezkutatzen zenetik jaikitzen zen arte uluka aritzen ziren, eta ukuiluak husten zituzten.

       Eta zurrumurru bat zabaldu zen berehala. Otso erraldoi bat aipatzen zen, ile gris, ia zurikoa, dagoeneko bi haur jana, emakume bati besoa kendua, eskualde hartako ate zakur guztiak itoa, eta inolako beldurrik gabe sartzen zena itxituretan barrena, atepetik usaina hartzera joateko. Hango biztanleek esaten zutenez, denek entzun omen zuten haren hatsa argiaren garra dardararazten. Eta handik gutxira izumena zabaldu zen probintzia osoan. Gaua zetorrenetik inor ez zen ausartzen kanpora ateratzen. Iluntasunak piztia haren irudiak sorgindua zirudien.

       Arvilleko anaiek piztia hura aurkitu eta hiltzea deliberatu zuten, eta eskualde hartako aitonen seme guztiak gonbidatu zituzten ehizaldi handietara.

       Alferrik izan zen. Alferrik jotzen ziren basoak, alferrik miatzen sasiarteak, ez zuten aurkitzen. Otsoak hiltzen zituzten, hura ez ordea. Eta ehiza ondoko gau bakoitzean, mendekuz bezala, bidaztiren bati erasotzen edo ganaduren bat hiltzen zuen piztia hark, haren bila aritutako lekutik urruti betiere.

       Gau batean, azkenik, Arvilleko gazteluko zerritegian sartu zen, eta bi kumerik ederrenak jan.

       Bi anaiak haserrez sutu ziren, eraso hori munstro haren harrokeriatzat, iraintzat, zuzeneko erronkatzat harturik. Piztia beldurgarrienei jarraitzen ohituak zeuden ehiza zakur sendoenak hartu, eta ehizara abiatu ziren, bihotza amorruz beterik.

       Egun urratzetik eguzki gorritua zuhaitz handi biluztuen atzean etzan zen arte, sasiarte guztiak jotzen aritu ziren, ezer aurkitu gabe, ordea.

       Bazetozen, azkenean, biak, haserre eta etsita, beren zaldien pausoan, bazterrak sastrakaz beterik zituen bide batetik, eta harriturik zeuden otsoak beren jakintzagatik ere itzuri egin zielako, bat-batean halako errezelo misteriozko bat nagusitu zitzaielarik.

       Zaharrenak zioen:

       — Piztia hori ez duk nolanahikoa. Gizonak nola, berdin-berdin pentsatzen duela ematen dik.

       Gazteak erantzun zion:

       — Beharbada bala bat bedeinkarazi beharko geniokek gure lehengusu apezpikuari, edo apaizen bati eskatu behar diren hitzak esan ditzan.

       Eta isildu egin ziren.

       Jean hasi zen berriro:

       — Begira eguzkia zein gorri dagoen. Otso handi horrek hondamenen bat egin behar dik gaur gauean.

       Hitz horiek esan baizik ez zuen egin, zaldia asaldatu zen; Françoisena oldarrean abiatu zen. Orbelez estalitako sasitza bat zabaldu zen haien aurrean, eta piztia erraldoi bat, guztia grisa, atera zen eta ihesi abiatu zen basoan zehar.

       Bi-biek halako poz marraska bat bota zuten, eta beren zaldi astunen lepo gainerantz makurturik, beren gorputz osoaren bultzadaz bultzatu zituzten aurrera, eta halako oldarrez abiarazi zituzten, beren ahotsaz, keinuaz eta ezproiaz akuilatuz, non bai baitzirudien zaldun indartsu haiek izter artean harturik zeramatzatela beren zamari astunak, hegan balihoaz bezala.

       Hala zihoazen, sabela lurrerantz, sasiak zulatuz, arrailak igaroz, maldak igoz, zintzurretan behera irristatuz, eta adarra bularraren hauspo beteaz joz, gainerako jendea eta zakurrak erakartzeko.

       Eta horra non, bat-batean, lasterka ero horretan, nire arbasoak kopetaz zuhaitz adar handi bat jo, eta burezur guztia arraildu; zerraldo erori zen lurrera; zaldiak, berriz, eroturik ihes egin zuen, oihana biltzen zuen ilunpean desagertzeko.

       Arvilleko anaia gaztea bertan geratu, lurrera jauzi egin, bere anaia beso artean jaso, eta zauritik odolarekin batera burmuina zeriola ikusi zuen.

       Gorpuaren ondoan eseri zen, jarri zuen bere belaunetan buru itxuragabetu gorria, eta anaia zaharrenaren aurpegi mugimen gabeari begira geratu zen. Poliki-poliki beldurra ari zitzaion jabetzen, ordu arte inoiz sentitu ez bezalako beldur berezi bat, ilunpearen beldurra, baso mortuaren beldurra, eta mendeku hartzeko anaia hil berri zion otso amesgaiztozkoaren beldurra.

       Iluntasuna loditzen ari zen, hotz bortitzak zuhaitzak kraskarazten zituen. François jaiki zen, ikaraz, han luzaroago ezin egonik, ia erkintzen ari zela sentiturik. Ez zen ezer entzuten, ez zakurren hotsik eta adarrenik, dena mutu zegoen odaiertz ikusezinean; eta gaueko isiltasun hits horrek bazuen zerbait beldurgarria, zerbait ohi ez bezalakoa.

       Bere erraldoi eskuetan Joanen gorputz handia hartu, zutitu, eta zaldi zelan etzan zuen gaztelura eramateko; eta geldiro-geldiro abiatu zen oinez, gogoa nahasturik uher balu bezala, irudi ikaragarri harrigarriak oldartuko balitzaizkio bezala.

       Eta, bat-batean, gaua beretzen ari zen zidorrean zehar ikaragarrizko isla bat igaro zen. Piztia zen. Laztura batek inarrosi zuen ehiztaria; gauza hotz bat, ur tanta bat bezala, jaitsi zitzaion bizkarretik behera, eta deabruak izututako fraide batek nola, gurutze santuaren handi bat egin zuen, usnalari beldurgarria bat-batean itzultze hark eroturik. Baina aurrean etzanik zuen gorpu hilera erori zitzaizkion begiak, eta kolpetik, beldurretik haserrera bat-batean aldaturik, amorru ordenagabe batez dardaratu zen.

       Zaldia ziztatu zuen, bada, eta otsoari oldartu zitzaion.

       Txara, erroitz eta oihan artetik jarraitu zion, ezagutzen ez zituen basoetatik igaroz, lurrera jaitsia zen gauean zehar ihesi zihoan orban zuri hartatik begia kendu gabe.

       Indar eta su ezezagun batek hartua zirudien zaldiak ere. Lepoa tinko, bere aurrean zuzen zuela, zihoan galapan, zelan trabes jarria zuen hildakoaren buruak zuhaitzak, haitzak jotzen zituela. Sasiek ileak erauzten zizkioten, bekokiak, enbor gaitzak jotzen zituela, odolez zipriztintzen zituen; ezproiek zuhaitz azal zerrendak urratzen zituzten.

       Eta, horretan, animalia eta zalduna biak atera ziren basotik eta ibartxo batean sartu ziren itsumustuan, ilargia mendien gainetik azaltzen ari zen une berean. Ibartxo hura harritsua zen, bi haitz handik ixten zuten, ez zuen irteerarik; eta otso inguratua itzuli egin zen.

       François-ek pozezko alarau bat bota zuen orduan; oihartzunak oinaztargiaren trumoia bezala errepikatu zuen, eta zalditik jauzi egin zuen, aiztoa eskuan zuela.

       Piztia zain zegoen, ilea lazturik, bizkarra biribil; begiek izarrak balira bezala egiten zioten dizdiz. Baina, gudua hasi aurretik, ehiztari indartsuak, bere anaiari oraturik, haitz baten gainean eseri zuen, eta odol orban bat baizik ez zen haren burua harri batzuez tinkaturik, belarrira oihu egin zion, gor bati hitz egiten ari balitzaio bezala:

       — Begira, Jean, begira hau!

       Eta munstroari oldartu zitzaion. Indarrean sentitzen zen, mendia azpikoz gora jartzeko lain, harriak esku artean ehotzeko lain. Piztiak hozka egin nahi izan zion, sabeletik heltzeko asmoz, hark ordea lepotik heldurik zeukan, arma erabili ere gabe, eta astiro itotzen zuen, haren eztarriko hatsak eta haren bihotzaren taupadak gelditzen entzunez. Eta barre egiten zuen, eroki gozatuz, bere besarkada ahaltsua geroz eta estuagotuz, pozezko eromen batean oihuka:

       — Begira, Jean, begira hau!

       Erresistentzia guztiak amaitu ziren, otsoaren gorputza belaxka bilakatu zen. Hilik zegoen.

       François-ek hartu zuen, orduan, bi besoetan, eta bere anaia zaharrenaren oinetan bota zuen, ahots samurtu batez hari esanez:

       — To, to, Jean, to, hor duk!

       Gero bere zela gainean bi gorpuak bata bestearen gainean jarri, eta bideari ekin zion berriro.

       Barrez eta negarrez itzuli zen gaztelura, Gargantua Pantagruelen jaiotzan bezala, piztiaren hilketa kontatzean garaipen oihuak jaurtiz eta poz jauziak eginez eta anaiaren heriotza kontatzean bere bizarrak erauziz.

       Eta geroago, egun hartako gertaerez berriro hitz egiten zuenean, hitzok esaten zituen askotan, begietan malkoak zituela:

       — Jean gaixo horrek hura itotzen ikusi ahal izan banindu behintzat, pozik hilko zen, ziur naiz!

       Nire arbaso haren alargunak ehizaren gorrotoa sartu zion bere seme zurtzari, eta hala heldu da nireganaino gorroto hori.

       Arvilleko markesa isildu zen. Norbaitek galdetu zuen:

       — Historia hori elezaharra da, ezta?

       Kontalariak erantzun zion:

       — Zin dagizut egia dela buruz buru.

       Eta emakume batek ahostxo goxo batez adierazi zuen:

       — Berdin dio, gauza ederra da horrelako grinak izatea.

 

(1882ko azaroaren 14an)

 

 

Menuet

 

Paul Bourget-i.

 

       Zorigaitz handiek ez naute ia batere tristatzen, esan zuen Jean Bridelle, sinesgogortzat hartua zegoen mutilzaharrak. Oso hurbiletik ikusia dut gerra; batere gupidarik gabe igarotzen nintzen gorpuen gainetik. Izadiaren edo gizonen ankerkeria bortitzek laztura eta sumindura eragin dezakete, baina ez dizute eragiten gauzatxo etsigarri batzuk ikustean bizkarrean eragiten dizun hozkirri hori.

       Izan daitekeen oinazerik bortitzena ama batek haurra galtzea, edo gizon batek ama galtzea da, dudarik gabe. Hori gauza bortitza da, ikaragarria, horrek azpikoz gora jartzen zaitu, urratu egiten zaitu; baina hondamen horietatik sendatu egiten zara, odol zaurietatik bezala. Hain zuzen ere, badira topaketa batzuk, ikusi-ez ikusiz sumatzen ditugun gauza batzuk, atsekabe sekretu batzuk, zoriaren okertze batzuk, gure baitan gogoeta mundu mingarri bat eragiten dutenak, gure aurrean bat-batean sufrimendu moralaren ate misteriozkoa zabaltzen digutenak, oinaze moral korapilatuak, sendaezinak, are sakonagoak arinak baitirudite, are erreagoak ia ezin atxikizkoak baitirudite, are zitalagoak gezurrezkoak baitirudite, halako tristura ildo bat uzten digutenak ariman, halako garraztasun zantzu bat, halako etsimen bat, luzarora baizik ezin ken dezakeguna.

       Nik baditut beti begien aurrean bizpahiru gauza beste zenbaitek ziur aski erreparatu ere egingo ez lituzketenak, baina nire baitan ziztada luze mehe sendaezinak balira bezala sartu zaizkidanak.

       Zuk ez didazu ulertzen beharbada sentimen bizkor horietatik geratu zaidan zirrara. Bat kontatuko dizut, besterik ez. Oso zaharra da, baina atzokoa balitz bezain bizia. Baliteke nire samurtze honen errudun nire irudimena baizik ez izatea.

       Berrogeita hamar urte ditut. Garai hartan gazte nintzen eta zuzenbide ikasketak ari nintzen egiten. Triste samarra, ameslari samarra, malenkoniazko filosofia batez beratua nintzen, ez nituen atsegin ez kafetegi zaratatsuak, ez lagun oihulariak, ez neska tuntunak. Goiz jaikitzen nintzen; eta goizeko zortziak aldera Luxembourg-eko mintegian bakarrik paseatzea nuen nire gozamenik handienetako bat.

       Ez al duzue ezagutu, zuek, mintegi hura? Beste mende batetik ahaztuta utzitako lorategi bat bezala zen, atso xahar baten irribarre gozoa bezalako lorategi polita. Hesi hostotsuz bereiziak ziren bide estu ordenatuak, bide bareak, zehazki eta arauz inausitako bi horma hostotsuren artean. Lorategi zainaren aihotz zorrotzak etengabe ezartzen zituen lerroan adar itxitura haiek; eta, zabalgunez zabalgune, lore multzoak aurkitzen ziren, edo zuhaixka zerrendak ibilaldi bat egiten ari diren eskolaumeak bezala zerrendan jarriak, arrosa landare bikainak edo fruitu arbolazko erregimentuak.

       Basotxo zoragarri horren bazter oso batean erleak bizi ziren. Haien lastozko etxe, oholetan zentzuz zabalduek eguzki aldera irekirik zituzten beren ate titare baten tamainakoak; eta bide guztietan barrena aurkitzen ziren zomorro burrunbari urre-koloreko horiek, baketegi haren egiazko jabeak, ibilbide eta zidor haietako egiazko pasealariak.

       Ia goizero joaten nintzen hara. Aulki batean eseri eta irakurri egiten nuen. Batzuetan, hala ere, liburua belaunetara erortzen utzi eta ametsetan hasten nintzen, nire inguruan Paris bizitzen entzuteko eta antzinako erako hostape haietan amaigabeko atseden bat hartzeko.

       Baina berehala ohartu nintzen ez nintzela leku haietara langa zabaltzen zutenetik bertatik joaten zen bakarra, eta aldian behin aguretxo berezi bat topatzen nuen aurrez aurre lore multzo baten ertzean.

       Zilarrezko belarridun oinetakoak erabiltzen zituen, galtza bularrekodunak, lebita tabako-kolorea, Espainiako modura, farfaila zerrenda bat gorbata gisa, ile luzeko kapelu gris hegal-zabal bat, euritea gogora ekartzen zuena.

       Iharra zen, oso iharra, hezurtsua, keinukaria eta irribarretsua. Haren begi biziek betazalen mugimendu etengabe baten azpian taupadaka egiten zuten, dardaraz; eta urrezko kirtendun eskumakila bikain bat zuen beti aldean, beretzat inondik ere oroitzapen zoragarriren bat zekarkiona.

       Agure hark harritu egin ninduen hasieran, gero neurriz goitiko jakingura piztu zidan. Eta hostozko hormetatik zehar zelatatzen nuen, eta urrutitik jarraitzen nion, ikus ez nintzan basotxoen ertzean geldituz.

       Eta horra non, goiz batean, bere ustez bakarrik zegoela, mugimendu bitxi batzuk egiten hasi zen: jauzitxo batzuk hasieran, gero erreberentzia bat, ondoren dantza gurutzatu oraindik aski bizi bat dantzatu zuen bere hanka mainguaz, gero jiraka hasi zen galaiki, saltotxoka, modu harrigarri batean higituz, bere txotxongilo gorputz xumea kiribilkatuz, aurre hutsera agur samurgarri eta irrigarriak eginez. Dantzan ari zen!

       Harriduraz zurturik geratu nintzen, bietan nor zen zoro neure buruari galdetuz, hura ala ni.

       Baina bat-batean gelditu zen, antzezlaria antzezlekuan bezala aurreratu zen, makurtu zen, eta irribarre sotilak egiten zituen eta musuak botatzen antzezlarien gisa, bere esku ikaratiaz, zuhaitz inausizko bi ilaretarantz.

       Eta seriotasun handiz hasi zuen berriro bere paseabidea.

 

       Egun horretatik aurrera ez nion gehiago begia kendu; eta goizero-goizero ekiten zion berriro bere ariketa funtsik gabeko hari.

       Harekin hitz egiteko gogo ero bat sartu zitzaidan. Arriskatu nintzen, eta diosal eginik, esan nion:

       — Eguraldi ona dugu gaur, jauna.

       Makurtu egin zen.

       — Bai jauna, garai bateko eguraldi on egiazkoa hain zuzen.

       Handik zortzi egunera adiskide eginak ginen, eta haren historia ezagutu nuen. Dantza irakasle izana zen Operan, Luis XV.aren garaian. Eskumakila bikain hura Clermont-eko kondearen oparia zuen. Eta dantza aipatzen zitzaionean, ez zuen hitz jarioa eteten.

       Hona zer kontatu zidan egun batean:

       — Ni Castris-ekin ezkondu nintzen, jauna. Egingo dizut haren ezaguera, nahi baduzu, baina oso noizean behin baizik ez da etortzen hona. Lorategi hau dugu gure atsegina eta gure bizitza. Hauxe dugu lehenagoko garaietatik geratzen zaigun gauza bakarra. Iruditzen zaigu hau ez bagenu ezingo ginatekeela bizi. Zaharra eta dotorea da, ezta? Nire gaztarotik ezertan aldatu ez den giro bat arnasten dudala iruditzen zait hemen. Emazteak eta biok arratsalde guztiak igarotzen ditugu hemen. Ni, ordea, goizetik etortzen naiz, oso goiz jaikitzen naiz eta.

 

       Bazkaldu nuen bezain laster Louxembourgeko lorategira itzuli nintzen, eta berehala ikusi nuen nire adiskidea, amonatxo beltzez jantzi bati besoa emanez, eta harengana aurkeztu ninduen. Castris zen, printzeek, erregeek, munduan maitasun urrin bat utzi zuela dirudien mende galai hark guztiak maite izan zuen dantzari handia.

       Harrizko aulki batean eseri ginen. Maiatza zen. Lore usain gozo bat zebilen zirimolan bidetxo garbietan; eguzki eder bat irristatzen zen hostoen artetik, eta argitasun tanta zabalak ereiten zituen gure gainean. Castrisen jantzi beltzak argitasunez blai zirudien.

       Lorategia hutsik zegoen. Alokairuko zalgurdien hotsa entzuten zen urruti.

       — Azal iezadazu, bada —esan nion nik dantzari zaharrari—, zer zen menueta?

       Dardara egin zuen.

       — Menueta, jauna, dantzen erregina da, eta erreginen dantza, ulertzen? Erregerik ez denez gero, menuetik ez da.

       Eta batere ulertu ez nion goraipamen ditiranbiko luze bat hasi zuen hizkera hanpurutsu batez. Pausuak, mugimendu guztiak, jarrerak azaltzeko eskatu nion. Nahastu egiten zen, bere ezintasunean suturik, urduri eta nahigabeturik.

       Eta horretan, bat-batean, bere behinolako lagun isil begiratuarengana itzulirik:

       — Elisa, nahi al duzu, arren, nahi al duzu, egingo al didazu mesede, nahi al duzu jaun honi menueta zer zen erakuts diezaiogun?

       Bere begi urduriak alde guztietarantz bihurtu zituen, jaiki zen hitzik esan gabe, eta gizonaren aurrean jarri zen.

       Eta ezin ahaztuzko gauza bat ikusi nuen orduan.

       Haurren milikeriak eginez zebiltzan hara-hona, elkarri irribarre egiten zioten, balantza egiten zuten, makurtzen, jauziak egiten, antzinako mekanika apurtu samarren batek, behinola trebezia handiko langileren batek bere garaiko modura eginak, dantzarazten zituen bi panpina zahar bailiran.

       Eta bihotza sentimen bereziz aztoratua nuela, arima melankolia esan ezinezko baten zirrarapean nuela nengokien begira. Agerpen negargarri eta barregarri bat zirela iruditzen zitzaidan, mende baten itzal modatik joana. Barre egiteko gogoa nuen, eta negar egiteko beharra.

       Bat-batean gelditu ziren. Dantzako irudiak bukatuak zituzten. Zenbait segundoz zutik geratu ziren, bata bestearen aurrean, modu harrigarri bateko keinuak eginez; eta gero zotinka besarkatu zuten elkar.

 

       Handik hiru egunera probintziara nindoan. Geroztik ez ditut ikusi. Handik bi urtera berriro Parisa itzuli nintzenean, mintegia ezabatua zen. Zer bilakatu ote dira haiek, beren behinolako lorategi maitatu hura, bere labirinto bideekin, bere antzinako urrinarekin eta bere bihurguneetako hostape haiekin, dena galduta?

       Hilik ote dira? Kale modernoetan ote dabiltza hara-hona esperantzarik gabeko erbesteratuak bailiran? Menuet fantastikoren bat dantzatzen ari ote dira, argimutil espektro, hilerriren bateko altzifreen artean, bide hilobiz inguratuetan zehar, ilargiaren argitan?

       Haien oroitzapenak sorgindurik nauka, harrapaturik nauka, zauri bat bezala dut nire baitan. Zergatik? Ez dakit.

       Barregarri irudituko zaizue hau guztia, ezta?

 

(1882ko azaroaren 20an)

 

 

Saint-Michel Mendiko elezaharra

 

       Cancaletik ikusi nuen lehendabizikoz, itsasoan landaturik dagoen laminen gaztelu hori. Zehaztasun gabe ikusi nuen, itzal grisa zeru lainotsuaren kontra zutitua.

       Avranches-etik ikusi nuen berriro, eguzkia sartzean. Hondar eremu mugagabea gorri zegoen, odaiertza gorri zegoen, badia neurrigabe osoa gorri zegoen; abadia maldatsua, han, jauregi fantastiko bat bezala lurretik urruti baztertua, ametsezko palazio bat bezala harrimen eragilea, uste ezin bezalako berezi eta ederra, hura baizik ez zen geratzen ia beltz hiltzen ari zen egunaren purpuretan.

       Biharamun goizean eguna argitzearekin joan nintzen harantz, hondarretan zehar, begia harribitxi itzelezko, mendia bezain handi, kameu bat bezala zizelatu eta muselina bezain arin hartarantz tinkaturik. Gertuago eta miresmenak goitituago sentitzen nintzen, munduan ez baita ezer, agian, hura baino gauza harrigarriagorik eta bikainagorik.

       Eta harantz-honantz ibili nintzen, txunditurik, jainko baten gela topatu izan banu bezala, zutabe arin edo astunek eusten zieten areto haietan zehar, pasabide argitara zabaldu haietan, zerura jaurtitako suziriak ziruditen ezkila dorre haietarantz eta dorretxo, zurrut-harri, apaindura lirain eta xarmagarrizko nahaste hartara guztira, harrizko bolanderak, granitozko farfailak, arkitekturazko maisulan itzelezko eta fin ziren haietara guztietara nire begiak jasorik.

       Estasian bainengoen, behe-normandiar nekazari bat ondoratu zitzaidan, eta San Migelek deabruarekin izandako eztabaida handiaren historia kontatu zidan.

       Eszeptiko burutsu batek esana du: «Jainkoak bere irudira egin zuen gizona, baina gizonak ederki eman dio ordaina».

       Hitz horiek egia eterno bat dute, eta oso gauza jakingarria izango litzateke kontinente bakoitzean hango jainkoaren historia egitea, eta gure probintzietako patroien historia orobat. Beltzak idolo ankerrak ditu, gizon-jaleak; mahomatar poligamoak emakumez betetzen du bere paradisua; grekoek, jende praktikoa izaki, grina guztiak jainkotu zituzten.

       Frantziako herritxoek zeinek bere santu patroia du zaindari, zeinek bertako biztanleen irudira moldatua.

       San Migel Behe-Normandiako zaindaria da, San Migel, aingeru distiratsu gailena, ezpataduna, zeruetako heroia, garailea, Satanen menderatzailea.

       Baina hona nola ulertzen eta kontatzen duen behe-normandiar maltzur zuhurrak santu handi horrek deabruarekin izandako borroka.

       «Bere auzo deabruaren gaiztakerietatik babesteko, San Migelek bere kabuz jaso zuen, itsasoaren erdian, goiaingeru baten dina izango zen egoitza hau; eta horrelako santu batek baizik ezin zezakeen, zinez, honelako bizilekurik eraiki beretzat.

       Baina oraindik ere deabruaren hurbiltasunaren beldur zenez, itsasoa bera baino gaiztoago diren hondar higikariz inguratu zuen bere etxaldea.

       Deabrua etxola apal batean bizi zen itsasertzean; baina deabruak zituen ur gaziz bustitako belardiak, uzta astunak biltzen diren lur gozo ederrak, ibar aberatsak eta eskualde hartako guztiko malda emankorrak; santuak, berriz, hondarra baizik ez zuen bere mende. Eta hala Satan aberatsa zen, eta San Migel eskale bat bezain txiro.

       Urtetan barau eginik egoera horretaz aspertua zen santu hura, eta deabruarekin hautsi-mautsi bat egitea deliberatu zuen; ez zen, ordea, gauza erraza, Satanek beretzat nahi baitzituen bere uztak.

       Sei hilabetez gogoetan aritu zen; gero, goiz batean, lehorrerantz abiatu zen. Deabrua ate aurrean zopa jaten ari zen santua ikusi zuenean; ber-bertatik joan zitzaion bidera, haren mahukaren ertzari muin egin zion, etxera sartu zuen eta zerez freskatu eskaini zion.

       Katilu bat esne edan ondoren, San Migelek hartu zuen hitza.

       — Tratu on bat proposatzera etorri natzaik.

       Deabruak, sinesbera eta mesfidantzarik gabe, erantzun zion:

       — Interesatzen zaidak.

       — Hona. Hik hire lur guztiak utziko dizkidak.

       Satanek, kezkaturik, hitz egin nahi izan zuen:

       — Baina...

       Santua berriro hasi zen.

       — Entzun lehendabizi. Hik heure lur guztiak utziko dizkidak. Nire ardura izango duk haiek zaintzea, lan egitea, maneatzea, ereitea, ongarritzea, dena, eta uzta erdi bana banatuko diagu. Ados haiz?

       Deabruak, berez nagia baitzen, ongi iritzi zion.

       Mendi bakarti haren inguruan arrantzatzen diren barbarin aho-gozagarri haietako batzuk besterik ez zizkion eskatu, tratuaren gehigarri. San Migelek arrainak agindu zizkion.

       Elkarren eskua jo zuten, alboka listu egin zuten, tratua egina zela adierazteko, eta berriro hasi zen santua.

       — Begira, ez diat nahi niregatik zertaz kexu izan dezaan. Aukera ezak zer nahi duan: uztatik lur gainean geratzen dena ala lur azpian geratzen dena.

       — Lur gainean geratzen dena hartzen diat —esan zuen deabruak.

       — Ados nauk —esan zuen santuak.

       Eta alde egin zuen.

       Horrela bada, handik sei hilabetera, deabruaren sail itzelean azenarioa, arbia, tipula, terebuza baizik ez ikusten, sustrai lodiak eta jateko onak dituzten landareak den-denak, hostoak gehienez ere abereak bazkatzeko erabiltzen direnak.

       Satanentzat ez zen ezer izan, eta kontratua hautsi nahi izan zuen, San Migeli "maliziati" deituz.

       Santua, ordea, labore lanetara zaletua zen; deabruarengana jo zuen berriro:

       — Ziur esaten diat ez naizela horretaz gogoratu ere egin; berez gertatu duk horrela; ez duk nire erruz izan. Eta horren ordaina emateko, lur azpian geratzen den guztia hiretzat hartzeko eskaintzen diat aurten.

       — Ados nauk —esan zuen Satanek.

       Hurrengo udaberrian, Gaitzaren espirituaren lurralde guztiak bete-beterik zeuden gari lodiz, ezkila dorreak ziruditen olo gizenez, lihoz, koltza ederrez, hirusta gorriz, ilarrez, azaz, orburuz, bihitan edo fruitutan eguzkitara ontzen den guztiaz.

       Oraingo honetan ere ez zen ezer ere izan Satanentzat, eta erabat haserretu zen.

       Bere belardiak eta bere soroak berriro hartu zituen, eta gor egin zien bere auzoaren hasibide berri guztiei.

       Urte oso bat joan zen. Bere bizileku bakanetik urrutiko lur emankorrari begira egoten zen San Migel, eta deabrua bere lanak zuzentzen, uztak jasotzen, bihia jotzen ikusten zuen. Eta amorratzen ari zen, bere ezintasunean sumindurik. Satani gehiago iruzur egin ezin zionez, haren mendeku hartzea erabaki zuen, eta hurrengo astelehenean afaltzera etortzeko gonbidatzera joan zitzaion.

       — Beharbada ez duk oso zori onik izan nirekin izan dituan tratuetan —esan zion—, bazekiat, baina ez niake nahi horregatik gure artean inolako aiherkunderik izaterik, eta etorriko haiz nirekin afaltzera. Gauza onak emango dizkiat jateko.

       Satanek, nagi bezain jatun ona baitzen, bertatik onartu zion. Esandako egunean, bere jantzirik ederrenez jantzi eta Mendira bidea hartu zuen.

       San Migelek mahai bikain baten aurrean eserarazi zuen. Oilar gandorrez eta giltzurrunez betetako opil bat atera zuten lehendabizi lukainkatarako haragi albondigekin, ondoren bi barbarin lodi gurinetan, gero indioilar zuri bat ardotan gozatutako gaztainaz betea, gero arkume izter gazitu bat, gozokia bezain guria; gero ahoan urtzen diren barazkiak eta opil gozo beroa, lurrunarekin halako gurin urrin bat zabaltzen zuena.

       Sagardo huts tanta bat, apartsua eta gozoa, eta ardo gorri hordigarria, eta plater bakoitzaren ondoren zurrut bat egiten zitzaion sagar-pattar zahar gozoari.

       Kutxa-zuloak bezalaxe jan eta edan zuen deabruak, hainbesteraino non beharrak izan baitzituen.

       Orduan, San Migelek, beldurgarri jaikirik, trumoi ahots batez egin zion oihu:

       — Nire aurrean, gero! Nire aurrean, koldar hori! Nire aurrean... ausartzen haiz...

       Satanek, eroturik, ihes egin zuen, eta santuak, makila bat harturik, atzetik jarraitu zion.

       Areto sabai-apaletan zehar lasterka, zutabeen inguruka, airean zihoazen zurubietan gora, erlaitzetan galapan, zurrut-harriz zurrut-harri jauzika. Deabru gaixoa, arima erdiratzeko moduan gaixoturik, ihesi zebilen, santuaren etxea zikinduz. Azkenik azkeneko terrazan aurkitu zen, goren-gorenean, badia zabal-zabala bere urrutiko hiri, bere hondardi eta bere belardiekin ikusten den lekuan. Ezin zuen gehiago ihes egin, eta santuak, atzetik ostikada amorratu bat jorik, bala baten gisa jaurti zuen espazioan zehar.

       Gezia bailitzan igaro zuen zerua, eta Mortaingo hiriaren aurrean erori zen azkenik astun-astun. Haren kopetako adarrak eta haren ataletako erpeak sakoneraino sartu ziren haitzean, eta betiko gorde dira han Satanen eroriko haren aztarrenak.

       Herren jaiki zen, menderen mendeko elbarriturik; eta, Mendi zoritxarreko hura, eguzkiaren sartzean harkaitz orratz bat bezala zutitua, urrutitik ikusten zuela, ongi bai ongi ulertu zuen beti menderatuko zutela borroka berdingabe hartan, eta hanka narraska zuela aldegin zuen, bere soroak, bere maldak, bere ibarrak eta bere belardiak etsaiari utzirik.

       Eta horra nola menderatu zuen San Migelek, normandiarren zaindariak, deabrua».

       Beste herri batek beste eraren batera amestuko zukeen gudu hori.

 

(1882ko abenduaren 19an)

 

 

Gabonetako ipuina

 

       Bonenfant doktorea bere oroimenean bila ari zen, ahopeka errepikatuz: «Gabonetako oroitzapen bat?... Gabonetako oroitzapen bat?...»

       Eta bat-batean jaulki zuen:

       — Badaukat bat, eta ondo berezia gainera; harrigarrizko historia da. Mirari bat ikusia naiz! Bai, andreak, mirari bat, Gabon gauez.

       Harriturik zaudete niri horrela hitz egiten entzunda, ezertan sinesten ez dudalako. Eta hala ere mirari bat ikusia naiz! Ikusi, esan nuen berriro, ikusi, neure begiez, ikusi esaten dena.

       Harritu nintzen? ez; zeren zuen sinesteetan sinesten ez badut ere, fedean badut sinestea, eta badakit gauza dela mendiak mugitzeko. Adibide asko atera nezake; baina haserretu egingo zintuzketet, eta nire historiaren zirrara arintzeko arriskua izango nuke gainera.

       Aitortu beharra dizuet lehendabizi ikusi nuen hark askorik konbentzitu eta erlijiora aldatu ez baninduen ere, berebiziko zirrara eragin zidala hala ere, eta laño-laño azaltzen ahaleginduko natzaizue, auverniar baten sineskortasuna banu bezala.

       Herri mediku nintzen garai hartan, eta Rollevilleko herri txikian bizi nintzen, Normandia erdi-erdian.

       Izutzeko negua egin zuen urte hartan. Azaro bukaeratik bertatik hasi zuen elurra, astebetez izotza izan ondoren. Urrutitik ikusten ziren iparretik hodei lodiak nola zetozen, eta maluta erortze zuria hasi zen.

       Gau bakar batean zabaldi osoa estali zuen.

       Emakumeak, beren korta karratuetan, beren zuhaitz antzigarrez hautseztatuzko errezelen atzean bakarrik, loak harturik ziruditen apar lodi arin haren metatzearen azpian.

       Zarata batek ere ez zuen igarotzen landa geldia. Beleak bakarrik zebiltzan, taldeka, zeruan arku luzeak eginez, beren bidea alferrik bilatzen, denak batera alor zurbiletara jaisten eta beren moko handiez elurrari mokoka eginez.

       Denbora guztian erortzen ari zen hauts haren lerratze zehazgabe beti jarraitua baizik ez zen entzuten.

       Zortzi egun oso-oso iraun zuen horrek, eta elur-jasa atertu egin zuten. Bost oin lodiko estalkia zuen lurrak bizkarrean.

       Eta hurrengo hiru asteetan zeru argi bat, egunez kristal urdina bezalakoa, eta, gauez, antzigarrezkoak esango liratekeen izarrez josi-josia, hain baitzen giro laborria espazio zabalean, zabaldu zen elurrezko geruza trinko, gogor, distiratsuaren gainean.

       Zabaldia, hesiak, itxituretako hormak, hila zirudien denak, hotzak hila. Ez gizonik ez abererik ez zen irteten: alkandora zuriz jantzitako borda haien tximiniek baizik ez zuten adierazten bizitza ezkutua, egurats izoztuan zuzen-zuzen goratzen ziren ke-haritxo meheen bidez.

       Aldiro-aldiro zuhaitzen kraska entzuten zen, beren zurezko besoak azalaren azpian zartatu izan balitzaizkie bezala; eta, zenbaitetan, adar lodiren bat askatu eta erori egiten zen, izozte garaiezinak barneko izerdia harri bihurturik eta hariak etenik.

       Han-hemenka barreiaturik zeuden bizilekuek ehunka legoaz ziruditen bata bestetik urrunduak. Ahal zen bezala bizi zen jendea. Neu bakarrik ahalegintzen nintzen hurbileneko bezeroengana joaten, edozein unetan zuloren batean elurperaturik geratzeko arriskutan.

       Berehalaxe ohartu nintzen izumen misteriozko bat zabaldu zela eskualde osoan. Halako zigorraldiak ezin zuen, herritarren ustez, berezkoa izan. Gauez ahotsak, ziztu ozenak, iragaitzazko garrasiak entzuten zirela esaten zen.

       Garrasi eta ziztu horiek ilunabarrean bidaiatzen duten hegazti migratzaileek eginak ziren inondik ere, pilaka baitzihoazen hegoalderantz ihesi. Baina zoaz asaldatuta dagoenari arrazoizko gauzarik ulerraraztera. Izumen bat ari zen jabetzen jendearen gogoaz, eta gertaera ezohikoren baten zain zeuden.

       Vatinelen ola Epiventeko etxaldearen ertzean zegoen, orain ikusezin eta hutsik zegoen errege bide handiaren ondoan. Eta etxetarrak ogi gabe zeudenez, herriraino joatea deliberatu zuen errementariak. Ordu batzuk eman zituen eskualdearen erdia osatzen duten sei etxeetan hizketan, hartu zuen bere ogia, eta berriak ikasi zituen, eta landetan zabaldua zen beldur hartatik pixka bat ere bai.

       Eta gaua baino lehen bideari eman zitzaion.

       Horretan, hesi baten ondotik zihoala, elurretan arrautza bat ikusi ote zuen iruditu zitzaion; bai, arrautza bat hantxe utzia, munduaren gainerako guztia bezalaxe zuri-zuri. Makurtu zen, arrautza zen hain justu. Nondikoa ote zen? Nongo oiloa aterako ote zen oilategitik eta leku hartan errun arrautza? Harritu zen errementaria, ez zuen ulertzen; baina arrautza hartu, eta emazteari eraman zion.

       — Tori, andrea, begira bidean aurkitu dudan arrautza bat!

       Emakumeak buruari eragin zion:

       — Arrautza bat bidean? Eguraldi honekin, mozkortuta zaude, ala?

       — Ezetz, bada, andrea, hesi baten oinean zegoela gainera, eta beroa oraindik, izoztu gabe. Hona, tripa gainean ekarri dut, hoztu ez zedin. Zeuk jango duzu, afaritarako.

       Zopa geldiro egosten ari zen eltzean jarri zuten arrautza, eta eskualdean esaten zena kontatzen hasi zen errementaria.

       Emaztea zurbil-zurbil zegoen hari entzuten.

       — Neuk ere entzun nituen ziztuak lehengo gau batean, tximiniatik zetozela ematen zuen.

       Mahaian eseri ziren, jan zuten zopa lehenik, eta gero, senarrak bere ogian gurina zabaltzen zuen bitartean, emazteak arrautzari heldu, eta begi mesfidatiz miatu zuen.

       — Eta zerbait okerrik balego arrautza honetan?

       — Zer nahi duzu hor egotea?

       — Nik al dakit zer?

       — Tira, jan ezazu, ez ezazu ergelarena egin.

       Arrautza kraskatu zuen. Beste arrautza guztiak bezalakoxea zen, eta errun berria.

       Zalantzaz hasi zen jaten, hozka egin, utzi, berriro hartu. Senarrak esaten zion:

       — Eta, zer gustu du, e, arrautza horrek?

       Emazteak ez zion erantzun, eta dena irentsi zuen; gero, bat-batean, begiak finko, latzikaraturik, izumenez iltzatu zituen bere gizonarengan, besoak jaso zituen, bihurritu zituen, eta burutik oinetaraino dardaraz, lurrean itzulika hasi zen, oihu lazgarria botaz.

       Gau guztia eman zuen dardara erdiragarri haietan, ikara beldurgarriek astintzen zutela, zalaparta izugarritan. Errementariak, geldirik eutsi ezin zionez, lotu egin behar izan zuen.

       Etengabe ari zen oihu eta oihu, nekaezinezko ahots batez:

       — Gorputzean daukat! Gorputzean daukat!

       Biharamunean deitu ninduten. Ezagutzen diren baregarri guztiak agindu nizkion, baina inolako emaitza onik ez nuen lortu. Erotuta zegoen.

       Orduan, sinetsi ere ezinezko lastertasun batez, elur handiak eragotzi gabe, landetxez landetxe zabaldu zen berria, berri bitxia: «errementariaren emaztea deabruak hartu duela!» Eta alde guztietatik inguratzen zen jendea, baina ez ziren ausartzen etxean sartzen; urrutitik entzuten zituzten haren garrasi mingarriak, hain ahots ozenez non ez bailitzateke uste izango gizakiak eginak zirenik.

       Herriko apaizari abisu eman zioten. Apaiz zahar sineskor bat zen. Eliz-jantziz azaldu zen, elizakoak ematera bezala, eta eskuak luzaturik exorzismoak esan zizkion, lau gizonen artean emakumeari, ahobitsetan eta bihurrika, ohean eusten zioten bitartean.

       Baina ez zioten izpiritua atera.

       Gabonak iritsi ziren eta eguraldia ez zen aldatu.

       Gabon bezpera goizean ikustera etorri zitzaidan apaiza.

       — Andre gaixo hori gaur gaueko elizkizunera etortzea nahi nuke —esan zidan—. Baliteke Jainkoak mirari bat egitea, emakume batengandik jaio zen ordu berean.

       Eta nik erantzun nion:

       — Ni ados nago erabat, abade jauna. Elizkizunak bere izpiritua hunkitzen badio (eta ez dago hori baino gauza egokiagorik hura hunkitu ahal izateko), bestelako erremediorik gabe ere senda daiteke hori.

       — Zu ez zara sinestuna, doktore jauna —xuxurlatu zidan apaiz zaharrak—, baina lagun iezadazu, ezta? Arduratuko al zara hura ekartzeaz?

       Lagunduko niola agindu nion.

       Arratsa iritsi zen, gero gaua; eta elizako kanpaia jotzen hasi zen, bere ahots kexatia espazio hitsean zehar, elurtza zuri izoztuan zehar barreiatuz.

       Geldiro zetozen izaki beltzak, taldeka, kanpandorrearen brontzezko deiaren esaneko. Ilargi beteak distira bizi zurixka batez argitzen zuen odaiertz guztia, ikusgarriago bihurtzen zuen landetako laztura hitsa.

       Lau gizon sendo neramatzan, eta olara joan nintzen.

       Deabrutua garrasika ari zen denbora guztian, bere ohatzeari loturik. Garbi jantzi genuen, asaldaturik jarkitzen zen arren, eta eraman egin genuen.

       Eliza jendez beterik zegoen orain, argitua eta hotz; korukoek beren nota monotonoak jaulkitzen zituzten; sugea zurrungaka ari zen; beretterraren txilinak aldiro jotzen zuen, eliztarren mugimenduak arautuz.

       Emakumea eta haren zaindariak apaiz etxeko sukaldean itxi nituen, eta egokien nerizkion unea noiz iritsiko zain geratu nintzen.

       Jaunartzearen ondoko unea aukeratu nuen. Herritar guztiek, gizon ala emakume, beren Jainkoa hartua zuten, haren gogortasuna beratzeko. Isiltasun handi bat zegoen apaizak Jainkoaren misterioa bukatzen zuen bitartean.

       Nik agindurik, atea zabaldu eta lau laguntzaileek eroa ekarri zuten.

       Argiak, jendetza belauniko, aldare aurrea sutan eta sagrario urre-kolorea ikusi zituenetik, halako kemenez hasi zen indarka, non ihes egin baitzigun ia, eta halako oihu ozenak bota zituen non izumenezko ikara bat zabaldu baitzen elizan; buru guztiak goratu ziren; batzuek ihes egin zuten.

       Hark ez zuen emakume baten itxura ere, gure eskuetan kizkurturik eta bihurriturik, aurpegia atzera itzulia, begiak eroturik.

       Aldare aurreko mailetaraino ekarri eta lurraren kontra indarrez makurtuta eduki genuen.

       Apaiza jaikia zen; zain zegoen. Geldirik ikusi zuenean, hartu zuen eskuetan Eguzki santua, bere urrezko izpiekin, ostia zuria erdian zuela, eta urrats batzuk eginik, bere buruaz gainera jaso zuen bi besoak luzaturik, deabrutuaren begirada aurrean jarririk.

       Hura oihuka ari zen denbora guztian, begia gauza dizdizari hartan finko, tenk zuela.

       Eta apaiza hain zegoen geldirik, non aise hartuko bailitzateke elizako iruditzat. Eta luzaro egon zen horrela, luzaro.

       Emakume hark beldurrak hartua zirudien, zurtua; finko zegokion Eguzki santuari begira, oraindik ere berebiziko astinaldiak joz, baina iragankorrak hala ere, eta oihuka betiere, baina ez lehen bezalako ahots urragarriz.

       Eta luzaro iraun zuen oraindik ere.

       Esango litzateke ezin zituela begiak apaldu, ostiari lotuak zituela; intziria besterik ez zuen egiten dagoeneko; eta gorputz zurrundua biguntzen, abailtzen ari zitzaion.

       Jendetza guztia belaunikaturik zegoen, bekokia lurreraino makurturik.

       Deabrutuak bizkor-bizkor jaisten zituen orain betazalak, eta gero berriro jaso, bere Jainkoaren bista ezin jasan izango balu bezala. Isilik zegoen. Eta gero, bat-batean, begiak itxirik geratu zitzaizkiola ohartu nintzen. Sonanbuluen loak hartua zuen, eguzki santu urrezko izpidunari begira luzaro egonak hipnotizaturik, barka! menderaturik, Kristo garaileak azpiraturik.

       Bizi gabe atera zuten handik, apaiza berriro aldarera igotzen zen bitartean.

       Eliztarrak, guztiz asaldaturik, Te Deum bat kantatzen hasi ziren, esker onez.

       Eta errementariaren emazteak berrogei orduz lo egin zuen jarraian, eta haren ondoren deabruturik egondako aldiaren eta askatu zenekoaren inolako oroitzapenik gabe esnatu zen berriro.

       Horra bada, andreak, nik ikusi nuen miraria.

       Bonenfant doktorea isildu zen, eta gogoz kontrako ahotsez jarraitu zuen gero:

       — Ezin izan nien mirari hori idatziz jasotzea ukatu.

 

1882ko abenduaren 25ean

 

 

Munstroen ama

 

       Lehengo batean jende aberatsak zale diren hondartza batean Parisko emakume gazte, dotore, xarmagarri eta guztiek adorazioa eta begirunea dioten bat pasatzen ikusita gogoratu zaizkit berriro historia izugarri hura eta emakume izugarri hura.

       Historia hau aspaldikoa da dagoeneko, baina honelako gauzak ez dira inoiz ahazten.

       Adiskide batek probintzia bateko hiri txiki batean egonalditxo bat egitera gonbidatuta nengoen. Eskualde hartako gauzak ezagutarazteko alde guztietatik erabili ninduen; entzute handiko paisajeak, gazteluak, industriak, behinolako erauzkinak erakutsi zizkidan; monumentuak, elizak, antzinako ate landuak, berebiziko gerria zuten zuhaitzak, itxura berezikoak, San Andresen haritza eta Roqueboise-ko hagina.

       Eskualde hartako ikusgarri guztiak miresmen adierazpenen artean aztertu nituenean, zer ikusi gehiago ez zela azaldu zidan etsimen aurpegia jarririk nire adiskideak. Arnasa hartu nuen. Banuen, bada, atseden hartzeko aukera, zuhaitzen gerizpean. Baina, horretan, oihu egin zuen bat-batean.

       — A, bai! munstroen ama daukagu, ezagutarazi behar dizut hori!

       — Nor? —galdetu nion nik—, munstroen ama?

       Adiskidea berriro hasi zen:

       — Emakume guztiz gorrotagarri bat, deabru egiazko bat, urtero, nahita, haur itxuragabeak, nazkagarriak, beldurgarriak, munstroak, hitz batean, egiten dituena, eta gero munstro-erakusleei saltzen dizkiena.

       »Merkatari higuingarri horiek aldiro-aldiro etortzen dira ea beste haur mordoiloren bat egin ote duen jakitera, eta halakoa gustuko dutenean, berentzat hartzen dute amari errenta bat ordainduz.

       »Hamaika kume ditu gisa horretakoak. Aberatsa da.

       »Txantxetan ari naizela uste duzu, asmatzen ari naizela, gauzak puztu egiten ditudala. Ez, bada. adiskidea. Egia baizik ez dizut kontatzen, egia zehatza.

       »Goazen emakume hori ikustera. Gero esango dizut nola bihurtu zen munstrogintzako fabrika».

 

* * *

 

       Errebaletako auzo batera eraman ninduen.

       Bide ondoko etxe pollit batean bizi zen. Apaina eta ondo zaindua. Lorategia lorez betea zen, eta usain ona zuen. Bere lanetatik erretiroa hartutako notario baten etxea esango litzateke.

       Neskame batek landetxe giroko egongela-edo batean sartu gintuen, eta han agertu zen zorigaiztoko hura.

       Berrogei urtetsu zituen. Aurpegiera gogorreko emakume handi bat zen, baina ongi egina, indartsua eta osasuntsua, baserritar emakume sendoaren itxura betekoa, erdi abere erdi emakume.

       Bazekien zer gaitzespen zegoen berekiko, eta bazirudien apaltasun gorrotoz bete batez baizik ez zuela jendea hartzen.

       Galdetu zuen:

       — Zer nahi duzue, jaunak?

       Nire laguna hasi zen:

       — Esan didate zure azkeneko haurra jende guztia bezalaxe zela egina, ez zuela ezertan ere bere senideen antzik. Horixe ziurtatu nahi izan dut. Egia al da?

       Begirada maltzur haserre bat bota zigun, eta erantzun zuen:

       — Ez, bai zera!, jauna. Besteak baino ere itsusiagoa da beharbada. Ez dut batere zorte onik, ez dut zorte onik. Denak horrelakoxeak, jauna, denak horrelakoxeak, tamala da, izan al daiteke Jainko ona honen gogor munduan bakarrik dagoen emakume gaixo batekin, izan al daiteke?

       Bizi-bizi mintzatzen zen, begiak apal, itxura hipokrita batez, beldur den piztia anker baten gisan. Bere ahotsaren doinu garratza gozatu, eta harridura eragiten zuen negarrezko hitz horiek, faltsetezko ahotsez jaulkiak, keinu mutirietarako eta otsoek bezala ulu egiteko eginagoa zirudien gorputz hezurtsu, indartsuegi, ertz moldegabekodun hartatik irteteak.

       Nire adiskideak galdetu zion:

       — Ikusi al genezake zure haurra?

       Gorritu egin zela iruditu zitzaidan. Ala tronpatu egin nintzen? Une batez isilik egon ondoren ahotsa goratuz esan zuen:

       — Zertarako balioko lizuke?

       Burua jasoa zuen, eta begirakune gogorrez begiratzen zigun, begiradan sua zuela.

       Nire laguna berriro hasi zen:

       — Zergatik ez diguzu erakutsi nahi? Jende askori erakusten diozu. Badakizu nori buruz ari naizen!

       Asaldu bat izan zuen, eta bere ahotsa bazterturik, bere haserreari jareginik, oihu egin zuen:

       — Horretara etorri zarete orduan, ezta? Niri irain egitera? Nire haurrak piztiak bezalakoak direla? Ez duzue ikusiko, ez, ez, ez duzue ikusiko; zoazte hemendik, zoazte hemendik. Ez dakit zergatik torturatu behar nauzuen guztiek honela?

       Eskuak gerrian jarrita zetorkigun. Haren ahotsaren hots zakarrarekin, halako intziri gisako bat, edo miau bat hobeto, ergel baten oihu errukarria atera zen ondoko gelatik. Hezur muinetaraino sartu zitzaidan zirrara. Atzeraka gindoazen emakumearen aurrean.

       Nire adiskideak zorrozki esan zuen:

       — Kontuz ibili, Deabrua (Deabrua deitzen zion jendeak), kontuz ibili, egunen batean zoritxarra ekarriko dizu honek.

       Haserrearen haserrez dardaraz hasi zen, ukabilak astinduz, bere onetik aterata, garrasika:

       — Zoazte hemendik! Zerk ekarri behar dit zoritxarra? Alde hemendik! sinesgabe horiek!

       Ate aurrean geundenean, adiskideak galdetu zidan:

       — Eta? Ikusi al duzu? Zer diozu?

       — Konta iezadazu piztia honen historia —erantzun nion nik.

       Eta hona zer kontatu zidan handik, haizetxo mehe batek, aldiro putz eginez, itsaso bare bat bezala uhinetan kizkurtzen zituen uzta dagoeneko helduek inguratzen zuten lehengo bide nagusi zurira itzultzen ari ginen bitartean.

 

* * *

 

       Neska hura neskame zen behinola landetxe batean, neskame adoretsua, prestua eta zuhurra. Ez zuen maitalerik, ezagunik behintzat, ez zuen ahulezia susmorik.

       Hutsegite bat izan zuen, edonork bezala, uzta bilketako gau batez, azao ebakien artean, ekaitzezko zeru baten pean, aire geldi astunak labe bateko beroaz beterik dirudien eta mutilen eta nesken gorputz beltzaranak izerdiz blaitzen dituzten horietako batean.

       Berehalaxe sentitu zuen haurdun zegoela, eta lotsak eta beldurrak torturatu zuten. Bere zorigaitza nola edo hala ezkutatu nahirik, bortxaz estutzen zuen gerria, berak asmatua zuen sistema batez: halako indarrezko gerruntze moduko bat, oholtxoz eta sokaz egina. Zenbat eta gehiago hazten zitzaion sabela handitzen ari zen haurraren eraginez, orduan eta gehiago estutzen zuen estira tresna hura, martirio hura sufrituz, baina oinazea kuraia handiz eramanez, beti irribarrez eta zauli, ezer erakutsi edo susmatzen utzi gabe.

       Bere sabel barruan hondatu zuen makina ondikozko hark lotzen zuen izaki txiki hura, estutu eta itxuragabetu egin zuen, eta munstro bihurtu zuen. Haren burezur estutua punta baten gisa atera zen, bi begiak bekokitik kanpora irtenak zituela. Soin atalak, gorputzaren kontra estuturik, mahatsondoaren aihenak bezalaxe bihurriturik hazi zitzaizkion, neurrigabe luzatu zitzaizkion, armiarma hankak bezalako behatzez bukatuak.

       Bularra txiki-txiki geratu zitzaion, intxaurra bezala biribil-biribila.

       Soroan erditu zen udaberri goiz batez.

       Jorratzaileak, laguntzera etorririk, gorputzetik ateratzen ari zitzaion piztia ikusi zutenean, ihesi joan ziren oihuka. Eta hotsa zabaldu zen eskualdean zehar deabru bat ekarri zuela mundura. Harrezkero deitzen diote «Deabrua».

 

* * *

 

       Lanetik bota zuten. Errukitik bizi izan zen, eta amodiotik ere bai agian, ezkutuan, neska ederra baitzen, eta gizon guzti-guztiak ere ez baitira infernuaren beldur.

       Berak hazi zuen bere munstroa, beste alde batetik gorroto basati batez gorrotatzen zuena, eta ito izango zukeena beharbada, apaizak, gerta zitekeen makurra aurrez sumaturik, justiziaren mehatxuaz beldurtu izan ez balu.

       Horrela bada, behin, handik zebiltzan gauza bitxien erakusle batzuek kume ikaragarri haren berri entzun zuten, eta erakusteko eskatu zioten, gogoko bazuten eraman ahal izateko. Gogoko izan zuten, eta bostehun libera ordaindu zioten bertatik eskura amari. Amak, lotsa baitzuen hasieran, ez zien utzi nahi animalia suerte hura ikusten; baina dirua balio zuela eta haien gogoa pizten zuela ohartu zenean, tratuan hasi zen, liberak banan-banan eztabaidatzen, bere haurraren akatsen aipuez haiek gogoberotuz, salneurria nekazariaren tema lehiatsuaz jasoz.

       Lapurreta egin ez ziezaioten, paper bat egin zuen haiekin. Eta, hartaz gainera, urtero beste laurehun libera ordaintzeko hitz eman zioten, piztia hura beren zerbitzurako hartu izan balute bezala.

       Ustekabeko irabazi hark erotu zuen ama, eta harrezkero beti izan zuen gogoa halako beste ikusgarri batez erditzeko, etxe oneko andre batek bezalako errenta batzuen jabe egiteko.

       Antzu ez zenez, nahi bezala lortu zuen, eta trebe bihurtu zen, dirudienez, haurdunaldian zer modutan estutzen zituen, munstro haiek izango zuten itxura nahierara erabakitzeko.

       Denetik izan zuen, luzeak eta laburrak, batzuk karramarroaren gisakoak, beste batzuk muskerraren itxurakoak. Asko hil egin ziren, ama damu zen.

       Justizia ahalegindu zen hartan esku hartzen, baina ezin izan zen ezer frogatu. Bakean utzi zuten, hortaz, bere ikusgarri haiek moldatzen.

       Gaur egun baditu hamaika ongi biziak, sasoi onak ala txarrak gorabehera, urteko bospasei mila libera ematen diotenak. Bat bakarra falta da eramateko, erakutsi nahi izan ez zigun hori. Baina ez du luzaroan aldean edukiko, gaur egun munduan diren eskujokari eta inkaminari guztiek ezagutzen baitute, eta aldiro-aldiro etortzen baitira ezer berririk baduen begiratzeko.

       Enkanteak eta guzti antolatu izan ditu haien artean, ikuskariak egiaz merezi duenean.

 

* * *

 

       Nire adiskidea isildu zen. Sakoneko higuin batek hartua zidan barrena, eta amorru asaldatu bat, nire esku nuenean piztia hura ez urkatu izanaren damua ari zitzaidan jabetzen.

       — Eta nor da aita? —galdetu nuen.

       Hark erantzun:

       — Inork ez daki. Aita edo aitak lotsor samarrak dira. Ezkutatu egiten da edo dira. Irabaziak hainbana dituzte, agian.

 

* * *

 

       Gogotik atzendua nuen aspaldiko gertaera hori, harik eta lehengo horretan, oso modan dagoen hondartza batean, emakume dotore, pinpirin, xarmant, maitagarri, begirunea zioten gizonez inguratu bat ikusi nuen arte.

       Hondarretan zehar nindoan, adiskide baten, bainu etxeko sendagilearen besotik. Handik hamar minutura neskame bat ikusi nuen, hondarretan itzulika ari ziren hiru haur zaintzen.

       Makulutxo pare bat zegoen lurrean, eta zirrara eragin zidan. Orduantxe ohartu nintzen haurtxo haiek eragabeak, konkordunak, bihurrituak, guztiz itsusiak zirela hirurak.

       Sendagileak esan zidan:

       — Horra ikusi berri duzun emakume xarmangarri horren emaitzak.

       Erruki sakon-sakon bat sartu zitzaidan ariman harenganako eta haur haienganako.

       — Ama gaixoa! Nola egin dezake oraindik ere barre! —atera zitzaidan.

       Adiskideak ihardetsi zidan:

       — Ez ezazu erruki, adiskidea. Haur gaixo horiei behar zaie erruki izan. Horra azkeneko eguna arte gerria mehe edukitzearen emaitzak. Munstro horiek gerruntzeak egiten ditu. Amak ongi daki bizia arriskatzen duela horrela jokatuz. Zer axola dio, ordea, eder jarraitzen badu, maite badute!

       Eta besteaz gogoratu nintzen, landakoaz, Deabruaz, hark saldu egiten baitzituen, sortutako ikuskariak.

 

1883ko ekainaren 12an

 

 

Hildako baten ondoan

 

       Hiltzen ari zen, bularretikoak hiltzen diren bezala. Egunero ikusten nuen ordu biak aldera, hoteleko leihopean itsaso barearen aurrez aurre, pasealekuko aulki batean. Alditxo batez geldi-geldi geratzen zen eguzkiaren berotan, begi ilaunez Mediterraneoari begira. Aldian behin begirada bat egiten zion Menton inguratzen duen gailur lainotsuko mendi garaiari; eta gero, mugimendu bare-bare batez bere hanka luzeak, mehearen mehez galtzetako oihala inguruan kulunka zebilkien hezurrak ziruditenak, bata bestearen gainka jarri, eta liburu bat zabaltzen zuen, liburu bera beti.

       Eta ez zuen zirkinik egiten, irakurri, begiz eta gogoz irakurri; hiltzear zuen gorputz hura irakurtzen ari zela zirudien oso-osorik, arima guztia murgiltzen zen, galtzen zen, desagertzen zen liburu hartan, aire hozten hasiak eztul eginarazten zion arte. Orduan, jaiki eta etxera sartzen zen.

       Aleman handi bat zen, bizar-gorria, bazkaldu eta afaldu bere gelan egiten zuena, eta inorekin hitz egiten ez zuena.

       Jakin-nahi lauso batek erakarri ninduen harengana. Egun batean haren ondoan eseri nintzen, neuk ere halako itzal bat izateko Musset-en olerki liburu bat harturik.

       Eta Rolla-ren orriak begiztatzen hasi nintzen.

       Nire aulki-kideak, bat-batean, hitz eman zidan, frantses txukunean:

       — Alemaneraz ba al dakizu, jauna?

       — Batere ez, jauna.

       — Lastima. Ustekabeak elkarren ondora ekarri gaituenez, gauza guztiz preziatu bat utzi, erakutsi ahal izango nizukeen bestela: hemen dudan liburu hauxe.

       — Zer da, bada?

       — Nire irakasle Schopenhauer-en ale bat, haren eskuzko oharrekin. Ertz guztiak haren idatziz beteak ditu, ikusten duzun bezala.

       Begirune handiz hartu nuen liburu hura, eta astiro begiratu nituen marra haiek, niretzat ulertezinak, baina lur honetan izan den amets abarrakitzailerik handienaren pentsamendu hilezkorraren erakusgarri zirenak.

 

* * *

 

       Eta Musseten bertsoek eztanda egin zidaten oroimenean:

 

              Dors-tu content, Voltaire, et ton hideux sourire

              Voltige-t-il encor sur tes os décharnés?

 

       Eta, nahi gabe ere, Voltaireren irri makur, haur batenaren parekoa, haren irri makur erlijioso, dagoeneko betirako eragina utzi duen alemaniar filosofo haren irri jasan ezinezkoarekin konparatu nuen.

       Protesta egin ala haserretu, gaitzetsi ala guztiz goratu, Schopenhauerrek bere erdeinuaren eta bere desliluraren zigiluaz markaturik utzi du betirako gizadia.

       Schopenhauer bera gozatzaile desengainatua izanik, sinesteak oro, itxaropenak, olertiak, ilusioak azpikoz goratu zituen, lehiak birrindu, arimaren uste onak erauzi, maitasuna hil, emakumearen gurtza ideala eraitsi, bihotzaren ilusioak zulatu, inoiz egin den eszeptiko lanik erraldoiena burutu zuen. Dena zulakatu du alderen beste bere irri gaiztoaz, eta dena hustu du. Eta gaur egun bertan, narda gehien diotenek ere, badirudite, nahi ezta ere, haren pentsaeraren zatiak atxikirik dituztela beren arimetan.

       — Zuk, hortaz, Schopenhauer bera ezagutu zenuen?

       Irribarre triste bat egin zuen.

       — Hil zen arte, jauna.

       Eta hari buruz hitz egin zidan, izaki berezi hark inguratzen zitzaizkion guztiei eragiten zien zirrara ia naturaz gaindikoa kontatu zidan.

       Agure ororen eraitsitzaile hark frantses politikari errepublikazale doktrinario batekin izandako elkarrizketarena kontatu zidan; filosofoa ikusi nahi, eta garagardotegi zalapartatsu batean aurkitu zuen, bere ikasleen artean eserita, lehor, zimur, barre ahaztezin batez barreka, ideiak eta sinesteak hitz bakar batez hozkatuz eta urratuz, zakurrak bere jolasetan darabiltzan oihalak hozkada batez tarratatzen dituen bezala.

       Frantses horrek, izuturik, balditurik, oihuka zihoala esana errepikatu zidan:

       — Deabruarekin egon naizela iruditu zait ordu honetan.

       Eta jarraitu zuen:

       — Irribarre beldurgarri bat baitzuen, izan ere, hilda gero ere beldur eragin ziguna. Pasarte ezezaguna da ia-ia, eta kontatuko dizut, interesa baduzu.

 

* * *

 

       Eta hala hasi zen, ahots nekatu batez, eztulaldiek aldiro eteten zutela:

       — Schopenhauer hil berria zen, eta hurrengo goiza arte guztiok binan-binan beila egingo geniola erabaki zen.

       Gela zabal guztiz soil, handi, ilun batean zegoen etzanda. Bi kandela zeuden piztuta gau-mahaian.

       Gauerdian hartu nuen nik txanda, gure lagunetako beste batekin. Txanda hartu genien bi lagunak atera ziren, eta ohe oinean eseri ginen biok.

       Hilaren aurpegia ia batere aldatu gabe zegoen. Barrez ari zen. Ongi ezagutzen genion zimur hura ezpain ertzean zuen ildokatua, eta bazirudien begiak zabaldu, mugitu, eta hitz egin behar zuela. Haren gogorazioak, edo haren gogoetek inguraturik ginduzkan; inoiz baino haren jeinuaren giroan sartuago, hark hartuago, hura gutaz jabetuago sentitzen ginen. Haren nagusigoa gailenago iruditzen zitzaigun hilda zegoen honetan. Misteriozko zerbait zuen izpiritu paregabe haren indarrak.

       Horrelako gizonen gorputzak galdu egiten dira, berek ordea iraun egiten dute, iraun; eta bihotza gelditu ondoko gauean, egiaz esaten dizut, beldurgarriak dira, jauna.

       Eta, ahots apal-apalez hari buruz ari ginen hizketan, haren esanak, haren esapideak, hitz bakan batzuetan Bizitza ezezagunaren ilunbetara botatako argiak diruditen esamolde horiek, gogora ekarriz.

       — Hitz egin behar duela iruditzen zaidak —esan zuen nire kideak. Eta beldurra izateko asko behar ez zuen kezka batez begiratzen genion aurpegi zurrun eta oraindik ere barre egiten ari zen hari.

       Poliki-poliki geroz eta urduriago, estuago, indargabeago sentitzen ginen.

       — Ez zekiat zer dudan, baina egiaz esaten diat gaixorik nagoela —zezelkatu nion.

       Eta gorpuak kiratsa zuela ohartu ginen.

       Beilakideak ondoko gelara joateko proposatu zidan orduan, atea zabalik utzirik, eta ongi iritzi nion.

       Gau-mahaian piztuta zeuden kandeletako bat hartu eta bestea han utzirik, beste gelako beste aldean eseri ginen, geunden lekutik ohea eta hildakoa argi ikusteko moduan.

       Baina gogoa hartua zigun oraindik ere; esango litzateke inguruka zebilkigula haren izate materiagabe, jaregin, aske, guztiahaldun eta menderatzailea. Eta haren gorpu desegiten hasiaren usaina ere iristen zitzaigun batzuetan, barneraino sartzen zitzaigun, nazkagarri eta zehazgabe.

       Bat-batean zirrara bat sartu zitzaigun hezurretaraino: hots bat, zaratatxo bat, iritsi zen hildakoaren gelatik. Harengana joan ziren ber-bertatik gure begiradak, eta orduan ikusi genuen, bai jauna, ondo eta zehatz ikusi ere, batak ala besteak, gauza zuri bat ohe gainean herrestan, tapiz gainera erortzen, eta besaulki batean azpian ezkutatzen.

       Ezertan pentsatzen hasi orduko zutik ginen, izumen ergel batek eroturik, ihes egiteko prest. Gero elkarri begiratu genion. Zuri-zuri ginen biok. Bihotzak taupadaka genituen, gure jantzietako oihala jasoko zuten moduan. Nik hitz egin nuen lehena.

       — Ikusi duk?

       — Bai, ikusi diat.

       — Ez al dago hilda?

       — Usteltzen hasia baita...?

       — Zer egingo diagu?

       Nire beilakideak zalantzaz esan zuen:

       — Begiratzera joan beharra zagok.

       Gure kandela hartu eta neu sartu nintzen lehenengoa, zoko iluneko gela handi osoa begiez aztertuz. Ezer ez zen mugitzen; eta ohe ondora hurbildu nintzen. Harridurak eta izumenak harturik geratu nintzen, ordea: Schopenhauer ez zen gehiago barrez ari! Keinu izugarriak ari zen egiten, ahoa estuturik, masailak sakoneraino ildokaturik.

       — Ez zagok hilda! —esan nuen zezelka.

       Baina usain nazkagarria sudurreraino iristen zitzaidan, ito behar ninduela. Eta ez nuen zirkinik egiten, hari finko begira, agerpen baten aurrean bezala neure tentutik aterata.

       Nire beila-laguna, orduan, beste kandela harturik, hildakoaren gainera makurtu zen. Eta gero besoa ukitu zidan, hitzik esan gabe. Haren begiradari jarraitu nion, eta lurrean, ohe ondoko besaulkiaren azpian, tapiz ilunean zuri-zuri, hozka egiteko bezala zabaldurik, Schopenhauer-en hortz ordeak ikusi nituen.

       Usteltzeak, masail hezurrak askaturik, ahotik kanpora egotziak.

       Egiaz egun horretan bai beldur izan nuen nik, jauna.

       Eta eguzkia itsaso distiratzailera hurbiltzen ari zenez, jaiki zen aleman bularretik joa, agurtu ninduen, eta hotelera sartu zen.

 

(1883ko urtarrilaren 30ean)

 

 

Agerpena

 

       Bahiketa kontuak aipatu ziren auzi gertatuberri baten kontura. Adiskide minen arteko arrats bilera batean izan zen, Grenelle kalean, jauregitxo zahar batean, eta bakoitzak bazuen bere historia, egiazkoa zela zioena.

       Horretan, Tour-Samuel-eko markes zaharra, laurogeita bi urteko agurea, jaiki, eta tximiniara arrimatu zen. Honela hasi zen, bere ahots dardarati samarraz:

       — Nik ere badakit gauza bat bitxia, hain bitxia, hala ere, nire bizitzako obsesioa izan baitut. Oraintxe dira berrogeita hamasei urte gertaera hori jazo zitzaidala, eta hilabeterik ez zait igarotzen ametsetan berriro ikusi gabe. Beldurrezko marka, arrasto bat geratu zait egun hartatik, ulertzen didazue? Bai, hainbesterainoko beldur ikaragarria sentitu nuen, hamar minutuz, non halako izumen etengabe bat geratu baitzait ariman ordudanik. Ustekabeko hotsek bihotzeraino ikaratzen naute; gaueko ilunpetan ongi zehazten ez ditudan gauzek ihes egin behar ero bat eragiten didate. Gauez beldur naiz, alegia.

       Ai! Horrelako gauzarik ez nukeen inoiz aitortuko orain dudan adinera iritsia ez banintz. Orain dena esan dezaket. Batek laurogeita bi urte dituenean zilegi du irudimenezko arriskuen aurrean beldur izatea. Egiazko arriskuen aurrean nik ez dut sekula atzera egin, andreak.

       Historia honek hainbesteraino asaldatu ninduen bere garaian, halako nahasmen sakonera, hain misteriozkora, hain beldurgarrira jaurti ninduen, non ez baitut inoiz ere kontatu. Neure baitako barrenik ezkutuenean gorde izan dut, sekretu saminak, sekretu lotsagarriak, gure izatean zehar izan ditugun ahulezia aitor ezin guztiak gordetzen diren barren zoko horretan alegia.

       Izan zen bezalaxe kontatuko dizuet gertaera, azalpenik ematen ahalegindu gabe. Egia da azaldu daitekeela, azaldu, nire ero ordua izan ez banuen behinik behin. Ez ordea, ez nintzen erotu, eta emango dizuet horren froga. Pentsa nahi duzuena. Hona gertaerak, soil-soilik.

       1827an izan zen, uztailean. Rouenen nengoen, soldadu.

       Egun batean, kaian paseatzen ari nintzela, nor zen zehatz gogoratu gabe ere ezagun gertatzen zitzaidan gizon bat topatu nuen. Ohartzeke, gelditzeko keinada bat egin nuen, senez. Arrotz hark ere ikusi zuen keinada, begiratu zidan, eta besartean hartu ninduen.

       Nire gaztetako lagun bat zen, adiskide mina izana. Baziren bost urte ikusi gabe, mende erdiz zahartua zirudien. Ile guztia zuritua zuen, eta okerturik zebilen, ahiturik bezala. Nire harriduraren zergatia ulertu zuen, eta bere bizitza kontatu zidan. Ikaragarrizko zoritxar batek eten zion bizitza guztia.

       Neska batez ero-ero maitemindurik, zorionezko estasi gisako batean ezkondu zen harekin. Urtebetez gizonaz gaindiko zorion batean eta maitemin baretu gabean bizi izanik, bihotzeko gaixotasun batez hil zitzaion bat-batean, amodioak berak hilik, inondik ere.

       Emazteari lur emandako egun berean alde egin zuen gaztelutik, eta Rouenen zuen jauregitxora etorri zen bizitzera. Han bizi zen, bakarrik eta etsita, saminak zuziturik, zoritxarraren zoritxarrez bere buruaz beste egitea baizik gogoan ez zerabilela.

       — Honela aurkitu zaitudanez gero —esan zidan—, mesede handi bat eskatu behar dizut, nire etxetik, nire gelako, gure gelako idazmahaitik behar-beharrezko ditudan paper batzuk ekartzea. Horrelako ardurarik ezin diot nire mendeko bati edo negozio gizon bati eskatu, guztiz zuhurra eta guztiz isila behar baitu izan. Neu, berriz, inolakoagatik ere ez nintzateke berriro etxe hartan sartuko.

       »Emango dizut gela hartako giltza, neuk itxi bainuen irteterakoan, eta baita idazmahaiarena ere. Horrez gainera nire gutun bat eraman behar diozu lorezainari; hark zabalduko baitizu gazteluko sarrera.

       »Baina zatoz bihar nirekin bazkaltzera, eta hitz egingo dugu horretaz.

       Mesede hori egingo niola agindu nion. Pasealdi bat baizik ez zen, gainera, niretzat, haren etxaldea Rouendik bost bat legoatara baitzegoen. Ordubete beharko nuen zaldiz.

       Hamarretan harenean nintzen, biharamunean. Elkarrekin aurrez aurre bazkaldu genuen, baina ez zuen hogei hitzetik gora esan. Barkatzeko eskatu zidan, bere zoriona zetzan gela hartara egin behar nuen bisitak arras nahasten omen zuen. Bereziki urduri zegoela iruditu zitzaidan, hain zuzen, kezkaturik, ariman misteriozko guduren bat gertatu izan balitzaio bezala edo.

       Azkenean zehatz-mehatz azaldu zidan zer egin behar nuen. Giltza neraman altzariaren eskuineko lehenengo tiraderatik gutun multzo eta paper sorta bat hartu behar nituen.

       — Eskatu beharrik ez dizut ez begiratzeko barruan —jarraitu zuen.

       Ia mindu ninduen hitz horiez, eta halaxe esan nion bizi samar.

       — Barka iezadazu, gehiegi ari naiz sufritzen —zezelkatu zidan.

       Eta negarrez hasi zen.

       Ordubata aldera alde egin nuen handik, nire egitekoa betetzeko.

       Eguraldi distiratsua zegoen, eta trosta bizian nindoan belardietan zehar, larretxorien kantuak eta nire sableak botan egiten zidan hots erritmatua entzuten.

       Gero basoan sartu nintzen, eta pausora ekarri nuen zaldia. Zuhaitz adarrek aurpegia ferekatzen zidaten; eta aldian behin hostoren bat harrapatzen nuen hortzetan, eta gogotik murtxikatzen nuen, zergatik ez dakizula halako zorion gainezkako eta atxikiezin batez, halako indar mozkor batez betetzen zaituzten bizipoz horietako batean.

       Eta gaztelutik hurbil nintzela, lorezainarentzat nuen gutunaren bila hasi nintzen sakelan, eta harriturik ohartu nintzen zigilatua zela. Hainbesteraino harritu eta haserretu ninduen hark, non ez zuen askorik behar izan atzera itzuli eta nire egitekoak bertan behera uzteko. Gero, ordea, horrela eginez gero gizalegezkoa ez den sentiberatasun bat erakutsiko nuela otu zitzaidan. Nire adiskideak oharkabean itxia izango zuen, gainera, gutun hura, zegoen nahasmenduan egonda.

       Bizileku hark azken hogei urteetan hutsik egona zirudien. Langa, zabalik eta usteldua, ezin jakin zitekeen nola zegoen ere zutik. Ibilbideak belarrez bete-beteak zeuden, belarguneen ertzak ez ziren bereizten jada.

       Kanpoko leiho bati ostikoka atera nuen zarata entzunda agure bat atera zen albo ate batetik, eta txunditurik zirudien ni ikusirik. Zalditik jaitsi eta gutuna eman nion. Irakurri zuen, irakurri zuen berriro, itzuli zuen, begiratu zidan goitik behera, sartu zuen papera patrikan, eta esan zuen:

       — Zer nahi du berorrek, hortaz?

       Brau erantzun nion:

       — Jakingo duzu, hor zure ugazabaren aginduak jaso baitituzu; gaztelu honetan sartu nahi dut.

       Izuturik zegoela ematen zuen.

       — Orduan... berorrek haren gelara nahi du joan?

       Egonarria galtzen hasi nintzen.

       — Bistan da! Niri galdeketaren bat-edo egiteko asmoa duzu, ala, ausaz?

       — Ez, jauna... —zezelkatu zuen—, baina... bada... gela hori ez baita zabaldu... bada... hil zenetik. Berorrek bost minutu itxaroten badit, oraintxe noa... ea...

       Haserre moztu nion:

       — Zer dugu, ordea, ziria sartu nahi, ala? Zuk ezin duzu sartu, zeren, begira, hona giltza.

       Ez zekien zer esan.

       — Bidea erakutsiko diot, hortaz, jauna.

       — Erakuts iezadazu eskailera, eta utz nazazu bakarrik. Neuk aurkituko dut, zure beharrik gabe.

       — Baina, jauna... hala ere.

       Oraingo honetan erabat haserretu nintzen:

       — Orain isil zaitez, ezta? edo nirekin izango dituzu ikustekoak.

       Bortizki bazterrera bultzatu nuen eta etxean sartu nintzen.

       Lehendabizi sukaldea igaro nuen, gero gizon hark bere emaztearekin bizitzeko zituen bi gela txiki. Ezkaratz zabal bat igaro nuen ondoren, eskailera igo nuen, eta nire adiskideak esandako atea ezagutu nuen.

       Nekerik gabe zabaldu, eta sartu nintzen.

       Gela hura hain zegoen ilun non hasieran ez bainuen ezer bereizi. Geldi geratu nintzen, inor bizi ez den gela kondenatuek, gela hilek, ohi duten lizun usain geza horrek atxikirik. Gero, begiak poliki-poliki ilunpetara ohitu zitzaizkidan, eta nahiko zehazki ikusi nuen gela desordenatu bat, ohe handia maindirerik gabe, baina koltxoia eta bururdiak bazituena, bururdietako batek, hala ere, ukalondo baten edo buru baten aztarren sakona zuela, norbait gainean egon berria balitz bezala.

       Aulkiek nahas-mahas ziruditen. Ateetako bat, armairu batena, inondik ere, erdi zabalik geratua zela ohartu nintzen.

       Lehendabizi leihora joan nintzen, argia sartzeko, eta zabaldu egin nuen; baina kanpoko leihoaren burdinkiak hain zeuden herdoilduta non ezin izan bainituen askatu.

       Zartarazten ere ahalegindu nintzen, nire sableaz, baina ez nuen lortu. Alfer lan hark haserre jartzen ninduenez, eta begiak ilunbetara erabat ohitu zitzaizkidanez, argiago ezin ikusiko nuela etsi, eta idazmahaira joan nintzen.

       Besaulki batean eseri nintzen, beheratu nuen apala, eta esandako tiradera zabaldu nuen. Ertzetaraino beteta zegoen. Hiru sorta baizik ez nituen behar, banekien nola ezagutu, eta bila hasi nintzen.

       Begiak erre beharrean ari nintzen helbideak igarri nahiz, eta non iruditzen zaidan nire atzean igurtziren bat-edo entzun edo, hobeto, sentitu nuela. Ez nion arretarik jarri, ustez haize lasterren batek oihalen bat mugituko zuelakoan-edo. Handik minutu batera, ordea, beste mugimendu ia zehatz batek halako hozkirri ezatsegin bat eragin zidan azalean. Hain zen, ordea, zentzurik gabea horregatik mendrenik ere ikaratzea, non ez bainuen burua itzuli nahi izan, neure buruarekiko lotsaz. Bilatu behar nuen bigarren gutun multzoa aurkitua nuen orduantxe, eta hirugarrena topatu berri-berria nuen, non nire bizkarraren kontra egindako hasperen handi samin batek jauzi ero bat eragiten didan, handik bi metrotaraino. Oldar horretan eskua sablearen kirtenean nuela jiratu nintzen, eta koldarraren gisa ihes egina nintzatekeen, sable hura aldean sentitu ez banu.

       Emakume handi zuriz jantzi bat begira zegokidan, segundo bat lehenago eserita nengoen besaulkiaren atzean zutik.

       Soin atal guztietan zehar igaro zitzaidan ikararen ikaraz ez nuen askorik behar hankaz gora erortzeko. Ezin baita ulertu, sentitu ez bada, horrelako izumen beldurgarri eta zentzugaberik. Urtu egiten zaizu arima; bihotza ez da sentitzen, gorputz osoa belaxka bihurtzen da, belakia bailitzan, barren guztia hondoratzen zaizula esango litzateke.

       Nik ez dut sinesten mamuetan; bada, horra! flakia eragin izan dit hildakoen beldur nazkagarri horrek, nire bizitzako gainerako guztian baino gehiago sufritu izan dut, sufritu bai, naturaz gaindiko beldurraren larritasun ezin eutsizko horretan.

       Hitz egin izan ez balu, hilik nintzatekeen beharbada! Baina hitz egin zuen, kirioak dardararazten zituen ahots gozo samin batez hitz egin zuen. Ez nuke esango berriro neure buruaren jabe egin eta nire senera itzulia nintzenik. Ez. Asaldatuta nengoen, zertan ari nintzen ez jakiteraino; baina nire baitan dudan halako barne harrotasun horrek, nire lanbideak berez dakarren harrotasuna nonbait, ia neure gogoz kontra halako gizatasun bat gordearazten zidan. Neuretzat ikusgai jarrita nengoen, eta baita harentzat ere, zalantzarik gabe, zer ere zen hura, emakume ala mamu. Geroago ohartu nintzen horretaz, zeren, egiaz diotsuet, agerpen hura izan nuenean ez nuen ezertan pentsatzen. Beldurra nuen.

       Hark esan zuen:

       — Ai, jauna! egingo al didazu mesede handi bat!

       Erantzun nahi izan nion, baina ezin izan nuen hitz bat bera ere atera. Hots sor bat atera zen nire eztarritik.

       Berriro hasi zen:

       — Nahi al duzu? Salba nazakezu, senda nazakezu. Sufrikario ikaragarritan nago. Sufrikariotan, ai, sufrikariotan.

       Eta emeki-emeki nire besaulkian eseri zen. Begira zegokidan.

       — Nahi duzu?

       — Bai —egin nion buruaz, ahotsa oraindik ere zurturik nuela.

       Eta karei-oskolezko orrazi bat luzatu zidan, ahopeka esanez:

       — Orraz nazazu, ai! orraz nazazu; horrek sendatuko nau; orraztu egin behar naute. Begira nire burua... Hau sufrikarioa; eta ileok, zer mina egiten didaten!

       Haren adats askatua, oso luze, oso beltza, besaulkiaren bizkarraren gainetik zintzilik lurra ukitzeraino iristen zela iruditzen zitzaidan.

       Zergatik egin nuen hura? Zergatik hartu nion, hotzikara batean, orrazia, eta zergatik hartu nituen eskuan haren ile luzeak, azalean halako hotz laborrizko sentipen bat eragin zidatenak, eskutan sugeak erabili izan banitu bezala? Ez dakit.

       Sentipen hori behatzetan geratu zitzaidan, eta ikara eragiten dit oraindik ere gogora etortzen zaidanean.

       Orraztu nuen. Ez dakit nola eskuztatu nuen izotzezko ile hura. Bihurritu nuen, berriro lotu eta askatu nuen; zaldiaren zurdak txirikordatzen diren bezala txirikordatu nuen. Hasperen egiten zuen, burua makurtuz, zoriontsu zirudien.

       Bat-batean esan zidan:

       — Eskerrik asko! —eskuetatik orrazia kendu, eta erdi-zabalik ikusia nuen atetik joan zen ihesi.

       Bakarrik geratu nintzelarik, amets gaiztoen ondoren esnatutakoan izaten den nahasmen zurtu hori nuen. Gero nire senera itzuli nintzen berriro, joan nintzen korrika leihora, eta bultzada amorratu batez kanpoko leihoak puskatu nituen.

       Egun-argizko olatu bat sartu zen. Izaki hura joana zen atera jauzi egin nuen. Itxirik eta tinko topatu nuen.

       Ihes egin behar ero batek hartu ninduen orduan, heriozko izu ikara bat, guduetako izu ikara egiazkoa. Hartu nituen zalapartan zabalik zegoen idazmahaiko hiru sortak; igaro nuen lasterka gela guztia, launaka jaitsi nituen eskailera mailak, kanpoan aurkitu nintzen, ez dakit non, eta zaldia niregandik hamar urratsetara ikusirik, haren gainera jauzi egin eta galapan alde egin nuen handik.

       Roueneraino ez nintzen gelditu, nire etxe aurreraino. Hedeak morroiari utzirik, nire gelan ezkutatu, eta hantxe geratu nintzen itxirik gogoeta egiteko.

       Ordubetez egon nintzen neure buruari antsiaz galde eta galde ea liluramenduren bat izan ote nuen. Horixe, mirariak sortzen dituzten eta Naturaz gaindiko munduak bere indar guztia zor dien kirioen eztanda horietako bat, garunaren asaldamendu horietako bat zen hura, inondik ere.

       Eta sinestear nengoen agerpena izan zela, nire zentzumenen hutsegite bat izan zela; leihora ondoratu nintzen. Begiak, ustekabean, bularrera jaitsi zitzaizkidan. Nire dolmana emakume ile luzez betea nuen, botoietan kateaturik!

       Banan-banan hartu eta kanpora bota nituen hatzek ikara egiten zidatela.

       Gero morroiari deitu nion. Hunkituegi sentitzen nintzen, nahasiegi, egun hartan bertan nire adiskidearenera joateko. Eta ongi gogoetatu nahi nuen, gainera, hari zer esan.

       Gutunak eramanarazi nizkion, eta hartu-agiri bat egin zion eramaileari. Galdera asko egin zizkion nitaz. Oinazez nengoela esan zioten, eguzki kolpe bat izan nuela, ez dakit zer. Kezkaturik geratu zen, itxuraz.

       Biharamun goizean joan nintzen harengana, eguna argitzearekin, egia esateko prest. Bezperan irtena zen, eta ez zen itzuli.

       Egunean zehar berriro joan nintzen, ez zuten ikusi berriro. Astebete itxaron nuen. Ez zen azaldu gehiago. Justiziari abisu eman nion beraz. Alde guztietan bilarazi zuten, baina ez zuten arrastorik ere aurkitu hura iragan izandakorik edo erretiratu izandakorik.

       Miaketa xehea egin zen gaztelu abandonatuan. Ezer susmagarririk ez zen aurkitu.

       Inolako zantzurik ez zen inolako emakumerik han ezkutatuta egon izandakorik.

       Ikerketak inora ez zeramanez gero, bilaketa horiek utzi egin ziren.

       Eta orain dela berrogeita hamasei uztez gero ez dut ezer jakin. Ez dakit.

 

(1883ko apirilaren 4an)

 

 

Hura?

 

Pierre Decourcelle-ri

 

       Adiskide estimatua, ez duzula ezer ulertzen?, aditzen dizut. Erotu naizela uste duzu? Baliteke, agian, pixka bat, baina ez zuk uste dituzun arrazoiengatik.

       Bai. Ezkontzera noala. Horra.

       Nire ideiak eta iritziak ez dira, ordea, aldatu, horrenbestez. Legezko parekatze horri astakeria derizkiot. Ziur nago zortzi senarretatik sei adardun direla. Eta ez dute gutxiagorik merezi, beren bizitza kateatzeko, amodio libreari, munduko gauza alai eta on bakarrari, uko egiteko, etengabe emakume guztienganantz bultzatzen gaituen fantasiari hegoak ebakitzeko, eta abar eta abar, bezain ergel izan direlako. Inoiz baino ezinago gertatzen zait emakume bat maitatzea, gehiegi maiteko baititut beti gainerako guztiak ere. Mila beso, mila ezpain, mila... izamolde nahi nituzke izan izakari xarmagarri garrantzi gabeko horietako saldo oso bat aldi berean besarkatu ahal izateko.

       Eta ezkondu egin behar dut hala ere.

       Eta esan behar dizut, gainera, bihar emazte izango dudana ez dudala ezagutzen ere ia. Lauzpabost bider baizik ez dut ikusi. Badakit ez zaidala desatsegin; aski dut hori zertarako dudan jakinda. Ttikia, ile-horia eta lodikotea da. Etzirako irrikatan egongo naiz emakume handi, beltzaran, mehe bat edukitzeko.

       Ez da aberatsa. Erdi mailako familia batekoa da. Dozenaka aurkitzen dira horrelakoak, ezkontzeko egokiak, itxuraz behintzat ez onerako berezitasunik ez akatsik gabeak, burgeseria arruntean. «Lajolle andereñoa jatorra da» esaten dute. Bihar esango dute: «Jatorra da oso Raymon andrea». Alegia, asko dauden bezala, «pozik emaztetzat hartuko liratekeen» neska zintzo horietakoa da, harik eta egun batean ohartzen zaren arte hain zuzen ere gainerako emakume guztiak nahiago izango zenituzkeela aukeratu duzun huraxe baino.

       Zergatik ezkondu, hortaz, esango duzu.

       Lotsaz aitortzen dizut zentzugabekeria hori egitera bultzatzen nauen arrazoi bitxi gezurra dirudiena.

       Bakarrik ez egoteko ezkontzen naiz!

       Ez dakit nola esan ere, nola ulertarazi. Erruki izango nauzu, mesprezu izango didazu, halakoxe miserian baitago nire gogoa.

       Ez dut bakarrik egon nahi gauean. Norbait sentitu nahi dut niregandik gertu, nire kontra, hitz egin dezakeen norbait, zerbait esan dezakeena, ez dio axola zer.

       Haren loa eteteko aukera nahi dut izan, edozein galdera egin bat-batean, ergelkeriaren bat galdetu, ahots bat entzuteko, nire bizilekuan norbait bizi dela sentitzeko, arima bat iratzarririk sentitzeko, arrazonamendu bat lanean, nire kandela bat-batean pizturik, nire ondoan pertsona baten aurpegia ikusteko... zeren... zeren... (ez naiz ausartzen ere lotsagarrikeria hau aitortzen)... beldur bainaiz, bakar-bakarrik naizenean.

       Ai! oraindik ez nauzu ulertzen.

       Ez dut arriskuaren beldurrik. Gizon bat sartuko balitz, ikararik gabe hilko nuke. Ez dut arima herratuen beldurrik; ez dut sinesten naturaz gaindiko gauzetan. Hildakoen beldurrik ez dut; izaki bat desagertzen denean erabat deusezten dela uste dut.

       Hortaz...! Hortaz, bada!... Bada, hori! neure beldur naiz! beldurraren beldur; nire gogoa asaldatzen zaidanean haren esturen beldur, izumen ulertezinezko sentipen izugarri horren beldur.

       Egizu barre, nahi baduzu. Izugarria da, sendaezina. Hormen beldur naiz, altzarien beldur, etxeko gauzen beldur, halako animaliazko bizitza batez pizten baitzaizkit, piztu ere. Nire pentsamenduaren nahasmendu izugarriari diot beldur, batez ere, nire arrazoiari, ihes egiten baitit, estura larri misteriozko, ikusezin batek zirriborraturik, barreiaturik.

       Ariman barrena sartzen zaidan eta azalean hotzikara bat eragiten didan halako larritasun lauso bat sentitzen dut lehenik. Begiratzen dut ingurura. Ezer ez! Eta nahi nuke, bada, zerbait! Zer? Uler daitekeen zerbait. Neure beldurra ulertzen ez dudalako baitut soil-soilik beldur.

       Hitz egiten dudala!, neure ahotsaren beldur naiz! Ibiltzen naizela!, ate osteko ezezagunaz, errezel atzekoaz, armairu barrukoaz, ohe azpiko ezezagunaz naiz beldur. Eta badakit, jakin, inon ez dela ezer.

       Kolpetik itzultzen naiz, atzean daukadanaz beldur, nahiz ezer ez izan, eta nik jakin.

       Hasten naizela zalapartan, gehiago asaldatzen naiz; eta gela barruan ixten naiz, eta ohe barru-barruan sartzen naiz, eta maindire azpian ezkutatzen naiz; eta hantxe kuzkurturik, pilota baten gisan kiribildurik, herioan ixten ditut begiak, eta denbora amaigabe batez geratzen naiz, pentsatuz nire kandela pizturik geratu dela gau mahaian, eta itzali beharko litzatekeela. Eta ez naiz ausartzen.

       Ez al da ikaragarria horrelakoa izatea?

       Lehenago ez nuen horrelako ezer sentitzen. Lasai itzultzen nintzen etxera. Arimako lasaitasuna ezerk asaldatu gabe ibiltzen nintzen etxean aurrera eta atzera. Orduan esan izan balidate beldurrezko gaixotasun uste ezineko bat, zentzugabea eta ikaragarria, nagusituko zitzaidala egunen batean, barre egingo nukeen; ziurtasun osoaz zabaltzen nituen ateak ilunpetan: soseguz lotaratzen nintzen, ateei morroilorik eman gabe, eta inoiz ez nintzen jaikiko gau erdian gelako irteera guztiak ongi itxita ote nituen begiratzera.

       Iaz hasi zen hau guztia, oso modu bitxi batez.

       Udazkena zen, ilunabar heze bat. Nik afaldu eta neskameak alde egin zuenean, zer egin pentsatzen hasi nintzen. Gelan hara eta hona ibili nintzen aldi batez. Akiturik sentitzen nintzen, zergatik ez eta indarrik gabe, lanean hasteko ezgauza, irakurtzeko ere kemenik gabe. Euri mehe batek bustitzen zituen beirak; triste nengoen, batzuetan horretarako arrazoirik gabe negar egiteko gogoa ematen dizuten, zure pentsamenduaren astuntasuna arintzeko edonorekin hitz egiteko gogoa sartzen dizuten tristura horietako batez bete-betea.

       Bakarrik sentitzen nintzen. Etxea hutsik iruditzen zitzaidan, inoiz baino hutsago. Bakardade mugagabe etsigarri batek inguratzen ninduen. Zer egin? Eseri nintzen. Artegatasun urduri bat sartu zitzaidan hanketan. Jaiki, eta ibiltzen hasi nintzen berriro. Baliteke sukar pixka bat izatea, zeren eskuak atzean elkarri lotuak bainituen, geldiro ibiltzen denean ohi den bezala, erretzen ari ziren batak bestea, eta ohartu egin nintzen horretaz. Gero, nondik ez zela, hotzikara bat igaro zitzaidan bizkar osoan zehar. Kanpoko hezetasuna etxean sartzen ari zitekeela iruditu zitzaidan, eta sua piztea gogoratu zitzaidan. Piztu nuen; lehendabiziko aldia zen urte hartan. Eta berriro eseri nintzen, garrari begira. Baina geldirik ezin egonak berriro jaikiarazi ninduen, eta handik alde egin behar nuela sentitu nuen, mugitu, lagun bat bilatu.

       Irten nintzen. Hiru lagunen etxeetara joan nintzen, baina ez nituen aurkitu; gero bulebarrera joan nintzen, ezagutzen nuenen bat aurkituko ote nuen.

       Triste zegoen alde guztietan. Espaloi bustiek distira egiten zuten. Uraren epeltasunak, hotzikara bortitzez izozten zaituzten epeltasun horietako batek, euri ukiezinaren epeltasun astunak azpian zanpaturik zeukan kalea, bazirudien gasaren garra nekatzen eta iluntzen zuela.

       Pauso indarge batez nenbilen, neure buruari esan eta esan: «Inor ez diat topatuko hizketan egiteko».

       Behin eta berriro begiratu nuen kafetegietan, hasi Madeleinetik eta Poissoniere-ko errebaleraino. Jende tristea, mahaietan eseria; beren edariak bukatzeko ere indarrik ez zutela ematen zuen.

       Luzaro ibili nintzen hara-hona, eta gauerdi inguruan etxerantz abiatu nintzen berriro. Oso lasai nengoen, baina nekatuta oso. Atarizainak, nahiz hamaikak baino lehen lotara joan ohi den, segituan zabaldu zidan, ohitura ez duen bezala, eta pentsatu nuen: «Tira, beste maizterren bat ere igo berria da, nonbait».

       Etxetik irteeran bi giltza itzuli eman ohi dizkiot beti ateari. Bilduta baizik ez nuen aurkitu, eta harritu ninduen. Gau aldera gutunen bat jasoko zidatela bururatu zitzaidan.

       Sartu nintzen. Sua piztuta zegoen oraindik, eta argi pixka bat ere egiten zuen gelan. Kandela bat hartu nuen, sutan piztera joateko; horretan, begiak aurrerantz begira jarri nituenean, norbait sumatu nuen nire besaulkian eserita, niri bizkarra emanez hankak berotzen.

       Ez zidan beldurrik eman, bai zera, ezta gutxiagorik ere. Oso egia izan zitekeen irudikapen bat gogoratu zitzaidan, lagunen bat ni ikustera etorria. Atezainaren emazteak, irteeran abisu eman niolarik, itzultzekoa nintzela esango zuen, eta giltza utzi. Eta nire itzulerako zer-nolako guztiak etorri zitzaizkidan berriro gogora, segundo batez: ate-sokari tira nola egin nion, nire atea bildurik baizik nola ez zegoen.

       Nire lagun hura —ilea baizik ez bainion ikusten—, loak hartuko zuen su aurrean nire zain zegoela, eta banindoan esnatzera. Oso ongi ikusten nuen, esku bat eskuin aldetik zintzilik baitzuen; hankak bata bestearen gainean gurutzatuak; burua besaulkiaren ezker aldera samar makurtua; lotan zegoen seinale. Nire buruari galdetu nion: «Nor ote da?». Ez baitzen askorik ikusten gelan. Eskua luzatu nion, bizkarra ukitzeko!...

       Aulkiaren zura topatu nuen! Ez zegoen inor. Hutsik zegoen besaulkia!

       Hura, ikara, errukiarren!

       Lehenik atzera egin nuen, izugarrizko arriskuren bat agertu izan balitzait bezala.

       Gero berriro itzuli nintzen, atzean norbait nuela sentiturik; eta gero, besaulkia berriro ikusi behar nahitaezko batek atzera itzularazi ninduen berriro. Eta zutik geratu nintzen, beldurraren beldurrez hatsanka, pentsatzeko ere gauza ez izateraino asaldaturik, ia erortzear.

       Baina odol hotzeko gizona naiz, eta berehalaxe itzuli nintzen nire senera. Pentsatu nuen: «Begitazioren bat izan dut, horra». Eta begitazioez gogoetan hasi nintzen segituan. Pentsamendua laster ibiltzen baita une horietan.

       Begitazio bat izan nuen —horretan zalantzarik ez zen—. Baina nire adimena erne egon zen denbora guztian, arauz eta logikaz funtzionatu zuen. Bazen, hortaz, beste akatsen bat garunaren aldetik. Begiek baizik ez zuten huts egin, eta nire pentsamenduari iruzur egin zioten. Begiek ikuspen bat izan zuten, jende sineskorrari mirarietan sinetsarazten dioten ikuspen horietakoren bat. Ikusmenaren kirioen hutsegite bat izan zen, eta kito, odol kolpetxoren bat agian.

       Eta kandela piztu nuen. Sutarantz makurtzen ari nintzen bitartean dardaraz nengoela ohartu nintzen, eta astindu bat sentitu nuen, atzetik ukitu izan banindute bezala.

       Ez nengoen, ez, lasai, zalantzarik ez da.

       Urrats batzuk egin nituen, ozen hitz egin nuen. Abesti pasarte batzuk kantatu nituen ahotsa jaso gabe.

       Gero bi giltza itzuliz itxi nuen gelako atea, eta ziurxeago sentitu nintzen. Ezingo zen inor sartu, behintzat.

       Eseri nintzen berriro eta luzaro aritu nintzen gogoetan gertaera hari buruz; gero oheratu eta argiari putz egin nion.

       Minutu batzuetan gauzak ongi joan ziren. Ahoz gora etzanda nengoen, nahiko ongi. Gero gela begiratzeko gogoa etorri zitzaidan, eta alboka etzan nintzen.

       Suak bizpahiru txingar gorri baizik ez zuen, besaulkiaren hankak ozta-ozta argitzen zituztenak; eta berriro haren gainean eserita gizona ikustea iruditu zitzaidan.

       Mugimendu arin batez pospolo bat piztu nuen. Huts egina nintzen berriro, ez nuen ezer ikusten.

       Jaiki nintzen, hala ere, eta besaulkia nire ohe atzean ezkutatu nuen.

       Berriro ilundu nuen, eta lo hartzen ahalegindu nintzen. Bost minutu ere ez neramatzan lozorroan; ametsetan, errealitatean bezain zehatz, gaueko eszena guztia ikusi nuen. Asaldaturik esnatu nintzen, eta gelan argia pizturik, ohean eserita egon nintzen, berriro lo hartzen ahalegindu ere egin gabe.

       Bi bider hartu ninduen, hala ere, loak, nire gogoz kontra, segundo batzuetan. Bietan gauza bera ikusi nuen berriro. Eroturik nengoela uste nuen dagoeneko.

       Eguna azaldu zuenean sendaturik sentitu nintzen, eta lasai-lasai egin nuen lo eguerdi ingurua arte.

       Kito, bukatua zen. Sukarra izango nuen, amets gaiztoren bat, zer dakit nik? Gaixorik egona nintzela, alegia. Guztiz ergela nintzela iruditzen zitzaidan, hala ere.

       Egun horretan pozik ibili nintzen. Kabaretean afaldu nuen; ikuskizuna ikustera joan nintzen, eta etxerako bidea hartu nuen gero. Baina horra non etxera hurbildu ahala halako artegatasun berezi bat jabetzen zaidan. Berriro hura ikusteko beldurra. Ez haren beldurra, eta hura han egongo zelako beldurra, ez bainuen horretan sinesten, baina berriro begiek huts egingo ote zidaten beldur, begitazioaren beldur, nagusituko zitzaidan izumenaren beldur.

       Ordubetetik gora ibili nintzen atzera eta aurrera espaloian; gero ergelegi jokatzen ari nintzela iruditu zitzaidan azkenerako, eta sartu nintzen. Halako arnasestuka ari nintzen non ez bainintzen gauza eskaileran gora igozeko ere. Beste hamar minutu egon nintzen nire bizilekuaren aurrean, eskailburuan; gero, ausardia alditxo bat izan nuen, kolpetik, kemenaren tinka aldi bat. Giltza sartu nuen; oldartu nintzen aurrera, eskuan kandela bat hartuta, bultzatu nuen ostiko batez nire gelako ate erdi itxia, eta begiratu asaldatu bat bota nuen tximinia aldera. Ez nuen ezer ikusi. «Ai...»

       Hura lasaitasuna! Hura poza! Hura lasaitzea! Zalu nenbilen atzera eta aurrera. Baina ez nengoen ziur-ziur; aldiro ikaraturik itzultzen nintzen; zokoetako iluntasunak artega jartzen ninduen.

       Gaizki lo egin nuen, hots irudipenek etengabe iratzarririk. Baina ez nuen ikusi. Bukatua zen dena!

 

       Egun hartaz gero beldurra izaten dut gauez bakarrik nagoenean. Hortxe sentitzen dut ikuspena, hurbil-hurbil. Ez zait berriro agertu. Ez! Zer axola dio, gainera, gauza horietan ez dut sinesten-eta, badakit-eta ezer ez dena!

       Eta traba egiten dit hala ere, etengabe baitut gogoan, —esku bat eskuineko aldetik zintzilik, burua ezker aldera samar makurtua; lotan dagoen batena bezala... Tira, aski da, Jainkoarren, ez dut berriro gogora ekarri nahi!

       Zer da, ordea, obsesio hau? Zergatik irauten du honenbeste? hankak su ondo-ondoan zituen!

       Atsekabeturik nauka, erokeria da, baina halaxe da. Nork hark? Badakit ez dela existitzen, ez dela ezer? Nire goganbeharretan, nire beldurretan, nire larrialdietan baizik ez da existitzen! Tira, aski da!

       Bai, baina alferrik ahalegintzen naiz neure buruari arrazoiak ematen, neure burua behartzen, ez naiz etxean bakarrik egoteko gauza. Ez dut berriro ikusiko, badakit, ez da berriro agertuko, bukatu ziren gauza horiek. Nire pentsamenduetan, ordea, han dago beti. Ikusezin dago, horrek ez du esan nahi, ordea, han egon ezin daitekeenik. Han dago ate atzeetan, armairu itxian, ohe azpian, zoko ilun guztietan, itzal guztietan. Atea jiratzen badut, armairua zabaltzen badut, argia ohe azpira jaisten badut, zokoak, itzalak argitzen baditut, ez dago ja; baina nire atzean sentitzen dut orduan. Eta itzuli egiten naiz, jakinik ez dudala ikusiko, ez dudala berriro inoiz ikusiko. Baina han dago oraindik, nire atzean.

       Ergelkeria da, baina izugarria da. Zer nahi duzu egitea? Ezin dut ezer egin.

       Etxean bi bagina ordea, badut nirekiko, ziur naiz, ez litzatekeela gehiago egongo! Bakarrik nagoelako baitago han, bakarrik nagoelako soil-soilik.

 

(1883ko uztailaren 3an)

 

 

Eskua

 

       Bermutier instrukzioko epaile jaunaren inguruan zeuden biribilean, Saint-Cloud-eko gertaera misteriozkoaz iritzia ematen ari baitzen. Hilabetea bazuen krimen argitu ezin hark Paris asaldaturik zeukala. Gai hartan inork ez zuen ezer ulertzen.

       Bermutier jauna, zutik, bizkarra tximiniaren kontra, bikain, frogak biltzen, iritzi desberdin guztiak eztabaidatzen ari zen, baina ez zuen ondoriorik ateratzen.

       Emakume batzuk altxatu eta harengana hurbilduak ziren, eta zutik jarraitzen zuten, begiak hitz sakonak ateratzen ari ziren epailearen aho bizarra txukun moztuan finkaturik. Emakume haiek ikaraz dar-dar egiten zuten, beren beldur jakin-minak, arima sorgintzen dien goseak bezala torturatzen zituen, izu-premia aseezinak larriturik.

       Haietako bat, besteak baino zurbilago zegoen, hasi zen isil une batean:

       — Izugarria da. «Naturaz goitikoa» da ia. Ez da jakingo inoiz.

       Epailea harengana itzuli zen:

       — Bai, andrea. Aise gerta daiteke inoiz ezer ez jakitea. «Naturaz goitiko» esan duzun horri dagokionez, hemen zer ikusirik ez du. Artezia handiz prestatutako krimen bat da esku artean daukagun hau, artezia handiz burutua, hain ederki misterioz bildua non ezin soildu baitugu inguratzen duten zirkunstantzia atxiki ezinetatik. Baina neuk ere izan nuen, garai batean, egiaz tartean gauza fantastikoak ageri zirela zirudien auzi bat argitu beharra. Utzi egin behar izan nuen, gainera, argitzeko baliabiderik ez nuelarik.

       Emakume pilatxo bat hasi zen, denak batera, hain bizkor non ahots guztiek bat baizik ez baitzuten egiten:

       — Oi! Konta iezaguzu hori.

       Bermutier jaunak irribarre egin zuen, handizki, instrukzio epaile batek irribarre egin behar duen bezala. Jarraitu zuen:

       — Ez ezazue uste izan behintzat, instant batez ere gertaera honetan gizonaz goitiko ezer izan zela gogotik igaro ere egin zitzaidanik. Nik kausa normaletan baizik ez dut sinesten. Baina ulertzen duguna adierazteko «naturaz goitikoa» esamoldea erabili ordez, «azaldu ezinezkoa» esamoldeaz baliatuko bagina, askoz hobe izango litzateke. Edozeinetara ere, kontatzera noakizuen gertaera honetan, gertaera inguratzen zuten zer-nolakoek, prestameneko zirkunstantziek, eragin zidaten batez ere zirrara. Hona, bada, gertatuak:

       Ajaccio-n nintzen instrukzioko epaile; hiritxo txuri-txuri bat da, alde guztietatik mendiz inguratua dagoen itsas golko zoragarri haren ertzean etzana.

       Han vendetta arazoak nituen batez ere zaintzeko. Badira vendetta bikainak, izan daitezkeen dramatikoenak, ankerrak, heroikoak. Han aurkitzen dira amets ere egin daitekeen mendeku gai ederrenak, mendeetako gorrotoak, aldi batez baketuak, baina sekula ere ez itzaliak, maltzurkeria nardagarriak, azkenerako masakre eta ia-ia egitate handi bilakatzen diren hilketak. Bi urte baziren odolaren prezioa baizik aipatzen entzuten ez nuela, egin den hoben oro egin duenaren gain, haren ondorengoen gain edo haren ahaideen gain mendekatzera behartzen zuen Korsikako ustekeria ikaragarri hori alegia. Agureak, haurrak, lehengusuak lepoa moztuta ikusia nintzen, burua bete-betea nuen horrelako historiez.

       Horrela bada, Ingeles batek golkoaren bestaldeko txalek bat urte batzuetarako alokatu zuela jakin nuen egun batean. Frantses morroi bat ekarri zuen, Marseillatik igarotzean kontratatua.

       Luzaro baino lehen jende guztiak ahotan zerabilen pertsonaia bitxi hura, bere egoitzan bakarrik bizi zena eta ehizarako eta arrantzarako baizik handik ateratzen ez zena. Inorekin ez zuen hitz egiten, ez zen inoiz etortzen hirira, eta goizero-goizero ordu bat edo bi ematen zituen pistolaz edo karabinaz tiroan trebatzen.

       Ipuinak eta esamesak sortu ziren hari buruz. Batzuek ziotenez, maila handiko norbait omen zen politika zela-eta bere herrialdetik ihes egina; beldurgarrizko krimen bat egin ondoren ezkutuan zegoen bat omen geroago. Xehetasun bereziki izugarrizkoak ere aipatzen ziren.

       Instrukzioko epaile nintzen aldetik, gizon hari buruzko berri zehatzagoak jakin nahi izan nituen; ezin izan nuen ezer ikasi, ordea. Sir John Rowell izenez aurkezten zen.

       Hurbiletik zainduz etsi behar izan nuen, beraz; baina ez zidaten ezer susmagarririk jakinarazi hari buruz.

       Nolanahi ere, hari buruzko zurrumurruak gelditzen ez zirenez, handitu eta zabaldu baizik, arrotz hura neure begiaz ikustera joatea deliberatu nuen, eta aldiro haren jabegoaren inguruan ehizara joaten hasi nintzen.

       Luzaro egon nintzen aukera on baten zain. Nik bota eta ingelesaren sudurraren aurre-aurrean erori zen eper baten itxuran etorri zen abagune hori. Zakurrak niri ekarri zidan, baina ehiza harturik, nire oiheskeria barkatzeko eta sir John Rowelli arren hegazti hila oparitzat hartzeko eskatzera joan nintzaion.

       Gizatzar ile-gorri bat zen, bizar-gorria, oso handia, halako Herkules baketsu, eratsu bat. Ez zuen ezer britainiarra esan ohi den zurruntasun horretatik, eta esker onak eta asko eman zizkidan nire opariagatik, Mantxaz bestaldeko azentudun frantses batean. Handik hilabeterako, elkarrekin bospasei aldiz solasean jardunak ginen.

       Hala bada, arrats batez, haren ate aurretik nindoala, pipa erretzen ikusi nuen, aulki batean hankalatraba eseririk, bere lorategian. Diosal egin nion, eta baso bat garagardo edatera sartzeko gonbita egin zidan. Ez nuen bi aldiz esan beharrik izan.

       Ingelesen kortesia zehatz guztiarekin egin zidan harrera, gorespenez hitz egin zuen Frantziaz, Korsikaz, lurralde hau, itsasertz hau guztiz atsegin zuela aitortu zuen.

       Eta orduan, nik, kontu handiz, eta oso interes biziko itxuraz, galdera batzuk egin nizkion bere bizitzaz, bere asmoez. Enbarazurik gabe erantzun zidan; oso bidaiatua omen zen, kontatu zidanez, Afrikan zehar, Indietan zehar, Ameriketan zehar. Eta barrez-barrez gehitu zuen:

       — Ni abentura asko izan, oh! yes.

       Gero ehizaren gaia atera nuen berriro, eta xehetasunik bitxienak eman zizkidan hipopotamoaren ehizaz, tigrearenaz, elefantearenak, gorilarenaz ere.

       — Animalia horiek guztiak beldurgarriak dira —esan nion.

       Irribarre egin zuen:

       — O, ez! Gizona txarrena.

       Eta barrez hasi zen, pozik dagoen ingeles lodikote baten barre beteaz:

       — Askotan ehizatu nik gizona ere.

       Gero armez hitz egiten hasi zen, eta etxera sartzeko eskaini zidan, sistema desberdinetako fusilak erakutsi nahi zizkidalako.

       Egongela beltzez tapizatua zuen, urrez brodatutako seda beltz batez. Lore hori handi batzuk zituen han-hemenka oihal ilunaren gainean, sua bezalako distiraz.

       — Japoniako oihala —azaldu zuen.

       Baina tarte handienaren erdian zegoen gauza bitxi batek erakarri zidan begia. Belus gorrizko koadro batean gauza beltz bat nabarmentzen zen. Hurbildu nintzen hara: esku bat zen, giza esku bat. Ez eskuaren hezurdura, zuri garbia, esku beltz ihartu bat baizik, aizkora kolpe batez bezala besoaren erdi aldean zehatz ebakitako hezurren gainean bere azkazal horiak, giharrak agerian, eta odol orban zaharrak, kraka balitz bezalakoak zituela.

       Burdinazko katetzar batek, eskumuturraren inguruan soin atal trakets hura estutuz, hari itsatsirik, elefante bat lakioan edukitzeko adinako zirgilo batez loturik zeukan eskua hormara.

       — Zer da hori? —galdetu nion.

       Ingelesak lasai erantzun zidan:

       — Nire etsai onena zen. Amerikatik etorri zen. Sableaz moztu, eta azala harri zorrotz batez kendu, eta eguzkitan lehortu zortzi egun. A! Oso ona niretzat hori.

       Giza hondakin hura ukitu nuen; erraldoi batena izana inondik ere. Hatzak, neurriz goitik luzeak, oraindik ere han-hemenka azal zerrendak zituzten zainez lotuak zeuden. Esku hura nazkagarria zen ikusteko, larrutua zegoen bezala, eta basatiren baten mendekua gogoratzen zuen segituan.

       — Gizon hori oso indartsua zen, inondik ere —esan nion.

       Ingelesak emeki esan zuen:

       — O yes; baina ni indartsuagoa izan hura baino. Kate hori jarri eusteko.

       Bromatan ari zela iruditu zitzaidan. Esan nion:

       — Orain alferrik du kate hori, esku horrek ez du ihes egingo.

       Sir John Rowell-ek serio erantzun zidan:

       — Beti nahi alde egitea. Kate hori beharrezkoa.

       Begirada batez haren aurpegia arakatu nuen, neure buruari galdez:

       — Erotuta dago, ala adarjotzaile gaiztoren bat ote?

       Baina haren aurpegiak barrendu ezin, lasai eta onginahizko jarraitzen zuen. Beste gai batez hasi nintzen hizketan, eta fusilak miretsi nizkion.

       Ohartu nintzen, hala ere, hiru errebolber kargatu zeudela altzarietan jarrita, gizon hura beti erasoren baten beldurrez bizi balitz bezala.

       Askotan itzuli nintzen haren etxera. Gero ez nintzen berriro joan. Ohitu egin ginen hura han izatera; pertsona arrunt bihurtu zen denentzat.

 

* * *

 

       Urte oso bat joan zen. Goiz batez, azaro bukaera aldera, morroiak esnatu eta gau hartan sir John Rowell hil zutelako berria eman zidan.

       Handik ordu erdira, ingelesaren etxean sartzen ari nintzen, komisario nagusiarekin eta jendarmeriako kapitainarekin batera. Haren morroia ate aurrean zegoen, negar eta negar, bere onetatik aterata etsi-etsian. Hari hartu nion susmoa lehendabizi, baina errugabea zen.

       Inoiz ez zen erruduna aurkitu ahal izan.

       Sir Johnen egongelan sartzean, gorpua ikusi nuen lehen begiratuan, ahoz gora etzanda, gela erdi-erdian.

       Txalekoa urratuta zegoen, mahuka erauzi bat zegoen zintzilik, borroka izugarria izan zela adierazten zuen denak.

       Ingelesa itota hil zen! Haren aurpegi beltz puztu, beldurgarriak izumenezko ikara bat adierazten zuen, itxuragatik; zerbait zeukan bere hortz estutuen artean; eta lepoa, burdinazko puntaz eginak ziruditen bost zulorekin, odolez estalia zegoen.

       Sendagile bat etorri zitzaigun laguntzera. Haragiak zituen hatz markak luzaro aztertu ondoren, hitz bitxiok esan zituen:

       — Eskeleto batek ito duela ematen du.

       Hotzikara batek igaro zidan bizkar osoa, eta hormarantz luzatu nituen begiak, behinola larrutuaren eskua ikusia nuen lekura. Ez zegoen han. Katea, etena, zintzilik zegoen.

       Horretan, bada, hildakoaren gainerantz makurtu nintzen, eta haren aho estutuan desagertua zen esku haren hatz bat aurkitu nuen, hortzek bigarren hatz hezurraren paretik moztua edo, hobeto esanda, zerratua.

       Gero froga bilketa egin zen. Ezer ez zen aurkitu. ez aterik, ez leihorik, ez altzaririk ez zen behartu. Bi ate-zakurretatik bat ere ez zen esnatu.

       Hona hitz gutxitan morroiak adierazia:

       «Hilabete bat lehenagotik-edo nagusiak artega samar zirudien. Gutun pila bat hartu zuen, eta hartu ahala erre.

       »Behin baino gehiagotan, zigor bat hartu, eta eromena zirudien batez amorru bizian jo omen zuen, hormari lotua zegoen eta krimena izan zenean, inork nola ez dakiela, handik kendu zuten esku ihartu hura.

       »Oso berandu oheratzen zen, eta kontu handiz ixten zuen dena. Beti zituen armak eskura. Gauetan ozen hitz egiten aritzen zen askotan, norbaitekin errietan ari balitz bezala».

       Gau hartan, hala behar-eta, ez zuen zaratarik batere egin, eta leihoak zabaltzera etorri zenean aurkitu zuen otseinak sir John hila. Inoren susmorik ez zuen.

       Hildakoaz nekizkien guztiak esan nizkien epaileei eta poliziako ofizialei, eta ikerketa sakon bat egin zen uharte osoan. Ez zen ezer aurkitu.

       Krimena izan eta handik hiru hilabetera, ordea, amets beldurgarri bat izan nuen. Esku hura, esku beldurgarri hura, lupua edo armiarma bezala nire errezeletan eta hormetan zehar lasterka. Hiru bider esnatu nintzen, hiru bider loak hartu ninduen berriro, hiru bider ikusi nuen berriro hondakin nardagarri hura nire gelan zehar lasterka, hatzak hankak balira bezala mugituz.

       Biharamunean ekarri zidaten, hilerrian, sir John Rowellen hilobiaren gainean aurkitu zutelarik; han baitzegoen lur emanik, haren familiarik aurkitu ezin izan zenez. Hatz erakuslea falta zuen.

       Hona, bada, andreak, nire historia. Gehiagorik ez dakit.

 

* * *

 

       Emakumeak, asaldaturik, zurbil-zurbil zeuden, dardaratan. Batek esan zuen:

       — Hori ez da baina historia baten amaiera edo azalpena ere! Ez dugu lorik egingo, zure iritzian zer gertatu zen esaten ez badiguzu.

       Epaileak halako irribarre serio bat egin zuen:

       — Ai, andre nireak, zuen amets beldurgarri horiek hondatzera noakizue ziurrenik. Nire iritzian esku haren legezko jabea ez zegoen hilda, eta geratzen zitzaionarekin bestearen bila etorri zen. Baina ezin izan nuen asmatu nola egin zuen, adibidez. Vendetta moduko bat izan zen, alegia.

       Emakumeetako batek ahopeka esan zuen:

       — Ez, ezin du horrela izan.

       Eta epaileak, irribarrez betiere, bukaera eman zion:

       — Esan dizuet nire ustezko azalpena ez zenutela atsegin izango.

 

(1883ko abenduaren 23an)

 

 

Adatsa

 

       Gelako hormak hutsik zeuden, karez pintatuak. Horman oso goian, inor ez iristeko moduan, zulatutako leiho estu saretadun batek argitzen zuen gela argi, hits hura; eta eroak, lastozko aulki batean eseririk, begirada finko, lauso, oinazetu batez begiratzen zigun. Oso argala zen, masailak hustuak, eta ilea ia zuri, handik hilabete gutxitara zuritua izango zela uste izatekoa. Jantziek zabalegi ziruditen haren soin atal iharrentzat, haren bular estutuarentzat, haren sabel hustuarentzat. Bere gogoetak suntsituta ikusten zen gizon hura, harrak fruitua jaten duen bezala, pentsamendu batek, bere Pentsamenduak, marruskatua. Bere Eromena, bere ideia, hantxe zegoen, buru hartan, tematua, gizona hertsatzen, barrenetik suntsitzen. Poliki-poliki gorputza jaten ari zitzaion. Ideia Ikusezin, Ukiezin, Atxikiezin, Materiagabe hura haragia higatzen, odola edaten, bizitza itzaltzen ari zitzaion.

       Hura misterioa, Amets batek hildako gizona! Bihotz mina ematen zuen, bihotz mina, beldurra eta errukia, Behargabedun hark! Zer amets berezi, beldurgarri, hilkor bizi zen denbora guztian berritzen ari ziren izur sakonez zimurtzen zuen bekoki hartan?

       Sendagileak esan zidan:

       — Sekulako zakarraldiak izaten ditu, nik ikusi dudan erorik berezienetako bat da. Eromen erotiko makabro batek joa dago. Nekrofilia moduko bat du. Bere egunkaria idatzia du gainera, eta oso garbi erakusten digu bere arimako gaixotasunaren mundua. Bere eromena ageri-agerian dago, nolabait esateko, idazki horretan. Interesa baduzu, azter dezakezu dokumentu hori.

        Sendagilearen atzetik haren bulegora joan nintzen, eta gizon errukarri haren egunkaria eman zidan.

       — Irakur ezazu, eta esango didazu zer derizkiozun.

       Hona zer zegoen koaderno hartan.

 

* * *

 

       Hogeita hamabi urte bete nituen arte bakean bizi izan nintzen, maitasunik gabe. Oso gauza soila, ona eta erraza iruditzen zitzaidan bizitza. Aberatsa nintzen. Hainbeste gauza gustatzen zitzaizkidan non ezin bainuen ezertarako grina berezirik sentitu. Gauza ederra da bizitzea! Zoriontsu esnatzen nintzen egunero, gustatzen zitzaizkidan gauzak egiteko, eta pozik oheratzen nintzen, biharamunerako itxaropen bare batez, etorkizunak kezkarik ekarriko ez zuelako ustez.

       Maitale batzuk izana nintzen, nire bihotza desiraz erotua edo haiek gozatu ondoren arima amodioz oinazetua inoiz eduki gabe. Gauza ederra da horrela bizitzea. Maite izatea hobea da, ikaragarria da, ordea. Baliteke jende guztiak ohi duen bezala maitatzen dutenek zorion suhar bat sentitzea, nirea baino apalagoa agian, zeren sinetsi ere ezin den moduan etorri baitzitzaidan niri maitasuna.

       Aberatsa nintzenez, altzari zaharren eta antzinako gauzen zale nintzen; eta askotan etortzen zitzaizkidan gogora gauza haiek igurtzi zituzten esku ezezagunak, haiek miretsi zituzten begiak, haiek maite izan zituzten bihotzak, gauza horiek maitatu egiten baitira, zinez! Ordutan geratzen nintzen maiz, orduak eta orduak, iragan mendeko erlojutxo bati begira. Hain zen apaina, hain pollita, bere esmaltearekin, bere urre zizelatuarekin. Eta emakume batek bitxi fin hura edukitzeko pozean erosi zuen egunean bezalaxe zebilen oraindik ere. Sekula ez zuen eten bere taupada, sekula ez zuen gelditu bere bizitza mekanikoa, eta etengabe jarraitzen zuten bere tik-tak hura egiten, mende bat igarota ere. Nork erabili ote zuen lehendabiziko aldiz bere bularrean, bere zapietako epeltasunean, erlojuaren bihotzak emakumearen bihotzaren ondoan taupadaka egiten zuela? Zein eskuk eduki ote zuen bere hatz bero samarretan, eta gero itzuli, berritzuli, eta gero azalaren hezetasunak segundo batez lausotutako portzelanazko ertzak xukatu? Zer begik zelatatuko ote zuten haren ordutegian, itxaroten ari ziren ordua, ordu maitea, jainkozko ordua?

       Nola nahiko nukeen nik ezagutu, ikusi, gauza zoragarri eta bakan hura aukeratu zuen emakumea! Hilik da! Behinolako emakumeen desira horrek guztiz harturik nauka; maitatu izan duten emakume guztiak maite ditut, urrutitik! Samurtasun igaroen historiak nahigabez betetzen dit bihotza. Ai edertasuna, irribarreak, fereka gazteak, itxaropenak! Horrek guztiak ez al luke betirako izan behar!

       Zenbat negar egin dudan, gau osoetan, garai bateko emakume gaixo haiengatik, hain samurrak, hain gozoak, besoak musu hartzeko zabaldu zituztenak, eta gaur egun hilik daudenak! Musu horiek betierarako dira! Ezpainik ezpain doaz, menderik mende, belaunaldiz belaunaldi. — Gizonek hartzen dituzte, ematen dituzte eta hil egiten dira.

       Iraganak erakartzen nau, orainak izutzen, etorkizuna heriotza delako. Dolu dut egin izan den guztia; negar eragiten didate bizi izan diren guztiek; denbora gelditu nahi nuke, ordua gelditu nahi nuke. Baina denbora joan egiten da, igaro egiten da, segundoz segundo nirea den zerbait kentzen dit, atzoko ezerezari emateko. Eta ez dut berriro hori biziko.

       Agur atzoko emakumeak. Maite zaituztet.

       Baina ez dut zertaz kexu izan. Aurkitu dut zain nengoena, eta sinetsi ere ezinezko plazerrak dastatu ahal izan ditut hari esker.

       Parisen zehar nenbilen goiz eguzkitsu batez, bihotza jaietan, oina alai, begirazalearen interes zehazgabe horrez dendetan begira. Horretan XVII. mendeko italiar altzari bat begiztatu nuen zaharkin denda batean. Oso ederra zen, oso bakana. Garai hartan fama handia izan zuen Vitelli izeneko veneziar artista batek egina iritzi nion.

       Eta aurrera jarraitu nuen.

       Zergatik jarraitu zidan hainbesteraino altzari haren oroitzapenak, berriro atzera itzularazteraino? Denda aurrean gelditu nintzen berriro, altzaria berriro ikusteko, eta tentatu egiten ninduela sentitu nuen.

       Zer gauza bitxia tentazioa! Gauza bati begiratzen diozu, eta, poliki-poliki, limurtu egiten zaitu, nahastu egiten zaitu, jabetu egiten zaizu, emakume baten aurpegia balitz bezala. Haren xarma barreneraino sartzen zaizu, haren formak, haren koloreak, haren gauza itxurak sortzen duen xarma; eta maite duzu dagoeneko, desira duzu, nahi duzu. Haren jabe izan behar bat nagusitzen zaizu, behar gozoa hasieran, herabea balitz bezala, baina hazi egiten da, oldartsu bilakatzen da, ezin eutsizko bihurtzen da. Eta badirudi saltzaileek begiradaren garretan sumatzen dutela hazten ari den gurari ezkutuko hori.

       Altzari hura erosi eta segituan etxera eramateko agindu nuen. Nire gelan jarri nuen.

       Ai, erruki diet bildumagileak erosi berri duen gutiziarekin izaten duen eztialdi hori ezagutzen ez dutenei. Fereka egiten diozu, begiaz eta eskuz, haragizkoa balitz bezalaxe; behin eta berriro haren ondora itzultzen zara, gogoan erabiltzen duzu beti, nora ere joaten baitzara, zer ere egiten baituzu: eta berriro ere etxera itzultzen zarenean, eskularru eta kapeluak erantzi ere baino lehenago, hura ikustera joaten zara, maitale baten samurtasunaz.

       Zortzi egunez adoratzen eduki nuen, egiaz, altzari hura. Une oro zabaltzen nituen ateak, tiraderak; liluramenetan maneiatzen nuen, jabe izateak dituen barne poz guztiak gozatuz.

       Arratsalde batez, ordea, albo baten loditasuna haztatzen ari nintzela, han gordetegiren bat egon behar zuela ohartu nintzen. Bihotza taupadaka hasi zitzaidan, eta gau osoa eman nuen sekretuaren bila, aurkitu ezinda.

       Biharamunean lortu nuen, zureriako zirrikitu batean burdin xafla bat sartuz. Ohol bat lerratu zen, eta belus beltzezko estalki baten gainean emakume baten adats zoragarri bat ikusi nuen!

       Horixe, adats bat, ile hori, ia gorrizko adats bat, ilea inondik ere hondo-hondotik moztu eta urrezko hari batez loturik egina.

       Txunditurik nengoen, dardaraz, asaldaturik! Urrin ia ezin atzemanezko bat, hain zaharra non bai baitzirudien usain baten arima zela, zabaltzen zen tiradera misteriozko hartatik eta erlikia harrigarri hartatik.

       Heldu nion adatsari geldiro, ia erlijiozko begirunez, eta ezkutalekutik kanpora atera nuen. Bat-batean zabaldu zen, uhin urre-kolore baten gisan lurreraino erortzeko, lodi eta arin, malgu eta distiratsu, kometa baten suzko isatsa bailitzan.

       Zirrara bitxi batek hartu ninduen. Zer zen hura guztia? Noiz, nola, zergatik gorde zen ile hura altzari hartan? Zer abentura, zer drama ezkutatzen zuen oroigarri hark? Nork moztu zuen? maitale batek agur egun batez? senar batek mendeku egun batez? ala buruan eduki zituenak berak, etsimen egun batez?

       Komentuan sartu beharreko batek jarri ote zuen maitasun fortuna hura han, bizien munduan utzitako bahitura bat bailitzan? Hildako emakume gazte ederra hilobian iltzatzeko orduan gorde ote zuen, maite zuenak, haren buruko apaingarria, huraxe zuelako harengandik gorde ahal izango zuen gauza bakarra, haren gorputzetik ustelduko ez zen zati bizi bakarra, aurrerantzean maitatu eta ferekatu ahal izango zuen zati bakarra, oinaze saminetan musu eman ahal izango zion gauza bakarra?

       Ez al zen gauza harrigarria ile adats hura horrela geratu izana, jaiotzatik zuen gorputzaren zatirik txikiena ere geratzen ez zenean?

       Hatzen artetik irristatzen zitzaidan, azala fereka berezi batez, hildako baten ferekaz, kilimatuz. Negar egitera banindoa bezala sentitu nintzen samurturik.

       Luzaro eduki nuen, luzaro, eskuetan, gero mugitzen ari zela iruditu zitzaidan, hartan gorderik arimaren zatiren bat geratu izan balitz bezala. Eta denborak higatutako belusaren gainean jarri nuen berriro, eta tiraderari bultza egin nion, eta altzaria itxi nuen, eta kaleetan barrena abiatu nintzen, amets egiteko.

 

* * *

 

       Tristuraz beterik nindoan aurrerantz, baina nahasmenduz beterik orobat, maitasunezko musu baten ondoren bihotzean gelditzen zaizun nahasmendu horrez beterik. Lehenagoko garaietan bizi izana nintzela iruditzen zitzaidan, emakume hura ezaguna nuela.

       Eta Villon-en bertsoak etorri zitzaizkidan ezpainetara, zotina etor daitekeen bezala:

 

              Dictes-moy où, ne en quel pays

              Est Flora, la belle Romaine,

              Archipiada, ne Thaïs,

              Qui fut sa cousine germaine?

              Echo parlant quand bruyt on maine

              Dessus rivière, ou sus estan;

              Qui beauté eut plus que humaine?

              Mais où sont les neiges d'antan?

              ..................................

              La royne blanche comme un lys

              Qui chantait à voix de sereine,

              Berthe au grand pied, Bietris, Allys,

              Harembouges qui tint le Mayne,

              Et Jehanne la bonne Lorraine

              Que Anglais bruslèrent à Rouen?

              Où sont-ils, Vierge souveraine?

              Mais où sont les neiges d'antan?

 

       Berriro etxera itzuli nintzenean, nire aurkikuntza bitxi hura berriro ikusteko ezin eutsizko gogo batek hartu ninduen; eta berriro hartu nuen, eta hura ukitzean hotzikara luze bat sentitu nuen soin atal guztietan zehar.

       Egun batzuetan normal egon nintzen, nolanahi ere, adats haren oroitzapen bizia sekula joaten ez bazitzaidan ere.

       Etxera itzultzen nintzenean, hura berriro ikusi eta berriro eskuetan erabili beharra izaten nuen. Maitearen atea zabaltzen den bezalakoxe hozkirri batez birarazten nuen armairuko atea, zeren halako premia nahasi, berezi, etengabe, sentsual bat bainuen nire eskuetan eta nire bihotzean, nire hatzak ile hilezko errekasto xarmagarri hartan bustitzeko.

       Gero aski ferekatu nuenean, altzaria berriro itxia nuenean, han sentitzen nuen oraindik ere, izaki bizi bat bailitzan, ezkutuan, preso; eta hura sentitu eta berriro desiratzen nuen; ezin eutsizko premia sentitzen nuen berriro hura eskuetan hartzeko, ukitzeko, ukipen hotz, labain, haserregarri, erogarri, zoragarri hark berriro gaixotzeraino suhar nintzan.

       Hilabete bat edo bi bizi izan nintzen horrela, ez dakit zenbat. Gogoa erabat hartua zidan, sorgindua ninduen. Zorioneko nintzen, eta torturatua, maitasunaren itxaropenean bezala, maitea estutu aurretiko aitorpenen ondoren bezala.

       Bakarrik geratzen nintzen harekin, nire azalaren gainean sentitu ahal izateko, hartan nire ezpainak estutzeko, musu emateko, hozka egiteko. Nire aurpegiaren inguruan kiribiltzen nuen, edan egiten nuen, nire begiak urrezko uhin hartan itotzen nituen, hartan zehar eguna urre-koloreko ikusteko.

       Maite nuen! Bai, maite nuen! Hura gabe ezin nuen etsi, ezin nuen ordu bat eman hura ikusi gabe.

       Eta zain nengoen... zain... zeren zain? Ez nekien. —Haren zain.

       Gau batean bat-batetik esnatu nintzen, nire gelan bakarrik ez nengoelako susmoarekin.

       Bakarrik nengoen, ordea, baina ezin izan nuen berriro lo hartu, eta loerre sukar bat nuenez, adatsa berriro ukitzera joateko jaiki nintzen. Ohi baino leunago zegoela iruditu zitzaidan, biziago. Hildakoak itzultzen al dira berriro? Berotzeko ematen nizkion musuek zorionez zorabiarazten ninduten; eta ohera eraman nuen, eta hantxe etzan nintzen, nire ezpainen kontra estutuz, gozatu behar den maitalea bezala.

       Hildakoak berriro itzultzen dira! Hura itzuli egin da. Bai, ikusi egin dut, beso artean eduki dut, neure egin dut, garai batean bizi zenean bezalaxe, handi, ilehori, bete, titiak hotz, gerria lira baten gisa; eta ferekaz bete dut eztarritik oinetaraino haragiaren bihurgune guztietan zehar doan uhinezko lerro hori.

       Bai, egunero, gauero eduki dut. Berriro itzuli da, Hildako emakumea, Hildako ederra, Adoragarria, Misteriozkoa, Ezezaguna, gauero eduki dut.

       Hain handia izan nuen zoriona, non ezin izan bainuen gorde. Gizonaren indarra baino gehiagoko zorabioa sentitzen nuen haren ondoan, Atxikiezina, Ikusezina, Hila zeuretzeak ematen duen poz sakon, azaldu ezina. Inongo maitalek ez du izan hura bezain gozamen suharrik, ikaragarririk!

       Ez nuen jakin nire zoriona ezkutuan gordetzen. Maitasunaren maitasunez ez nuen gehiago harengandik aparte egon nahi izan. Aldean erabiltzen nuen beti, alde guztietan. Nire emaztea balitz bezala atera nuen paseatzera hirian zehar, antzokira eraman nuen, antzokiko begiratoki sarez ezkutatuetara, maitalea bailitzan... Baina ikusi egin zuten... asmatu egin zuten... kendu egin zidaten... Eta kartzelan sartu naute, gaizkile bat banintz bezala. Kendu egin didate... Hau zoritxarra!...

 

* * *

 

       Horretan eteten zen eskuizkribua. Eta bat-batean, medikuarengana begi aztoratuok jasotzen ari nintzeneantxe, oihu beldurgarri bat, amorru ezinduzko eta desira sukarrezko orro bat entzun zen eroetxean.

       — Entzuten duzu —esan zuen sendagileak—. Bost bider dutxatu behar da egunean ero lizun hori. Bertrand sarjentua ez da hildako emakumeak maite izan dituen bakarra.

       — Baina... adats hori bada, izan? —galdetu nion zezelka, harridurak, izumenak eta errukiak asaldaturik.

       Sendagilea jaiki zen, zabaldu zuen flaskoz eta tresnaz beteta zegoen armairu bat, eta ile horizko txinparta hari bat jaurti zidan, bere bulegoaren alderik alde, urrezko txori baten gisa hegan.

       Ikara eragin zidan nire eskuetan haren ukitu ferekatzaile arina sentitzean. Eta bihotza taupadaka geratu nintzen, nazkaz eta desiraz, nazkaz krimenetan hara-hona erabilitako gauzak ukitzean bezala, eta desiraz, gauza lotsagarri eta misteriozko baten tentazioaren aurrean bezala.

       Sendagileak bizkarra jaso, eta esan zuen:

       — Gizonaren izpiritua edozertarako gauza da.

 

(1884ko maiatzaren 13an)

 

 

Tik bat

 

       Afaltiarrak geldiro ari ziren sartzen hoteleko gela handian, eta zein bere lekuan esertzen ziren. Zerbitzariek poliki-poliki hasi zuten zerbitzua, berandu zetozenei iristeko astia emateko, eta gero platerak berriro ekarri beharrik ez izateko; eta aspaldiko bainulariek, ohitura zutenek, beren egonaldia aurreratzen ari zitzaienek, interes biziz begiratzen zuten atera, hura zabaltzen zen bakoitzeko, aurpegi berriak azaltzen ikusteko gogoz.

       Horixe izaten da bainu herrietako jostagarri nagusia. Afaria arte itxaroten da egun horretan iritsiak aztertzeko, nor diren, zer egin duten, zer pentsatzen duten asmatzeko. Desira bat ibiltzen dugu gure izpirituaren inguruan, topaketa atseginak, ezagutza amultsuak, agian amodioak izateko desira. Harreman bizitza honetan, berebiziko garrantzia izaten dute ingurukoek, ezezagunek. Jakin-mina erne egoten da, sinpatia zain, eta jendetasuna lanean.

       Badira astebeteko gaizki ikusiak eta hilabeteko adiskidantzak, bestelako begiez ikusten da jendea, bainu herriko ezagutzaren ikuspegi berezitik, hain zuzen. Gauean, afaldu ondoren, ur sendatzailea borborka ari den parkeko zuhaitzen pean, ordubeteko solasaldi batean, aparteko adimena eta harrigarrizko merituak aurkitzen zaizkio gizon bati, eta handik hilabeterako erabat ahaztu dira adiskide berri haiek, lehenengo egunetan hain maitagarriak zirenak.

       Harreman iraunkor eta zinezkoak ere sortzen dira han, beste inon baino bizkorrago sortu ere. Egun guztian ikusten da elkar, elkar ezagutu ere oso bizkor egiten da; eta hasten ari den txera horretan aspaldiko ezagun zaharren arteko lañotasuna eta goxotasuna ere nahasten da. Gerora oroitzapen kutun samurra gordetzen da adiskidetasunaren lehen ordu horiez, arima hura ezagutu ahal izateko balio izan duten lehenengo solasaldiez, galderak egiten dituzten eta ahoak oraindik ere egiten ez dituen galderei eta gogoeta ezkutukoei erantzuten dieten lehenengo begirada horiez, bere bihotza zabaltzen ari zaizunari zuk ere zure bihotza zabaltzeak ematen duen sentipen xarmagarri horrez.

       Eta bainutegiko tristurak, beti berdin diren egunen monotoniak, are beteago egiten dute ordurik ordu, txeratasunezko eztanda hori.

 

* * *

 

       Arrats hartan, bada, arrats guztietan bezala, aurpegi ezezagunak noiz azalduko zain geunden denak.

       Bi baizik ez ziren azaldu, baina oso bereziak biak, gizonezko bat eta emakumezko bat: aita eta alaba. Edgar Poe-ren pertsonaiak iruditu zitzaizkidan segituan; baina bazuten halako xarma bat, xarma dohakabe bat; patu gaiztoaren biktimak iruditu zitzaizkidan. Gizonezkoa oso handia eta argala zen, konkortu samarra, ilea zuri-zuria zuen, zuriegi haren aurpegiera oraindik gazterako; eta halako jite serio bat zuen bere tankeran, protestanteek mantendu ohi duten portaera zorrotz hori. Neska, hogeitalau-hogeitabost urtekoa agian, txikia zen, oso mehea hura ere, zurbila oso, halako aire nekatu, unatu, abaildu batekin. Izaten dira pertsona batzuk bizitzako premia eta beharretarako ahulegiak diruditenak, mugitzeko, ibiltzeko, egunero egiten ditugun horiek guztiak egiteko ahulegiak diruditenak. Nahiko polita zen, haurtxo hura, agerpen baten edertasun gardenekoa; eta guztiz geldiro jaten zuen, besoa mugitzeko ere ia ezgauza balitz bezala.

       Hura zen, ziur aski, urak hartzera etorria.

       Nire aurrean suertatu ziren, mahaiaren beste aldean, eta berehalaxe ohartu nintzen aitak bazuela tik bat oso-oso berezia.

       Zerbaiti heldu nahi zion bakoitzeko, itzuli bizkor bat egiten zion eskuak, sigi-saga erotu bat bezala, bila ari zena ukitu aurretik. Une batzuen buruan, beste aldera biratzen nuen burua, ez ikusteko, hainbesteraino gogaitarazi baininduen mugimendu hark.

       Neskak ere, jateko, ezkerreko eskuko eskularrua ez zuela kentzen ohartu nintzen.

       Afal ondoren bainutegiko parkean ibili bat egitera joan nintzen. Auverniako bainu herritxo batean zen hori guztia, Châtel-Guyon-en; zintzur batean dago, mendi garaien oinean, antzinako sumendien su sakonetatik borborka ateratzen den ur irakina azaleratzen den mendiaren oinean, alegia. Barren-barrenean, gure gainean, domoak, krater itzaliak, beren gailur ebakiak mendi sail luzeaz gainetik jasotzen. Domoen eskualdearen hasieran baitago Châtel-Guyon.

       Handik urrutiago gailurren eskualdea dago, eta oraindik urrutiago amildegien eskualdea.

       Puy de Dôme da domoetan garaiena, Pic du Nancy gailurretan altuena, eta Cantaleko amildegia amildegietan handiena.

       Oso bero zen gau hartan. Ibilbide itzaltsu hartan luze-zabalka nenbilen, parkea azpian hartzen duen hegitxo baten gainean kasinoko musika-taldeari lehenengo abestiak jotzen entzuten.

       Eta aita-alabak, urratsak geldiro eginez, nireganantz zetozela ohartu nintzen. Agur egin nien, bainu herrietan hotel-kideei agur egiten zaien bezala; eta gizonak, bertan gelditurik, galdetu zidan:

       — Esango al diguzu, jauna, nora egin dezakegun ibilaldi laburtxo bat, erraza, eta polita, ahal bada; eta barka, arren, nire ausardia.

       Errekatxo mehea datorren ibartxora laguntzeko eskaini nintzaien; ibar sakon bat da, zintzur estu bat bi malda harkaiztsu, basoz bete, handiren artean.

       Ongi iritzi zioten.

       Eta hango uraren dohainez hasi ginen, jakina, hizketan.

       — Izan ere —zioen aitak—, nire alabak badu gaixotasun bitxi bat, nondik datorren ez dakiguna. Ulertu ezinezko nerbio gorabeherak izaten ditu. Batzuetan bihotzeko gaixotasuna duela uste dute, hurrengoan gibelekoa duela, hurrengoan bizkar muinekoa duela. Gaur egun esaten ari direnez, urdailekoa omen du mila modutara eta mila lekutan agertzen zaion gaixotasun-Proteo hori, urdaila omen da-eta gorputzaren galdara eta arautzaile nagusia. Nire ustez, nerbioetako gauza da batez ere. Ondo gauza tristea da, edozeinetara ere.

       Haren eskuaren tik bortitza gogoratu zitzaidan segituan, eta galdetu nion:

       — Herentzia kontua ez da bada izango? Zeuk ere ez al dituzu nerbioak gaixo samar?

       Lasai erantzun zidan:

       — Nik?... Bai zera, ez... Nik nerbioak oso bare izaten ditut beti!

       Eta gero, bat-batean, pixka batean isilik egon ondoren, berriro hasi zen:

       — A!, zerbait hartu nahi dudan bakoitzean eskuak egiten didan gihar zimurdura hori esan nahi duzu zuk? Hori behin izan nuen ikaragarrizko bihotz zartada batetik datorkit. Egizu kontu bizirik ehortzi genuela haur hau!

       Harridura eta hunkipenezko «A!» bat baizik ez nuen aurkitu esateko.

       Eta jarraitu zuen:

       Hona nola izan zen. Oso gauza soila da: Juliette-k bihotzeko gorabehera larriak zituen aspaldi samarretik. Bihotzeko gaixotasunen bat zuela uste genuen, eta edozer gerta zitekeela etsita geunden.

       Egun batean hotz, bizigabe, hilik ekarri zuten. Lorategian eroria zen. Medikuak hil agiria eman zuen. Egun bat eta bi gau egon nintzen beilan; neuk sartu nuen zerraldoan, eta hilerriraino lagundu nion; han gure familiaren hilobian lur eman genion. Landa-landan izan zen, Lorrenan.

       Bere bitxiekin, eskumuturrekoekin, idunekoekin, eraztunekin, niregandik jasotako opari guztiekin, eta bere lehen dantza soinekoarekin ehortzarazi nahi izan nuen.

       Kontu egin zenezake nola nekarren bihotza eta zer animu nuen etxera itzuli nintzenean. Hura besterik ez nuen, emaztea aspaldi hila baitzen. Bakarrik, erdi eroturik, abaildurik sartu nintzen gelan, eta ezeren gogoraziorik gabe, ezertarako indarrik ez nuela jausi nintzen besaulkian. Makina oinazetu, dardarati bat baizik ez nintzen, larrutu bat, zauri bizia ematen zuen nire arimak.

       Nire gelari zaharra, Prosper, Juliette bere zerraldoan sartzen eta azken lo horretarako prestatzen lagundu zidana, sartu zen, hotsik egin gabe, eta galdetu zidan:

       — Nahi al du jaunak jateko edo edateko zerbait?

       Buruaz «ez» egin nion, erantzun gabe.

       — Jaunak gaizki egiten du, jarraitu zuen. Gaitzen bat gertatuko zaio jaunari. Nahi al du jaunak oheratzen lagun diezaiodan?

       Nik esan nuen:

       — Ez, laga nazazu.

       Eta handik alde egin zuen.

       Zenbat ordu joan ziren, ez dakit. Ai! zer gaua!, zer gaua hura! Hotz egiten zuen; sua itzalia zen tximinia handian; eta haizea, negu haize izoztua, izozteko haize bete-betea, ari zen leihoak astintzen, hots zorigaiztoko beti berdin batez.

       Zenbat ordu joan ziren? Han nengoen, lorik gabe, ahuldurik, abaildurik, begiak zabal, hankak luze, gorputza indarge, gogoa etsimenak gorturik. Horretan sarrerako ateko ezkila handia, etxebarruko ezkila handia jo zuten.

       Halako gorputz astindua hartu nuen, non aulkia puskatu egin baitzen nire azpian. Haren hots sakon astunak hilobi batean bezala egiten zuen dardar gaztelu hutsean. Goizeko ordu biak ziren. Nor etor zitekeen ordu horietan?

       Eta kolpetik bi aldiz jo zuen berriro ezkilak. Etxeko otseinak ez ziren ausartzen, zirudienez, jaikitzera. Kandela bat hartu eta neu jaitsi nintzen. Galdetzera nindoan:

       — Nor da?

       Baina lotsatu egin nintzen beldur hori izateagatik, eta geldiro-geldiro morroilo handiari tira egin nion. Bihotza taupadaka nuen. Kolpe batez zabaldu nuen atea, eta irudi zuri bat ikuskatu nuen ilunpean, mamu baten gisako zerbait.

       Atzera egin nuen, izumenak herbaldurik, ozta-ozta zezelkatuz:

       — Nor... nor... zara zu?

       Ahots batek erantzun zidan:

       — Ni naiz, aita.

       Alaba hau zen.

       Erotua nintzela iruditu zitzaidan; eta atzeraka nindoan, sartzen ari zen mamu haren aurrean; atzeraka nindoan, eskuaz, hura uxatzeko bezala, lehen ikusi didazun keinu hori eginez; keinu horrek ez dit gehiago alde egin, harrezkero.

       Agerpenak esan zidan:

       — Ez izan beldur, aita; ez nengoen hilda. Eraztunak ostu nahi izan dizkidate, eta hatza moztu didate; odola jariatzen hasi da, eta horrek piztu nau.

       Eta egiaz odoletan zegoela ohartu nintzen.

       Belauniko erori nintzen, ito beharrean, zotinka, arnasestuka.

       Gero, berriro nire onera etortzen hasi nintzenean, oraindik ere iristen ari zitzaidan zorion ikaragarria ongi ulertzen ez nuela, nire gelara igoarazi nuen, nire besaulkian eserarazi nuen; eta Prosper-i deitu nion kolpe bortitzez, sua berriro piztu zezan, edateko zerbait presta zezan, eta laguntza eske joan zedin.

       Sartu zen, bada, begiratu zion nire alabari, zabaldu zuen ahoa izumen eta beldur laborrizko estura batean, eta zerraldo erori zen ahoz gora.

       Hura zen hilobia zabaldu, nire haurrari hatza moztu eta gero han utzi zuena: ezin baitzituen lapurretaren aztarrenak ezabatu. Zerraldoa bere lekuan uzteko lanik ere ez zuen hartu, ziur baitzegoen ez nuela haren susmorik hartuko, fede osoa bainion.

       Ikusten duzu, bada, jauna, ondo zoritxarrekoak garena.

 

* * *

 

       Isildu egin zen.

       Gaua iritsia zen, ibar bakarti triste hura osorik bilduz, eta halako beldur misteriozko bat sentitzen nuen jende berezi haren ondoan, hilda gero bihurtu haren eta keinu beldurgarriak egiten zituen aita haren ondoan egonez.

       Ez nekien zer esan.

       — Zer gauza izugarria! —esan nuen ahopeka.

       Eta handik minutu batera jarraitu nuen:

       — Itzuliko al gara?, hotz egiten duela iruditzen zait.

       Eta hotelerantz itzuli ginen.

 

(1884ko uztailaren 14ean)

 

 

Beldurra

 

       Trena bafada batean zihoan ilunpeetan zehar.

       Bakarrik nengoen, errezeletik kanpora begira ari zen agure baten aurrez aurre. Fenol usain handia zegoen inondik ere Marseillatik zetorren P.-L.-M.-ko bagoi hartan.

       Ilargi gabeko gau bat zen, aire gabea, erregarria. Ez zen izar bat ere ikusten, eta abailan zihoan trenaren bafadak halako gauza bero, bigun, abailgarri, itogarri bat botatzen zigun.

       Hiru ordu lehenago Paristik irtenik Frantzia erdi aldera gindoazen, igarotzen ari ginen eskualdeetatik ezer ere ikusi gabe.

       Ametsezko agerpen bat bezala izan genuen bat-batean. Baso batean, su handi baten ondoan, bi gizon zutik.

       Segundo batez ikusi genuen hori: Bi gizaje errukarri ziren, hala iruditu zitzaigun, zarpaz jantziak, suaren distira bizian gorri-gorri, beren aurpegi bizartsuak gureganantz itzulirik, eta, haien inguruan, drama baten antzezlekua bailitzan, zuhaitz berdeak, berde argi dirdaitsu batez, enborrak garraren distira biziak jota, hostotza barnera isurtzen zitzaion argiak alderik alde igarota, hanpatuta, bustita.

       Eta ondoren dena beltz bihurtu zen berriro.

       Oso ikuspen berezia izan zen, inondik ere! Zertan ari ziren bi alderrai haiek han, baso hartan? Zergatik su hura gau itogarri hartan?

       Nire aurrekoak erlojua atera, eta esan zidan:

       — Gauerdia da doi-doi, jauna, gauza berezia ikusi dugu.

       Ados nengoen, eta solasean hasi ginen, jende hura zer izan zitekeen: gaizkileren batzuk, frogak erretzen, ala aztiak, edaberen bat prestatzen? Ez baita horrelako surik pizten uda bete-beteko gauerdian, baso batean, zopa egosteko. Zertan ari ziren, hortaz? Ez genuen ezer asmatu ahal izan egiaren antzekorik.

       Eta nire bidaia-kidea hizketan hasi zen... Agurea zen, ezin izan nuen zehatz jakin zer lanbide zuen. Bere gisakoren bat inondik ere, oso ikasia, itxuraz andeatu samarra zirudiena.

       Jakin al daiteke, ordea, jakin, nortzuk diren zuhurrak eta nortzuk eroak, askotan arrazoiari eromen eta erokeriari jeinu deitu beharko litzaiokeen bizitza honetan?

       Esaten ari zen:

       — Pozik nago hori ikusi dudalako. Minutu batzuetan, galdurik nuen sentipen bat sentitu ahal izan dut berriro!

       Zein zirraragarri ote zen lurra behinola, hain misterioz betea zenean!

       Ezagutzen ez denaren errezelak jasotzen diren heinean, hustu egiten da gizonen irudimena. Ez al zaizu iruditzen, jauna, gaua hutsik dagoela, beltz arrunta baizik ez dela, agerpenik ez duenez geroztik?

       Esaten da: «Kito fantasiak, kito sineste bitxiak, azalpenik ez duen guztiak badu orain azalpena. Naturaz goitiko gauzen mundua ubide batek husten duen aintzira bat bezala ari da husten; zientziak egunetik egunera atzerago eramaten ditu gauza miragarrien mugak».

       Ba, ni behintzat, arraza zaharrekoa naiz, sinestea atsegin duen arrazakoa. Ez ulertzera, ez bilatzera, ez jakitera ohituta zegoen behinolako arraza sinesberakoa, misterioz inguraturik egotera ohitua zen eta egia soil zehatza onartzen ez duen arraza hartakoa naiz, alegia.

       Bai, jauna, irudimena hustu dute, ikusezin atzemanik. Gure lurra mundu abandonatu, hustu, biluztua iruditzen zait gaur egun. Joan dira mundu hau poetiko bihurtzen zuten sinesteak.

       Nola nahiko nukeen nik berriro sentitu kanposantuko horma ondotik igarotzean atso xaharrei aitaren eginarazten dien, edota aztikeriatan sinesten duten azkenak paduretako lurrin harrigarrietatik eta arima-argi iheskorretatik ihes egitera behartzen dituen larritasun haren hotzikara! Nola nahi nukeen sinetsi ilunpeetan igarotzen sumatzen den halako gauza lauso beldurgarriren batean.

       Antzina bai izango zela gaueko iluntasuna ilun, beldurgarri, alegiazko izaki ezezagunez, alderrai gaiztoz betea zenean, zer itxura zuten jakin ezin zen baina haien beldurrak bihotza izozten zuenean, haien ahalmenak gure pentsamenduaren bazterrak oro gainditzen zituenean, eta haien erasoa itzuri ezina zenean?

       Naturaz gaindiko gauzekin batera, egiazko beldurra ere ezabatu egin da lurretik, zeren ez baitzaio egiazko beldurrik ulertzen ez denari baizik. Ageriko arriskuek eragin dezakete zirrara, asaldarazi dezakete, larritasuna sor dezakete! Zer da, ordea, hori dena mamu herrari bat ikusi behar dela, hildako baten besarkada jasan behar dela, gizonaren izumenak asmatzen dituen piztia nardagarri horietakoren bat topatu behar dela pentsatze hutsak arimari eragiten dion astinduaren aldean? Ilunpeak argiz beteak iruditzen zaizkit sorgindurik ez daudenez gero.

       Eta horren froga argia duzu: beren suaren argitan agertu zaizkigun bi gizon nolabaiteko horien irudiak gehiago eragingo liguke, baso horretan bat-batean bakarrik aurkitu izan bagina, inolako arrisku egiazkoaren beldurrak baino.

 

       Berriro errepikatu zuen:

       — Ez zaio egiazko beldurrik ulertzen ez denari baizik.

       Eta oroitzapen bat etorri zitzaidan bat-batean, Turgenievek igande batean Gustave Flauberten etxean kontatu zigun historia bat.

       Ez dakit inon idatzi ote zuen.

       Errusiar eleberrigile handi hori bezalakorik ez da izan gauza ezezagun estalien zirrara hori ariman sartzeko, eta ipuin harrigarri batean erdi-ilunetan gauza kezkagarri, ziurgabe, mehatxagarrizko mundu bat erdi-ikusten uzteko.

       Harekin oso ondo sentitzen da Ikusezinaren beldur lausoa, horma atzean, ate atzean, itxurazko bizitzaren atzean dagoen ezezagunaren beldurra. Harekin, gure beldurra areagotzeko adina baizik argitzen ez duten argitasun zalantzatiek alderik alde igarotzen gaituzte bat-batean.

       Batzuetan badirudi itxuraz ustekabez gertatzen diren, baina izatez borondate ezkutu maltzur batek gidatzen bide dituen egokiera bitxien, ezusteko hurbil uneen esanahia erakutsi nahi digula. Hari atxikiezin bat bezala sentitzen dugu harekin, bizitzan zehar misteriozko era batez, zentzurik aurkitzen ez diogun amets lauso batean zehar eramango bagintu bezala, garamatzana.

       Ez da sartzen ausarki naturaz goitiko gauzen munduan, Edgar Poe edo Hoffman bezala; tartean gauza lauso samarren bat edo gauza kezkagarri samarren bat edo beste duten historia soilak kontatzen baizik.

       Hark ere halaxe esan zigun egun hartan:

       — Ez zaio egiazko beldurrik ulertzen ez denari baizik.

       Besaulki batean eserita, edo hobeto esanda, barreneraino sartuta zegoen, besoak zintzilik, hankak luze eta bigun, burua zuri-zuri, Aita eternoaren edo Ovidioren Ibai baten itxura ematen zioten zilarrezko bizar eta ile uholde hartan itorik.

       Geldiro mintzatzen zen, esaldiei xarma ematen zien halako nagitasun batez, mingain astun samarrean hitzen doitasun kolore-bizia azpimarratzen zuen zalantza apur bat zuela. Haren begi zurbil, handi, zabalak, haur baten begiak bezala islatzen zituen bere pentsamenduaren emozio guztiak.

       Honela kontatu zigun:

 

       Gazte zelarik Errusiako oihan batean ehizan ari omen zen behin. Egun guztian oinez ibili ondoren, arratsalde bukaera aldera ibai bare baten ertzera iritsi zen.

       Zuhaitzen azpitik, zuhaitzetan zihoan ibaia, ur gaina belarrez beteta, ibai sakon, hotz, gardena.

       Ur garden haietan murgildu behar larri bat jabetu zitzaion ehiztariari. Erantzi zen, eta ur lasterrera jauzi egin zuen. Mutil handia eta indartsua zen oso, azkarra, eta igerilari ausarta.

       Gorputza ur gainean utzi zuen bare-bare, arima lasaiturik, urpeko belarrek eta sustraiek igurtziz ukitzen zutela, bere haragiaren kontra aihenen irristada arina sentitzearen pozez.

       Horretan esku bat pausatu zen haren bizkarrean.

       Kolpe batez itzuli, eta ikusi gosez begira ari zitzaion izakari beldurgarri bat sumatu zuen.

       Emakume edo tximino eme bat ematen zen. Sekulako aurpegitzarra zuen, zimurra, keinuka eta barrez. Ezin izendatuzko bi gauza, bi titi inondik ere, zituen bere aurrean igeri, eta ile luze-luzea, nahasia, eguzkiak gorritua, orobat, aurpegiaren inguruan eta bizkar gainean igeri.

       Naturaz gaindiko gauzen beldur nardagarriak, beldur izotzezkoak harrapaturik sentitu zen Turgeniev.

       Ezer pentsatu gabe, gogoetarik egin gabe, ezer ulertu gabe itsumustuan hasi zen igerian bazterrerantz. Munstroak, ordea, bizkorrago egiten zuen igeri, eta lepoa, bizkarra, izterrak ukitzen zizkion, pozezko barretxoak eginez. Mutilak, beldurrez eroturik, bazterra iritsi zuen azkenik, eta lasterka batean abiatu zen basoan zehar, bere jantziak eta bere fusila hartu behar zituenik ere gogoratu gabe.

       Eta izaki nardagarri hark jarraitu egiten zion, bera bezain bizkor, eta kurrinka isildu gabe.

       Iheslaria, gehiago ezinean eta beldurrak herbaldurik, erortzear zen ia; horretan ahuntzak zaintzen ari zen haur bat etorri zen, zigor batekin, eta giza piztia nardagarri hari joka eraso zion; hark ihes egin zuen, oinazez oihuka. Eta Turgenievek hosto artean ikusi zuen desagertzen, gorila eme bat bailitzan.

       Emakume ero bat zen, hogeita hamar urtetik gora artzainen errukitik bizi zena, eta bere egunen erdiak ibaian igerian igarotzen zituena.

       Errusiar idazle handiak amaitu zuen:

       — Nire bizitza guztian ez dut horrelako beldurrik izan, munstro hura zer izan zitekeen ulertu ez nuelako.

 

       Nire bidaia kidea, gertaera hori kontatu niona, berriro hasi zen:

       — Halaxe da, ez zaio egiazko beldurrik ulertzen ez denari baizik. Ez da sentitzen izumena deitzen den arimaren asaldura hori, baldin eta beldurrarekin batera iragan mendeetako sineskeriazko ikara hartako zertxobait ez bada. Nik sentitua dut izumen hori bere izugarritasun osoan, eta oso gauza sinple bategatik sentitu ere, lotsa ematen baitit esateak ere, hain baitzen gauza inozoa.

       Bretainian zehar nenbilen bidaian, bakarrik, oinez. Finistère dena ibilia nuen, landa galduak, harri sakratuen, harri sorginduen ondoan otea baizik hazten ez den lur gorriak. Bezperan Raz-eko mutur beldurgarria ikusia nuen, bi itsaso, Atlantikoa eta Mantxakoa, etengabe elkarrekin borrokan ari diren mundu zaharreko mutur hori; elezaharrez betea nuen gogoa, sineskeria eta superstiziozko lurralde honi buruz entzun edo irakurriak nituen historiez betea.

       Penmarch-etik Pont-l'Abbé-ra nindoan, gauez. Ezagutzen al duzu Penmarch? Itsas hegi ordokia, guztiz ordokia, guztiz sakona, itsasoa bera baino beherago dagoena, dirudienez. Alde guztietan ikusten da, mehatxari eta gris, itsaso hori, piztia amorratuak bailiran bitsa dariela dauden uharriz betea.

       Arrantzale taberna batean afaldu, eta bi eremuren artean zuzen doan bidetik nenbilen. Oso ilun zegoen.

       Aldiro-aldiro druiden harri bat edo beste, mamu zuti bat bailitzan, nola igarotzen nintzen begira geratzen zitzaidan, itxuraz, eta halako beldur lauso bat ari zitzaidan sartzen poliki-poliki; zerena? Zer nekien nik. Badira gauak izpirituek ukitzen zaituztela iruditzen zaizunak, arimak zergatik gabe ikara hartzen duena, bihotza beldur diodan gauza ikusezinen baten ikaraz taupadaka hasten dena.

       Luzea iruditzen zitzaidan bide hura, luzea eta hutsa amaierarik gabe.