Erdi lotan zegoen ordurako etzan-aulki batean, nekeak akiturik. Sendagileak pultsua hartu zion, egon zitzaion pixka batean begira, esku bat haren begien aurrean jasota, eta hura begiak ixten hasi zen poliki-poliki, indar magnetiko haren eraginari eutsi ezinik.

       Loak hartu zuenean:

       — Zure senarrak ez ditu behar bost mila liberak. Ahaz ezazu lehengusuari eskatu dizkiozunik, eta horrelakorik aipatzen badizu, ez diozu ezer ulertuko.

       Eta esnatu egin zuen. Patrikatik diru-zorro bat atera nuen:

       — Hona, lehengusina maitea, gaur goizean eskatu didazuna.

       Hain harriturik geratu zen, non ez bainintzen ausartu gehiago jarraitzera. Gogorarazten ahalegindu nintzen, baina irmo ukatu zuen, iseka egin nahi niola iruditu zitzaion, eta ez zuen asko behar haserretzeko ere.

       .................................................................................................

       Horra! oraintxe bertan itzulia naiz; eta ezin izan dut bazkaldu, halakoxe zirrara eragin dit izan ere esperientzia horrek.

 

       Uztailak 19.- Gertaera hori kontatu diedan askok eta askok barre egin didate. Ez dakit zer pentsatu. Zuhurrak esana baita: «Ba ote?»

 

       Uztailak 21.- Bougival-en afaldu dut eta arraunlarien dantzan izan naiz gauean. Bistan da lekuaren eta gizonaren arabera dela dena. Grenouillère-ko uhartean naturaz goitiko gauzetan sinestea eromenik eroena litzateke... Saint-Michel mendiaren gailurrean, ordea? eta Indietan? Izugarri nozitzen dugu gure ingurunearen eragina. Datorren astean itzuliko naiz berriro etxera.

 

       Uztailak 30.— Atzo itzuli nintzen etxera. Dena ondo dago.

 

       Abuztuak 2.— Ezer berririk ez: aparteko eguraldia ari du egiten. Sena ibaiari begira ematen ditut egunak.

 

       Abuztuak 4.— Liskarrak etxeko otseinen artean. Gauetan, armairuetan kristalezko basoak puskatzen dituzte, omen. Gelariak sukaldariari egozten dio errua, hark garbitzaileari, eta hark beste biei. Nor ote erruduna? Geroak esango.

 

       Abuztuak 6.— Oraingo honetan ez nago erotuta. Ikusi egin dut... ikusi... ikusi! Ezin dut zalantzarik egin... ikusi egin dut!... Azkazaletan ere hotza dut oraindik... hezurretaraino sartua dut beldurra... ikusi egin dut!...

       Ordu biak aldera, eguzki-eguzkitan, arrosategian paseatzen ari nintzen... loratzen hasi berriak diren udazkeneko arrosen artean.

       Hiru lore bikain zituen géant des batailles arrosa lore bati begira nengoela, non ikusten dudan, argi eta garbi ikusi ere, nire ondo-ondoan, lore horietako baten txortena bihurritzen, esku ikusezin batek bihurrituko balu bezala, eta gero eteten, esku ikusezin horrek bildu izan balu bezala. Gero beso batek ahora eraman izan balu bezalakoxe kurba egin du loreak, eta aire gardenean eskegita geratu da, bakarrik, mugitu gabe, orban gorri beldurgarri baten gisan, nire begietatik hiru pausotara.

       Erabat asaldaturik, jauzi egin eta harrapatu nahi izan dut. Ez dut ezer aurkitu. Desagertu egin da. Neure biziko amorrua hartu dut neure buruaren kontra. Zentzuzko gizon serio batek ez ditu zilegi horrelako begitazio eroak!

       Begitazioa ote zen, ordea? Txortena bilatzeko bihurtu naiz, eta berehalaxe aurkitu dut, aurkitu ere, landarean, eten berria, adarrean geratu diren bi arrosaren artean.

       Etxera itzuli naiz, bada, burua nahas-nahasirik, zeren ziur bainago, orain, egunaz eta gauaz ziur egon daitekeen bezala, nire inguruan badela ikusi ezinezko norbait, urez eta esnez elikatzen dena, gauzak uki ditzakeena, hartu eta lekuz alda ditzakeena, eta horrenbestez, gure zentzuentzat atxikiezina bada ere, nolabaiteko izaera material bat baduena, eta ni bezala neure teilatupe berean bizi dena...

 

       Abuztuak 7.— Lasai lo egin dut. Botilako ura edan du, baina loa ez dit eragotzi.

       Zalantzatan nago ea erotuta ote nagoen. Oraintxe puntuan, ibai ertzean eguzkitan paseatzen ari nintzela, zalantza sartu zait nire zentzu onean ote nagoen, ez orain arte bezala halako zalantza lauso bat, zalantza zehatz egiazkoa baizik. Ni ikusia naiz, eroak; ezagutu izan ditut gai batean salbu gainerako guztietan adimentsu, argi, zuhur jarraitzen zutenak. Gauza guztiez argi hitz egiten zuten, malgu, gogoeta sakonez, eta bat-batean, eromenaren harria jotzen zuen haien gogoetak eta mila puska egiten zen, eta «eromena» deitu ohi den itsaso beldurgarri, haserrekor, uhin harroz, lainoz, ekaitzez bete horretan galtzen zen haien pentsamendua.

       Egiaz erotuta nagoela erabat sinetsita nengoke, nire egoeraz erabat jakitun ez banintz, nire egoera zehazki ezagutuko ez banu, irizpide zehatz, doiez aztertuko ez banu. Haluzinatu arrazoizko bat-edo naiz, beraz. Ezagutzen ez den arazoren bat gertatu bide zait garunean, gaur egun fisiologialariak aztertzen eta ezagutzen ahalegintzen ari diren arazo horietakoren bat; eta arazo horrek arrakala sakon bat sortu bide dit gogoan, ideien ordenan eta logikan. Antzeko gauzak gertatzen dira, nonbait, ametsetan, zeren ezin sinetsizko fantasmagorietan barneratzen baikara eta ez baikara batere harritzen, egiaztapen aparatua, kontrolaren zentzua, lotan dugulako; eta irudimen ahalmena, aldiz, iratzarririk eta lanean baita ari. Ez ote zait gertatuko nire garuneko teklatuaren tekla horietakoren bat gelditurik edukitzea? Gertatzen baita, hain zuzen, batzuek, istripuren bat izanda, izen berezien oroitzapena, edo aditzena, edo zenbakiena galtzea, edo data zenbakiena baizik ez galtzea. Harritzekoa al litzateke, hortaz, nire baitan haluzinazio batzuen izategabekotasuna kontrolatzeko ahalmena une honetan zurrundurik egotea!

       Hori nerabilen gogoan ur ertzean nenbilela. Eguzkiak argitasunez betetzen zuen ibaia, guztiz gozagarri bihurtzen zuen lurra, biziaren maitasunez betetzen zidan begirada, enaren maitasunez, nire begien gozagarri baita haien hegada, edota ibai ertzeko belarrenganako maitasunez, nire belarrien pozgarri baita haien dardara.

       Poliki-poliki ondoez azaldu ezin bat ari zitzaidan sartzen hala ere. Indar bat, iruditzen zitzaidan, indar ezkutu bat zurruntzen ari zitzaidan, gelditu egiten ninduen, ez zidan uzten aurrerago jarraitzen, atzera deitzen zidan. Maite duzun norbait etxean gaixorik utzi eta gaizkitu ote den bihozkada duzunean berriro hara itzultzeko behartzen zaituen premia atsekabetsu horixe sentitzen nuen.

       Horregatik, gogoz kontra, etxera itzuli naiz, etxean albiste txarren bat, gutun edo gaztigu txarren bat izango nuen susmoz. Ez zen ezer; eta berriro ikuspen fantastiko bat izan banu baino ere harrituago eta urduriago geratu naiz oraindik.

 

       Abuztuak 8.— Gau ikaragarria pasa dut bart. Ez da azaltzen, baina nire ondoan sentitzen dut, zelatan, niri begira, nire baitan sartzen eta niri nagusitzen, eta beldur izatekoagoa da, horrela ezkutatuta, bere presentzia ikusezin etengabea naturaz gaindiko gertakariez salatuko balu baino.

       Lo egin dut, hala ere.

 

       Abuztuak 9.— Ezer ez, baina beldurra izan dut.

 

       Abuztuak 10.— Ezer ez; zer gertatuko da bihar?

 

       Abuztuak 11.— Ezer ez oraindik; baina ariman sartu zaidan beldur honekin eta pentsamendu honekin ezin dut etxean jarraitu; alde egin behar dut.

 

       Abuztuak 12, gaueko 10ak.— Egun osoan aritu naiz alde egin nahi nuela; ezin izan dut. Horren askatasun ekintza erraza eta sinplea egin nahi —irten, zalgurdira igo eta Rouenera joan—, eta ezin. Zergatik?

 

       Abuztuak 13.— Gaixotasun batzuek harrapatzen zaituztenean, badirudi izaki fisikoaren baliabide guztiek huts egiten dutela, indar guztiak desegiten, gihar guztiak lasaitzen, hezurrak haragia bezain bigun bihurtzen direla, eta haragia ura bezain jariakari. Modu harrigarri eta etsigarri batez sentitzen dut nik hori dena nire baitan. Ez dut ezertarako indarrik, ezertarako kemenik, ez naiz neure jabe, ez dut inolako ahalmenik nire baitan, ezta neure ganora eskuratzeko ere. Ezin dut ezer nahi; beste norbaitek nahi du nire ordez; eta nik haren esana betetzen dut.

 

       Abuztuak 14.— Galdu naiz! Beste norbaitek hartu dit arima, eta hark gobernatzen du! Beste norbaitek agintzen dizkit egiteko guztiak, mugimendu guztiak, pentsamendu guztiak. Ni ez naiz ezer neure baitan, neuk egiten ditudan gauza guztien ikusle esklabo erabat izutu bat baino. Irten egin nahi dut. Ezin. Ez du nahi; eta etxean geratzen naiz, burua nahasirik, dardaraz, eserita naukan besaulkian. Zutitu nahi dut, jaiki besterik ez, neure jabe naizela uste izateko behintzat. Ezin! Nire aulkian iltzaturik nago, eta aulkia zoruari atxikirik, eta ez gintuzke ezerk handik jasoko.

       Eta gero, bat-batean lorategi barreneraino joan, marrubiak bildu, eta jan beharra, beharra, beharra. Eta han joaten naiz. Marrubiak biltzen ditut eta jan egiten ditut! Ai, Jaungoiko nirea! Jaungoiko nirea! Jaungoiko nirea! Jaungoikorik ba ote? Baldin bada behintzat, aska nazazu, salba nazazu! lagun zakizkit! Barka! Erruki! Grazia! Salba nazazu! Oi! Hau atsekabea, hau sufrikarioa! hau izumena!

 

       Abuztuak 15.— Horrelaxe zegoen, hain zuzen, menderatua eta barnetik hartua nire lehengusina ere, bost mila libera eskatzera etorri zitzaidanean. Bere baitan sartua zitzaion inoren borondate baten mende zegoen, beste arima bat balu bezala, beste arima bizkarroi eta menderatzaile bat sartu izan balitzaio bezala. Munduaren amaia al da, ausaz?

       Baina nor da nire baitan agintzen duen ikusezin, ezagutu ezin hori, naturaz goitiko arrazaren bateko zelatari hori?

       Badira, beraz, ikusezinak! Nola ez dira agertu, ordea, mundua mundu denez gero, niri agertzen zaizkidan bezain zehatz eta agerian? Nik behintzat inoiz ez dut irakurri etxean gertatu denaren antzeko gauzarik. Ai, alde egin ahal banu, beste norabait joan, ihes egin eta gehiago ez etorri ahal izango banu. Salbu nintzateke, ezin dut ordea.

 

       Abuztuak 16.— Gaur bi orduz alde egin ahal izan dut, bere ziegako atea ustekabez zabalik aurkitu duen preso batek bezala. Bat-batean libre nintzela eta hura handik urruti zela sentitu dut. Zaldia gurdiari ahalbait lasterren lotzeko agindu dut, eta Rouenera joan naiz. Ai, zer poza bati «Rouenera!» esan eta hark obeditzea.

       Liburutegiaren aurrean gelditzeko agindu diot, eta Hermann Herestauss doktorearen antzinako munduko eta mundu modernoko biztanle ezezagunei buruzko liburu handia utz diezadaten eskatu dut.

       Gero, berriro nire zalgurdira igotzerakoan «Geltokira!» nahi nuen esan, baina ez dut esan, oihu batez adierazi baino, inguruan zeudenak birarazi dituen ahots ozen batez oihu egin ere: «Etxera», eta larritasunaren larritasunaz asaldaturik kotxeko aulkian erori naiz. Aurkitu egin nau eta berriro jabetu da nitaz.

 

       Abuztuak 17.— Hau gaua! Hau gaua! Baina poztu egin beharko nukeela iruditzen zait hala ere. Goizeko ordubata arte irakurtzen aritu naiz. Hermann Herestauss, filosofia eta teogonian doktoreak gizonaren zelatan dabiltzan edo gizonak ametsetan ikusi dituen izakari ikusezin guztien historia eta agerraldiak jaso ditu. Izaki horien jatorria, ingurua, ahalmena deskribatzen ditu. Baina hark deskribatuetatik batek ere ez du inguruan dabilkidanaren antzik. Esango litzateke gizonak, pentsatzen ikasi zuenetik, izan duela susmoa eta beldurra, bera baino indar handiagoko izakari bat azalduko zela, mundu honetan bere ondorengo izango zena, eta, nagusi izango zuen hori hurbil zela sumaturik, baina nolakoa izango zen ezin asmaturik, izumen horretan, ezkutuko izakizko fantasiazko mundu bat sortu duela, beldurrak sorrarazitako mamuen mundu bat.

       Horrela bada, ordu bata arte irakurtzen egon ondoren, leiho zabalduaren ondoan esertzera joan naiz, bekokia eta pentsamendua iluntasuneko haize barean freskatu ahal izateko.

       Eguraldi ona zen, epel. Zein atseginak horrelako gauak behinola!

       Ilargirik ez. Izarrek distira dardaratia egiten zuten zeru beltzaren atze-atzetik. Nor bizi da mundu horietan? Zer bizi era, zer eratako izaki biziak, zer eratako animaliak, zer eratako landareak dira han? Urrutiko unibertso horietan bizi eta pentsatzeko gai direnek zer dakite guk baino gehiago? Zer dezakete guk baino gehiago? Zer ikusten dute guk ezagutzen ez dugunik? Ez ote da agertuko horietakoren bat, espazioak igarorik, gure lur honetan, lur hau konkistatzeko, garai batean normandiarrek herri ahulagoak mendean hartzeko itsasoa igaro zuten bezala?

       Hain baikara elbarriak, hain arma gabeak, hain ezjakinak, hain txikiak, gu, ur tanta batean birrindurik biraka ari den lokatz bikor honetan.

       Amets horietan hartu ninduen lozorroak gaueko haize freskoan.

       Horrela bada, berrogei minutu edo lotan egon ondoren, berriro zabaldu nituen begiak, bestelako zirkinik ere egin gabe, halako zirrara nahasi bitxi batek iratzarririk.

       Hasieran ez nuen ezer ikusi, horretan, ordea, mahai gainean zegoen liburuko orri bat bere kasa itzuli zela iruditu zitzaidan, berez. Leihotik ez zen haize bafada bat ere sartu. Harritu nintzen; eta zain geratu nintzen. Handik lau minutura-edo, non ikusten dudan, ikusi bai, neure begiez, beste orri bat goratzen eta aurrekoaren gainera itzultzen, behatz batek orriak pasatuko balitu bezala. Nire besaulkia hutsik zegoen, hutsik zirudien, baina berehala konturatu nintzen han zegoela hura. Jauzi amorratu batez, bere bezatzaileari sabela zabaldu behar dion piztia asaldatu baten jauziz, igaro nuen alderik alde gela osoa, hura harrapatzeko, estutzeko, akabatzeko!... Besaulkia, ordea, ni hara orduko hankaz gora erori zen, nire aurretik norbaitek ihes egin izan balu bezala... mahaiak balantza egin zuen, haren gaineko argia ere erori eta itzali egin zen; eta leihoa, gaizkileren bat harrapatu izan balute eta esku biez leihatilei heldurik gauean barrena ihes egin balu bezala itxi zen.

       Ihes egin du beraz; beldur izan du, nire beldur, berak!

       Hortaz, bada... hortaz... bihar... edo etzi... edo beste edozein egunetan, nire ukabilen aurrean hartu ahal izango dut, lurraren kontra zanpatu! Ez al diete bada, zenbaitetan, zakurrek beren nagusiei hozka egiten eta itotzen?

 

       Abuztuak 18.— Pentsatzen egon naiz egun guztian. Ai! Bai, obeditu egingo diot, haren eragin guztiei jarraituko diet, haren asmo guztiak beteko ditut, umil egingo naiz, mendeko, koldar. Bera da indartsuena. Baina iritsiko da ordua...

 

       Abuztuak 19.— Badakit... badakit dena! Irakurri berri-berria dut Revue du Monde scientifique aldizkarian: «Berri bitxi bat iritsi da Rio de Janeirotik. Badirudi eromen bat, Erdi Aroan Europako herriak jo zituen eromen kutsakorraren antzeko eromen izurrite bat zabaldu dela Sao Pauloko probintzian. Herrietako biztanleek ihes egiten dute, asaldaturik, beren lurrak bertan behera utzirik, esanez ezin ikusizko izaki batzuek esesten dituztela, giza abereak balira bezala erabiltzen dituztela; izaki horiek ordea, ikusezin izanagatik, ukigarriak omen dira guztiz, banpiro gisako batzuk omen dira, gizonak lotan dauden bitartean haien arnasatik elikatzen omen dira, eta itxura denez, horrez gainera ura eta esnea baizik ez omen dute edaten, eta gainerako elikagairik ukitu ere ez.

       »Don Pedro Henriquez irakasle jauna, beste sendagile ospetsu askorekin batera, Sao Pauloko probintziarantz abiatua da eromen harrigarri horren jatorria eta izaera gertatzen den lekuan bertan aztertzeko, eta zoraldiak jotako jendetza hura berriro zentzu onera ekartzeko egokien derizkieten neurriak Enperadoreari proposatzeko».

       Ai! ai! gogoan dut, gogoan dut joan den maiatzaren 8an Sena ibaian gora nire etxe aurretik igaro zen hiru mastako brasildar itsasontzia. Hain polita iruditzen zitzaidan, hain zuria, hain alaia! Han zetorren nonbait izaki hori, bere arraza sortu den lekutik! Eta ikusi egin ninduen! Nire etxea, zuria hura ere, ikusi; eta itsasontzitik ibai ertzera jauzi egin nonbait. Ai, Jaungoiko nirea!

       Orain badakit, sumatzen ari naiz. Gizonaren erreinua joan da.

       Iritsia da, herri ezjakinen lehenengo izualdietako beldurgarria, apaiz kezkatuek konjuruak botatzen zizkiotena, sorginek eta belagileek gau ilunetan deitzen zioten eta oraindik azaltzen ez zitzaiena, munduaren behin-behingo nagusi guztiek hura baino mamu, izpiritu, intxixu, maitagarri edo iratxo modurik munstrozkoen edo zoragarrienak nahiago izan dituztena. Hasierako izumenaren ondorioz sortutako irudi oihes horien ondoren, zehazkiago irudikatu ahal izan dute zentzu gehiagoko zenbaitek. Mesmer-ek sumatua zuen, eta sendagileek orain dela hamar urte baino gehiago zehazki aurkitua zuten haren ahalmena, hura ahalmen hori erabiltzen hasi baino lehen. Jaun berriaren arma horrekin jolasean aritu dira: nahi misteriozko batek haren esklabo bihurtzen den giza arima baten gain duen nagusitasuna, alegia. Magnetismo, hipnosi, sugestio eta nik al dakit zer, deitu diote ahalmen horri. Haurrak bezala ikusi izan ditut ahalmen izugarri horrekin jolasean! Zorigaitzekoak gu! Zorigaitzekoa gizona! Etorri da, etorri da... nola deitzen da... bere izena oihuka esaten ari zaidala iruditzen zait, eta ez diot entzuten... oihuka ari da... Entzuten diot... zer?... ezin dut... berriro... Horla... Entzun dut... bera da... Horla... iritsi da!...

       Ai, saiak usoa jan du; otsoak bildotsa jan du; lehoiak bufalo adar-zorrotza jan du; gizonak azkonaz, ezpataz, sutautsaz hil du lehoia; baina guk zaldiaz eta idiaz egin dugun gauza bera egingo du gizonaz Horlak: bere gauza, bere zerbitzari eta bere janari bihurtu, bere borondatearen ahalmen soilaz. Zorigaitzekoak gu!

       Batzuetan, ordea, animalia ere oldartu egiten da, eta bezatu duena hiltzen du... nik ere nahi dut... ahal izango dut... baina ezagutu egin behar da, ukitu, ikusi! Jakintsuek diotenez piztiaren begiak, ez baita gurea bezalakoa, beste era batera bereizten ditu gauzak... Nire begiak, adibidez, ez du bereizten mendean harturik naukan iritsi berria.

       Zergatik? A... Saint-Michel mendiko fraidearen hitzak datozkit orain gogora: «Ikusten al dugu existitzen diren gauzen ehun milarena ere? Begira, horra haizea bera, izadian den indarrik handiena, jendea lurrera botatzen duena, etxeak eraisten dituena, zuhaitzak erauzten dituena, itsasoa malkorrak amilarazten dituzten mendi bihurturik jaikiarazten dituena eta itsasontziak uharrietara jaurtitzen dituena, haize hiltzaile, ziztugile, intziri egile, orro egile hori, ikusi al duzu, ikusi ahal dezakezu? Eta bada, izan».

       Eta pentsatzen geratu nintzen oraindik: nire begia hain da ahula, hain akastuna, non ez baititu gorputz gotorrak berak ere bereizten, gardenak baldin badira, beira adibidez!... Zilarbizirik gabeko beira batek bidea itxiko balit, buruz buru joko nuke, gelan sartu eta burua beira kontra hausten duen txoriak bezala. Mila gauzak tronpatzen dute eta nahasten. Zer du, bada, harritzekoa, argiak alderik alde igarotzen duen gorputz mota berri bat bereizten ez jakiteak.

       Izaki berri bat! zergatik ez? Etortzekoa zen inondik ere! zergatik izan behar genuen bada guk azkenak? Ez dugu bereizten, baina ezta gu baino lehenago sortu izan diren gainerako izaki guztiek ere. Izaera beteginagoa du, gorputz finagoa eta hobeto egina gure hau baino: gure gorputz ahul, oihesa, beti nekaturik dauden, beti baliabide konplexuegiz behartuegi dauden organoz betea, landare bat edo piztia bat bezala airez, belarrez eta haragiz nekez elikatuz bizi den gorputza, gaixotasunak, itxuragabetzeak, usteltzeak mendean har dezakeen abere makina, beti ito beharrean, doitu gabe, nola hala eta bitxi, zuhurki gaizki egina, langintza oihes eta fina, adimentsu eta bikain izatera iritsi daitekeen izaki zirriborro hau.

       Banaka batzuk gara mundu honetan, ostratik hasi eta gizonarenganaino. Zergatik ez beste bat, animalia edo landare mota bat agertzen denetik hurrena agertzen denera bitarteko aldia bete denez gero?

       Zergatik ez beste bat? Zergatik ez beste era bateko zuhaitzak, beren usainaz lurralde osoak beteko lituzketen lore erraldoi distiratsuak dituztenak? Zergatik ez sua, airea, lurra eta uraz gainerako beste elementuren bat? Lau dira, lau besterik ez, izakiak elikatzen dituzten elementu horiek. Lastima! Zergatik ez dira laurogei, laurehun, lau mila! Zein den pobrea, txiroa, ezdeusa, zeken emana, idor asmatua, astunki egina den-dena. Ai, zer grazia duen elefanteak, hipopotamoak, zein dotorea den gamelua!

       Baina, tximeleta, esango didazue, hegan egiten dakien lorea! Ehun unibertso baino handiago bat dut nik amets, forma, edertasuna, kolorea eta mugimendua adierazteko ere gauza ez naizen hego batzuekin. Baina ikusten ari naiz... izarrik izar dabil, izarrak bere hegadaren haizetxo armoniatsuaz freskatuz eta urrinduz... Eta han goian bizi diren herriek xoraturik eta pozaren pozaz ikusten dute nola igarotzen den!

.................................................................................................

       Zer dut, bada? Horlak sorgintzen nau, hark pentsarazten dizkit erokeria hauek! Nire baitan dago, nire arima ari zait bihurtzen; hil egingo dut!

 

       Abuztuak 19.- Hilko dut. Ikusi dut! Bart gauean mahaian eserita nengoen; eta arreta handiz idazten ari nintzelako itxura egiten hasi nintzen. Banekien luze gabe etorriko zela inguruan zelatan egitera, ondo-ondora etorriko zitzaidala, agian ukitu ahal izateko moduan, heltzeko moduan agian? Eta orduan... orduan, agian etsita daudenek duten indarra izango nuen ausaz; eskuak, belaunak, bularra, kopeta, hortzak edukiko nituen hura itotzeko, birrintzeko, hozka egiteko, urratzeko.

       Zentzumen guztiak erne-erne nituela nengoen haren zelatan.

       Nire bi lanparak eta tximiniako zortzi kandelak piztuta neuzkan, argitasun horretan agerrarazi ahal izango banu bezala.

       Nire aurrez aurre nire ohea, haritzezko ohe zahar habedun bat; eskuinera tximinia; ezkerrera atea, hura erakartzeko luzaro zabalik eduki ondoren kontu handiz itxia; atzean, armairu ispiludun handi bat, egunero bizarra mozteko, janzteko erabiltzen dudana, eta aurretik igarotzen naizen bakoitzean burutik oinetara dena begiratzeko ohitura dudana.

       Idazten ari nintzen itxura egiten ari nintzen bada, hura engainatzeko, hura ere zelatan ari baitzitzaidan niri; eta bat-batean nire bizkar gainetik irakurtzen ari zela sentitu nuen, ziur nengoen, han zegoela, belarria ia-ia ukitzen zidala.

       Tupustean jaiki nintzen, eskuak luzaturik, eta bat-batean itzuli, ia-ia erori bainintzen. Eta zer?... Egun-argiz bezalaxe ikusten zen... eta neure burua ez nuen ikusten ispiluan! Hutsik zegoen, garbi, sakon, argiz bete-beterik. Nire irudia ez zegoen han... Eta aurrean nengoen ni... Goitik behera garbi-garbi ikusten nuen beira handia! Begiak eroturik ari nintzen hori dena ikusten, eta ez nintzen ausartzen aurrerago egiten, argi sentitzen bainuen bitartean zegoela hura, eta berriro ihes egingo zidala, baina garbi ikusten nuen haren gorputz sumaezinak nire isla xurgatzen zidala.

       Hura beldurra izan nuena! Gero, bat-batean laino batean hasi nintzen ikusten nire irudia ispiluaren barren-barrenean, laino batean, ur geruza batean barrena bezala; eta geruza hori ezkerretik eskuinerantz mugitzen ari zela iruditu zitzaidan, geldiro-geldiro, segundotik segundora nire irudia zehatzago bihurtzen zela. Eklipse baten amaiera ematen zuen. Ezkutatzen ninduen zera hark ez zirudien isla zehatz-zehatza zuenik, poliki-poliki argituz zihoan gardentasun opako bat baizik.

       Azkenean egunero ispiluan begiratzen nuenean bezain argi eta garbi ikusi ahal izan nuen neure burua.

       Ikusi nuen, bada. Harrezkero geratu zitzaidan beldurrak zirgit eragiten dit oraindik ere.

 

       Abuztuak 20.— Nola hil behar dut? Ezin baitut harrapatu? Pozoia? Baina uretan nahasten ikusiko ninduke; eta gure pozoiek izango lukete eraginik, gainera, haren gorputz atxikiezinean? Ez... ez... inondik ere... Orduan?... orduan?...

 

       Abuztuak 21.— Rouendik sarrailagile bat ekarri, eta nire gelarako burdinazko leihosare bat egiteko agindu diot, Parisen, egoitza partikular batzuek beheko solairuan lapurren beldurrez eduki ohi dituztenak bezalakoa. Horrez gainera gisa bereko ate bat ere egin behar dit. Koldartzat hartu izango nau, baina ez dit axola...

.................................................................................................

 

       Irailak 10.— Rouen, Continental hotela. Egin dut... egin dut... Baina hil ote da? Goitik behera asaldaturik nago ikusi dudanaz.

       Atzo, alegia, sarrailagileak nire leihosarea eta burdinazko atea jarri ondoren, den-dena zabalik utzi nuen, gauerdia arte, ordurako hozten hasia izanagatik.

       Horretan, han zegoela sentitu nuen, eta pozak, poz ero batek, hartu ninduen. Jaiki nintzen geldiro-geldiro, eta ezker-eskuin ibili nintzen hara-hona, luzaro, ezer asma ez zezan; gero botinak erantzi eta etxeko zapatilak jantzi nituen nagi-nagi; ondoren burdinazko leihosarea itxi eta geldiro-geldiro aterantz egin nuen; atea ere bi giltza biraz itxi nuen. Berriro leihora itzulirik, giltzarrapo batez itxi eta patrikan gorde nuen giltza.

       Bat-batean nire inguruan zalapartan zebilela ohartu nintzen, hark ere beldur zuela, zabaltzeko agintzen ari zitzaidala. Ia-ia amore eman nion; ez nion eman, ordea, baizik eta, atearen kontra babestuz, erdi-zabaldu egin nuen, neu, atzeraka, ozta-ozta igarotzeko adina; eta neurez oso handia naizenez, buruaz ate burua ukitzen nuen. Ziur nengoen ezin izan zuela handik ihes egin, eta hantxe utzi nuen bakar-bakarrik, bakar-bakarrik. Hura poza! Harrapatua neukan! Lasterka beheko solairura jaitsi nintzen, eta egongelan, nire gelaren azpi-azpian, bi argiak hartu eta tapizean, altzarietan, alde guztietan isuri nuen haietako olioa; gero su eman, eta ihes egin nuen, sarrerako ate handia kontu handiz bi giltza biraz itxirik. Eta lorategiaren barren-barrenean erramu ereinotz multzo batean ezkutatu nintzen. Zein luze izan zen, zein luze! Dena beltz zegoen, dena mutu, dena geldi; haize bafada bat ere ez, izar bat ere ez, hodei mendiak, ikusten ez zirenak baina nire ariman hain astunak zirenak, hain astunak.

       Etxera begiratzen zuen, zain. Bai luze! Uste nuen sua berez itzali izango zela, edo hark itzali izango zuela; horretan beheko leihoetako batek suaren bultzadaz eztanda egin zuen, eta gar bat, gar handi, gorri-hori, luze, malgu bat igo zen horman gora, hura igurtziz, eta sabairaino hartu zuen. Argi distira bat zabaldu zen, eta ikara bat, ikara bat ere bai, zuhaitzetan, adarretan, hostoetan. Txoriak esnatu egin ziren; zakur batek zaunka egin zuen: eguna argitzen ari zuela ematen zuen! Beste bi leiho lehertu ziren berehalaxe, eta nire etxearen azpiko alde guztia sutegi beldurgarri bat bihurturik zegoela ikusi nuen. Baina oihu ikaragarri, zoli, erdiragarri, emakume baten oihu bat, zabaldu zen gauean, eta bi sabai leiho zabaldu ziren! Etxeko otseinak ahaztuak nituen! Eta haien aurpegi erotuak eta haien eskuen imintzioak ikusi nituen!...

       Orduan, izumenak harturik, herrirantz jo nuen oihuka eta garrasika:

       — Lagundu! lagundu! Sua! Sua!

       Ordurako bazetozen batzuk topatu nituen, eta haiekin itzuli nintzen, ikusteko.

       Etxea su ikaragarri, bikain bat zen ordurako, munstrozko su bat, lur guztia argitzen, eta hartan erretzen gizonak, eta hura ere bai, hura, nire presoa, Izaki berria, nagusi berria, Horla!

       Bat-batean sabai osoa erori zen hormen barrura, eta zeruraino altxatu zen gar mendi bat. Labe haren leiho zabal guztietatik suzko agoa hura ikusten nuen, eta hantxe, labe hartan, hilik izango zela pentsatzen nuen...

       — Hilik? Ba ote? Haren gorputza, ordea, argiak alderik alde igarotzen zuen gorputz hura, ez ote zen, bada, izango guretarrak hiltzen dituzten bestelako baliabidez birrindu ezina?

       Eta hilik ez balego?... Agian denborak baizik ezin mendera dezake Izaki ikusezin beldurgarri hori. Zertarako, bestela, gorputz garden hori, gorputz ezagutu ezin hori, Izpirituaren gorputz hori, berak ere kalteak, zauriak, gaixotasunak, garaia baino lehen suntsitzea nozitu ahal balitza?

       Garaiz aurretik suntsitu? horrexek eragina da gizonaren izumen guztia! Gizonaren ondoren, Horla. — Edozein egunetan, edozein ordutan, edozein minututan, edozein istripuz hil daitekeenaren ondoren, etorria da bere egunean, bere orduan, bere minutuan, bere izatearen muga iritsi duelako baizik hilko ez dena.

       Ez... ez... dudarik ez da, dudarik ez da... ez da hil... neuk egin beharko dut, hortaz, neure buruaz beste...

.................................................................................................

 

(1887)

 

 

Madame Hermet

 

       Eroek biziki erakartzen naute. Pertsona horiek gogoeta bitxizko herri misteriozko batean bizi dira, lurrean ikusi duten guztia, maitatu izan duten guztia, egin izan duten guztia, gauzak gobernatzen eta gizonaren pentsaera arautzen duten lege guztiez kanpo geratzen den irudimenezko existentzia batean berriro hasten den eromenaren hodei zulaezinean.

       Eroentzat ezinik ez dago, sinetsi ezinezkoa desagertu da, magiazko gauzak ohiko dira eta naturaz goitikoak etxeko. Logika, hesi zahar hori, arrazoia, harresi zahar hori, zentzuzkotasuna, ideien itxitura zahar hori, zartatu egiten dira, erori egiten dira, behea jotzen dute aske jaregiten den, fantasiaren lurralde mugagabean ihesi doan, sekulako jauziak egiten dituen eta inork gelditzen ez duen irudimenaren aurrean. Eroentzat dena gertatzen da eta dena gerta daiteke. Ez dute inolako nekerik hartzen gertaerak menderatzeko, erresistentziak makurtzeko, oztopoak kentzeko. Aski dute beren borondate iruzurgilearen nahikunde bat, eta printze, enperadore edo jainko bihurtzen dira, munduko aberastasun guztien jabe bihurtzen dira, bizitzako gozagarri guztiak eskuratzen dituzte, plazer guztiak gozatzen, beti indartsu dira, beti eder, beti gazte, beti maitatu! Horiek baizik ezin izan daitezke zoriontsu lur honetan, horientzat ez baita existitzen Errealitatea. Atsegin dut eroen gogo iheskorrari beha egotea, hondo-hondoan erreka ezezagun bat, ez nondik datorren, ez nora doan inork ez dakiena, borborka ari den leize bati so egoten den bezala.

       Arrakala horietara begira egoteak ezertarako ez du balio, ordea, ez baita inoiz jakin ahal izango nondik datorren ur hori, edo nora doan. Kanpoan dabilen ura bezalakoxea baita, gainera, azken finean, eta ikusteak ere ezer gutxi erakutsiko liguke.

       Eroen gogoari begira aritzeak ere ez du ezertarako balio, zeren haien ideiarik bitxienak ere ideia ezagunak baizik ez baitira, bitxiak izanik ere, Arrazoiak kateatzen ez dituelako. Ideia horien sorburu aldartetsuak nondik darion ikusten ez dugulako harritzen gaitu ustekabean. Uraren bidean harri kozkor bat erortzea aski izan baita, inondik ere, borborka horiek eragiteko. Eta hala eta guztiz ere biziki erakartzen naute eroek, eta beti itzultzen naiz haietara, gogoz kontra bada ere, eromenaren misterio arruntak dei egiten didalarik.

       Behin batean, bada, eroetxe bat ikusten ari nintzelarik, nire gidari zihoan sendagileak esan zidan:

       — Begira, kasu interesgarri bat erakutsiko dizut.

       Eta gela bat zabaldurik, berrogei urte inguruko emakume bat erakutsi zidan, oraindik ederra, besaulki handi batean eserita, eskuko ispilutxo batean bere aurpegia etengabe aztertzen ari zena.

       Ikusi gintuenetik bertatik, jaiki zen, joan zen gelaren beste alderaino aulki batean utzita zegoen belo baten bila, bildu zuen hartan kontu handiz aurpegia, eta guregana etorri zen berriro, gure agurrari buru keinu batez erantzunik.

       — Zer moduz, bada, gaur goizean? —galdetu zion sendagileak.

       Emakumeak hasperen sakon bat egin zuen.

       — Oi, gaizki, oso gaizki, jauna, egunetik egunera marka handiagoak ari zaizkit egiten.

       Sendagileak konbentzitu itxuraz erantzun zion:

       — Bai zera, bai zera! egi-egiaz diotsut engainatuta zaudela.

       Gaixoa sendagilearengana hurbildu zen, esanez:

       — Ez, ziur nago. Hamar zulo kontatu ditut gaur goizean: hiru eskuineko masailean, lau ezkerrekoan eta hiru bekokian. Nazkagarria da, nazkagarria! Ezingo naiz inoren aurrera gehiago azaldu, ezta nire semearen aurrera ere, ez, ezta semearen aurrera ere! Galdurik nago, itsustu naiz betiko.

       Berriro bere aulki gainera erori eta negar zotinka hasi zen.

       Sendagilea, aulki bat hartu, haren ondoan eseri, eta kontsolamenduzko ahots gozo batez hasi zitzaion:

       — Tira, tira, ea, erakuts iezadazu, zaude ziur ez dela ezer. Kauterio ukitu batez desagerraraziko dizut nik hori dena.

       Emakumeak «Ez» erantzun zion buruari eraginez, hitz bat ere atera gabe. Sendagileak beloa ukitu nahi izan zion, hark ordea bi eskuez heldu zion, hatzak haragitan sartzeraino.

       Sendagilea arren uzteko eskatzen eta ziurtasuna ematen hasi zitzaion berriro:

       — Tira, tira, badakizu beti kentzen dizkizudala zulo itsusi horiek, eta nik zaindu ondoren ez direla gehiago ikusten. Erakusten ez badizkidazu, ezin sendatuko zaitut.

       Ahopeka erantzun zion hark:

       — Zuri bai, erakutsiko dizkizut, baina zurekin datorren beste jaun hori ez dut ezagutzen.

       — Hau ere sendagilea da, nik baino hobeto zainduko zaitu honek.

       Orduan erakutsi zuen, bada, aurpegia, baina lepoa jantzian barrenera sartzen zen lekuraino gorritzen zion haragia beldurrak, emozioak, ikus zezaten lotsak. Begiak apaldu eta behin ezkerrera behin eskuinera bihurtzen zuen aurpegia, gure begiradei ihes egiteko, eta aldi berean ahopeka ari zen:

       — Ai, hau sufrikarioa horrela azaldu beharra! Nazkagarria da, ezta? Nazkagarria da?

       Txunditurik nengoen hari begira, ez baitzuen ezer aurpegian, ez markarik, ez orbanik, ez zakarrik.

       Nireganantz bihurtu, begiak apalik betiere, eta esan zidan:

       — Nire semea zainduz harrapatu nuen gaixotasun beldurgarri hau, jauna. Hura salbatu nuen, baina ni itxuragabe geratu nintzen. Nire edertasun guztia eman nion, nire haur gaixoari. Azken-azkenean, nire eginbeharra bete nuen, kontzientzia lasai dut. Zenbat sufritzen dudan, Jainkoak baizik ez daki.

       Sendagileak akuarelak margotzeko pintzeltxo bat atera zuen patrikatik.

       — Utz iezadazu —esan zion—, oraintxe kenduko dizut hori dena.

       Gaixoak eskuineko masaila erakutsi zion, eta ukitu arin batzuk egiten hasi zitzaion sendagilea, kolore puntutxo batzuk jarriko balizkio bezala. Ezkerreko aldean beste horrenbeste egin zion, eta gero kokotsean eta bekokian, eta esan zion:

       — Begira, ez da ezer geratu, ez dago ezer!

       Gaixoak ispilutxoa hartu, eta luzaro, kontu handiz, arreta bizi-biziz, bere gogoaren ahalegin handienaz saiatu zen begira, ea zertxobait aurkitzen zuen, eta hasperen egin zuen azkenik:

       — Ez, ez da askorik ikusten. Eskerrik beroenak ematen dizkizut.

       Sendagilea jaikia zen. Agurtu zuen gaixoa, irteteko esan zidan eta atzetik etorri zen: eta atea itxi bezain laster, esan zidan:

       — Hona zorigaitzeko gaixo honen historia makurra.

       

       Mme. Hermet du izena. Oso andre ederra, andre pinpirina, maitatua eta pozetan bizi izana bere garaian.

       Mundu honetan eutsiko dienik, gobernatuko dituenik edo bizitza honetan kontsolatuko dituenik, beren edertasuna eta besteentzat atsegingarri izan nahia baizik ez duten emakume horietako bat zen. Bere freskotasuna etengabe zaindu nahia, aurpegiari, eskuei, hortzei, erakutsi zitzakeen bere gorputzeko atal guztiei kontu egin nahiak hartzen zizkion bere ordu guztiak eta arreta guztia.

       Alargun geratu zen, seme batekin. Miresmen handia jasotzen duten mundu asko duten emakumeen haurrek ohi dutena bezalako hezkuntza izan zuen harenak ere. Maite zuen, ordea.

       Mutikoa hazi zen; eta ama zahartzen hasi zen. Krisialdi ondorio txarrekoa iristen ikusi zuen, ez dakit. Beste askok bezala igaro ote zituen hark ere orduak eta orduak, behinola hain fina, hain gardena eta hain argia izandako azala betazpian zertxobait zimurtzen nola hasten den, oraindik ere antzematen ez diren baina egunetik egunera, hilabetetik hilabetera gehiago eta gehiago sakonduz joango diren mila marratxotan izurtzen nola hasten den begiratzen? Eta ikusi al zituen bekokiko zimur luzeak, ezerk gelditzen ez dituen suge mehe horiek, geldiro baina etengabe hazten eta hazten? Pairatu ote zuen hark ere ispiluaren tortura, zilarrezko kirtendun ispilutxoaren tortura nardagarria, mahai gainean utzi nahi eta ezina, amorruz jaurti eta berehalaxe berriro hartzen dena, gertutik ikusteko, gertuagotik ikusteko, geroz eta hurbilago datorren zahartzaroak eragiten duen hondamen gorrotagarri lasaia? Gertatu al zitzaion hari ere egun berean hamar aldiz, hogei aldiz ere, ezkutatzea, lagunak solasean ari diren egongelatik inolako arrazoirik gabe alde eginik, bere gelan, eta sarrailen eta morroiloen babespean, zimeltzen ari den haragi helduaren higalana begiratzeko, oraindik ere inork, itxuraz, ez dakien baina berak, berak hain ongi ezagutzen duen gaitzak egindako aurreramendu arina etsimenez frogatzeko. Badaki non diren adinaren erasorik makurrenak, hozkadarik sakonenak. Eta ispiluak, zilar zizelatuzko koadroko ispilutxo biribilak, gauzarik makurrenak esaten dizkio, zeren hitz egiten baitu, barre egiten duela baitirudi, iseka egiten dio, eta argi esaten zer datorkion, zer miseriak gorputzean, eta zer oinaze ankerrak bere gogoetetan, heriotzako eguna arte, huraxe izango baita, izan ere, askatasunaren eguna.

       Egin ote du negar, burua nahasirik, eta belauniko, bekokia lurreraino makurturik, otoitz egin ote dio zahartzaroa gogorrago izan dezaten baizik gaztetasuna ematen ez dien Hari, berehalaxe kentzeko baizik edertasuna ematen ez dien Hari; egin ote dio otoitz, erregutu ote dio, beste inorentzat egin ez duena beretzat egin dezan, xarma, freskotasuna eta grazia azkeneko eguna arte utz diezaion alegia? Gero, urteei, bata bestearen atzetik, bultza egiten dien Ezezagun gupidagabeari alferrik otoika eskatzen diola oharturik, erori al da, besoak bihurrituz, gelako tapizean, jo al ditu bekokiaz altzariak, bere eztarrian etsimenezko oihu lazgarriei ezin eutsirik?

       Dudarik ez da horrelako torturak sufritu izan dituela. Zeren hona zer gertatu zen:

 

       Egun batean (hogeita hamabost urte zituen orduan) bere hamabost urteko semea gaixotu egin zitzaion.

       Gaixotasuna nondik zetorkion eta zer eratakoa zen oraindik ziur erabaki gabe oheratu zen.

       Apaiz batek, bere irakasleak, zaintzen zuen, eta ia-ia ez zuen alde egiten ere; Mme Hermet, berriz, goizean eta gauean azaltzen zen berrien galdetzera.

       Goizean, gauerako etxeko soinekoz jantzirik sartzen zen, irribarrez, ordurako usain gozoz urrindua, eta atetik galdetzen zuen:

       — Zer, Georges, hobeto gabiltza?

       Mutikoteak, gorri-gorri, aurpegia handiturik, eta sukarrak erre beharrean, erantzuten zion:

       — Bai, amatxo, hobetoxe.

       Ama unetxo batez gelan geratzen zen, droga botilei begira, eta ezpain muturrez aldiro «uf!» eginez, eta gero bat-batean hasten zen: «Ai! Ia ahaztu nuen presa handiko gauza bat», eta laster bai laster bazterrak husten zituen, igarotako lekuan garbitzen erabilitako usain gozozko arrasto bat utziz.

       Gauean lepo hutseko jantzitan agertzen zen, goizean baino ere presatiago, norabaiteko berandu baitzen beti; eta galdera egiteko astia baizik ez zuen:

       — Eta, zer esan du sendagileak?

       Apaizak erantzuten zuen:

       — Oraindik ez dute erabaki, Madame.

       Gau batean, ordea, abadeak erantzun zuen:

       — Madame, zure semeak baztanga du.

       Amak beldur oihu bat bota eta ihes egin zuen.

       Biharamun goizean gelaria sartu zenean, azukre errearen usain handia sentitu zuen lehenik gelan, eta begi handiak zabal-zabalik, aurpegia lo faltaz zurbil, eta estutasunez dardaraka aurkitu zuen emakumea bere ohean.

       Leihatilak zabaldu zituenerako, galdezka zen Mme Hermet.

       — Zer moduz dago Georges?

       — Ai! bada ez oso ondo gaur, Madame.

       Eguerdia arte ez zen jaiki, bi arrautza jan zituen, katilu bete terekin, gaixorik bera balego bezala, eta gero irten eta baztangaz ez kutsatzeko nola jokatu behar zen galdetu zion farmazialari bati.

       Afaltzeko ordurako ozta-ozta itzuli zen etxera, botilatxoz karga-karga eginik, eta zuzen-zuzenean bere gelara sarturik, desinfektagarriz blai egin zen.

       Apaiza jangelan zegoen zain.

       Andreak ikusi al zuen, emozioz betetako ahots batez hasi zitzaion:

       — Eta?

       — Ai! Onik ez. Sendagilea kezkatuta dago oso.

       Andrea negarrez hasi zen, eta ezin izan zuen ezer jan, hainbesterainoxe baitzegoen asaldatua.

       Biharamun goizean goizetik eskatu zituen berriak; ez ziren hobeak izan, eta gelan eman zuen egun osoa, sutontzitxo batzuetatik, ketan, usain bortitzak zeriela. Gelariak zioenez, gainera, arratsalde osoan zotinka entzuten omen zitzaion.

       Aste oso bat igaro zen horrela, andrea, arratsalde erditsuan-edo, aire pixka bat hartzeko ordu bete, bi ordu baizik ateratzen ez zela.

       Ordu oro eskatzen zuen orain semearen berri, eta negar zotinka hasten zen berri txarragoak zirenean.

       Hamaikagarren egunean, goizean, apaizak, ikusi nahi zuela adierazirik, aurpegia serio eta zurbil zuela sartu zen, eta andreak eskaintzen zion aulkian eseri gabe esan zion:

       — Madame, zure semea oso gaizki dago, eta ikusi egin nahi zaitu.

       Bertan belaunikatuz, esan zuen:

       — Ai, Jaungoikoa! Jaungoikoa! Ez naiz ausartuko! Jaungoikoa! Jaungoikoa! Lagun zakizkit!

       Apaiza berriro hasi zen:

       — Sendagileak itxaropen urria du, Madame, eta Georges zain duzu!

       Eta irten egin zen.

       Bi orduren buruan, mutila hiltzen ari zela oharturik, berriro amaren galdez hasi zenez, apaiza harengana joan eta belauniko aurkitu zuen oraindik, negarrez, eta behin eta berriro errepikatzen:

       — Ez dut nahi... ez dut nahi... Beldur handiegia dut... ezin dut...

       Ahaleginak egin zituen erabakia hartzen laguntzen, adorea ematen, semearengana eramaten. Nerbio erasoaldi luze bat eman eta oihuka hastea baizik ez zuen lortu.

       Sendagilea ilunabarrean berriro etorri zenean amaren koldarkeria haren berri eman ziotelarik, nahi ala nahi ez eramango zuela esan zuen. Baina arrazoi guztiak eman eta alfer-alferrik zenez, gerritik heldu eta semearen ondora zeramala, ateari heldu zion eta halako indarrez heldu ere, non ezin izan baitzuen handik askatu. Gero, sendagileak askatu zuenean, haren oinetan belaunikatu zen, barkazio eske, dohakabe bat zelako erruki eske. Eta oihuka esaten zuen:

       — Ez da hilko, esaidazu ez dela hilko, mesedez, esaiozu maite dudala, adoratzen dudala, esaiozue mesedez...

       Mutila agonian zegoen. Azkeneko unea zuela oharturik, amari agur esateko etortzeko ekar zezatela erregutu zuen. Hilzorian direnek batzuetan izaten duten iragarmen-edo horrez, dena ulertu zuen, dena asmatu zuen, eta esaten zuen:

       — Sartzen ausartzen ez bada, erregutu iezaiozue behintzat etor dadila balkoitik nire leihora, ikus dezadan behintzat, begirada batez agur esan ahal diezaiodan, besarkatu ezin dudanez gero.

       Sendagilea eta apaiza berriro joan ziren andre honengana:

       — Ez duzu arriskurik —esaten zioten—, beira egongo baita zure eta haren artean.

       Hori onartu zuen, burua estali zuen, hartu zuen gatz ontzi bat, egin zituen hiru pauso balkoian, eta bat-batean, aurpegia esku artean ezkutaturik, zotinka hasi zen:

       — Ez... ez... ez naiz ausartuko ikusten... ez... inoiz ez... beldur handiegia diot... ez, ezin dut.

       Arrastaka eraman nahi izan zuten, baina burdinei heltzen zien eta halako oihuak egiten zituen, non kaleko ibiltariak burua jaso eta begira geratzen baitziren.

       Eta hilzorian zegoena zain zegoen, begiak leiho hartarantz begira, zain zegoen, hiltzeko, bere amaren aurpegi gozo maitagarria, bere amaren aurpegi sakratua, azkenekoz noiz ikusiko.

       Luzaro egon zen zain, eta gaua iritsi zen. Orduan hormara begira jarri zen, eta ez zuen hitzik gehiago esan.

       Eguna argitu zuenean, hilik zegoen. Biharamunean erotuta zegoen ama.

 

(1887ko urtarrilaren 18an)

 

 

Hildako andrea

 

       Eromeneraino maite izan nuen! Zergatik maitatzen dugu? Harritzekoa al da mundu honetan izaki bat baizik ez ikustea, gogoan pentsamendu bat baizik ez izatea, bihotzean desira bat baizik ez, eta hitz bat baizik ez ahoan: etengabe goraka datorren izen bat, iturri bateko ura nola, arimaren barren-barrenetik igotzen dena, ezpainetaraino igotzen dena, esan eta berriro esaten dena, gelditu gabe murmuriatzen dena, alde guztietan, otoitz bat bailitzan.

       Ez dut kontatuko gure historia. Maitasunak bat besterik ez du, beti bera. Topatu eta maitatu egin nuen. Horra dena. Urte betez bizi izan nintzen haren samurtasunean, haren besoetan, haren laztanetan, haren begiradan, haren jantzietan, haren hitzetan, harengandik zetorren guztian bildurik, loturik, kartzelaturik, hain erabat, hala ere, non ez bainekien egunez zen ala gau, hilik nintzen ala bizirik, lur zahar honetan ala beste nonbait.

       Eta horra non hil zen. Nola? Ez dakit, ez baitakit.

       Bustirik itzuli zen, euri gau batez, eta biharamunean eztulka zen. Astebete-edo egin zuen eztulka, eta oheratu egin zen.

       Zer gertatu zen? Ez baitakit.

       Etortzen ziren medikuak, idazten zuten, joaten ziren. Ekartzen ziren sendagaiak; emakume batek edanarazten zizkion. Eskuak bero zituen, bekokia erretzen eta bustirik, begirada distiratsua eta triste. Hitz egiten nion, ez zidan erantzuten. Zer esan genion elkarri? Ez dakit. Ahaztua dut den-dena, dena! Hil egin zen, oso gogoan dut haren hats arina, haren hats arin hain ahula, azkena.

       Zaintzaileak «Ai!» esan zuen. Horrekin ulertu nuen, horrekin ulertu nuen! Ez nuen besterik jakin. Ezer ere ez. Apaiz bat ikusi nuen, hitz hau esanez: «Zure maitalea». Irainka ari zitzaiola iruditu zitzaidan. Hilda zegoenez, inork ez zuen hori jakiteko eskubiderik. Kanpora bota nuen. Beste bat etorri zen, eta oso ona izan zen, oso goxoa. Negar egin nuen hilaz hitz egin zidanean.

       Mila gauza galdetu zidaten hiletetarako. Ez dakit.

       Zerraldoaz, berriz, oso ondo gogoratzen naiz, barruan iltzatu zuteneko mailukaden hotsak. Ai! ene Jainkoa!

       Lurperatu egin zuten! Lurperatu! Hura! Zulo hartan! Batzuk etorriak ziren, lagunak. Nik ihes egin nuen. Lasterka.

       Luzaro ibili nintzen kaleetan zehar. Gero etxera itzuli nintzen.

       Biharamunean bidaia baterako abiatu nintzen.

 

       Atzo, Parisa itzuli naiz berriro.

       Berriro ikusi nuenean nire gela, gure gela, gure ohea, gure altzariak, bat hil denean haren heriotzaren ondoren haren bizitzatik geratzen den guztia geratua zen etxe hau guztia berriro ikusi nuenean, hainbesterainoko tristura kolpeak hartu ninduen berriro, non hutsa behar bainuen leihoa zabaldu eta nire burua kalera botatzeko. Gauza hauen artean ezin gehiago egonik, ezin egonik hura eduki zuten, hura babestu zuten eta beren zirrikitu antzeman ezinetan haren mila atomo, haren haragiaren eta arnasaren mila atomo gorderik izan behar zituzten horma hauen artean, kapela hartu nuen, alde egiteko. Bat-batean, ordea, atera iristeko unean, hark egunero, irteerakoan, ondo jantzirik ote zegoen, botinetatik orrazkeraraino behar bezala eta polit zihoan begiratzeko burutik oinera osorik ikusteko han jarrarazia zuen sarrerako ispilu handiaren aurretik igaro nintzen.

       Eta seko gelditu nintzen hura hainbeste bider islatua zuen ispilu horren aurrean. Hainbeste bider, hainbeste bider, non haren irudia ere gordea baitzukeen.

       Hantxe nengoen, zutik, dardaraz, begiak finko beiran, beira lau, sakon, huts, baina hura oso-osorik edukian, hura nik adina, nire begirada grinatuak adina beretua zuen hartan. Ispilu hori maite nuela iruditu zitzaidan — ukitu nuen, — hotza zegoen! Ai! oroimena! oroimena! ispilu samin, ispilu erre, ispilu bizi, ispilu izugarria, estura guztiak sufriarazten dituena! Zorionekoak bihotzak, isla ispiluan irristatu eta ezabatzen den bezala, barnean izan duen guztia, aurretik igaro zaion guztia, haren samurtasunean, haren maitasunean begiratu, miretsi izan den guztia, ahazten dienak! Hau nire sufrimendua!

       Irten, eta nire gogoz kontra, ohartu gabe, nahi gabe, hilerrirantz joan nintzen. Haren hilobi guztiz soila aurkitu nuen, marmolezko gurutze bat, hitz gutxiokin: «Maitatu zuen, maitatua izan zen, eta hil zen».

       Han zegoen, han azpian, ustelduta! Zer izugarrikeria! Negar zotinka hasi nintzen, bekokia lurraren kontra nuela.

       Luzaro geratu nintzen han, luzaro. Gero, horretan, gaua zetorrela ohartu nintzen. Desira bitxi, ero, maitale etsiaren desira bat jabetu zitzaidan orduan. Gaua haren ondoan igaro nahi nuen, azkeneko gaua, haren hilobiaren gainean negar egiteko. Ikusi egingo ninduten, ordea, kanpora egotziko ninduten. Nola egin?

       Maltzur jokatu nuen. Jaiki eta hara-hona hasi nintzen joandakoen herri hartan. Ibili eta ibili egin nuen. Zein den ttikia hiri hau, bestearen aldean, bizitzen denaren aldean! Izan, ordea, gehiago dira biziak baino, hilok. Etxe garaiak, kaleak, horrenbeste leku behar dugu, eguna ikusi, iturrietako ura, mahastietako ardoa edan eta zabaldietako ogia janaldi berean egiten dugun lau belaunaldiontzat.

       Eta hildakoen belaunaldi guztientzat, gureganaino jaitsi den gizadiaren mailadi osoarentzat, ia ezer ez, alor bat, ezer ez ia! Lurrak hartzen ditu berriro, ahazturak ezabatzen ditu. Agur!

       Erabiltzen zen hilerriaren muturrean, utzita zegoen hilerria ikusi nuen bat-batean, hildako zaharrak lurrarekin erabat nahasten direna, gurutzeak ere usteltzen direna, bihar azkeneko iritsiak jarriko direna. Arrosa librez, altzifre azkar beltzez betea dago, lorategi triste bikaina, giza haragiz bazkatua.

       Bakarrik nengoen, ondo bakarrik. Zuhaitz berde batean kuzkurtu nintzen. Oso-osorik ezkutatu nintzen han, adar lodi ilunen artean.

       Eta zain geratu nintzen, enborrari atxi-atxikirik, itsasoan galdua ontzi kondar bati bezala.

 

       Gaua beltz, oso beltz bihurtu zenean, nire babesa utzi eta emeki-emeki ibiltzen hasi nintzen, urrats geldiz, urrats sorrez, lur hildakoz bete haren gainean.

       Luzaro ibili nintzen hara-hona, luzaro, luzaro. Ez nuen aurkitzen. Besoak luzaturik, begiak zabalik, eskuez, oinez, belaunez, bularraz, buruz ere, hilobiak joz bila eta bila nindoan, aurkitzen ez nuela. Ukitzen nuen, bere bidearen bila ari den itsuaren antzera haztatzen nuen, harriak, gurutzeak, burdinazko kateak, beirazko koroak, lore zimelduzko koroak ukitzen nituen! Hatzez irakurtzen nituen izenak, hizkien gainetik igaroz. Hura gaua! Hura gaua! Ez nuen aurkitzen!

       Ilargirik ez! Hura gaua! Beldur nuen, beldur ikaragarria bi hilobi ilararen arteko bidezidor estu haietan! Hilobiak! hilobiak! hilobiak. Hilobiak beti! Eskuinean, ezkerrean, aurrean, inguruan, alde guztietan, hilobiak! Baten gainean eseri nintzen, ezin bainuen ibiltzen jarraitu, hainbesteraino bihurtzen baitzitzaizkidan belaunak. Bihotzaren taupadak entzuten nituen! Eta beste gauza bat ere entzuten nuen! Zer? Hots nahasi izendaezin bat! Nire buru erotuan ote zen, gau barrendu ezinean, ala lurrazpi misteriozko hartan, giza gorpuz ereindako lurrazpi hartan, hots hura? Inguruan begira ari nintzen!

       Zenbat denbora egon nintzen han? Ez dakit. Izumenak gogorturik nengoen, ikararen ikaraz mozkorturik, oihuka hasteko prest, hiltzeko prest.

       Eta horretan, eserita nengoen marmolezko lauza mugitzen hasi zela iruditu zitzaidan. Horixe, mugitzen ari zen, jaso izan balute bezala. Jauzi batez ondoko hilobirantz egin nuen, eta alde egin berria nintzen harria nola zutitzen zen ikusi nuen; eta hildakoa agertu zen, hezurdura soil bat, bere bizkar okertuaz harria kentzen. Ikusten ari nintzen, oso ongi ikusten, gaua sakona bazen ere. Gurutzean irakurri ahal izan nuen: «Hemen datza Jacques Olivant, berrogeita hamaika urte zituela hila. Maite zituen bereak, gizon zintzoa eta onezkoa izan zen, eta Jaunaren bakean hil zen».

       Orain bere hilobi gainean idatzita zeuden gauzak irakurtzen ari zen hildakoa ere. Gero harri bat hartu zuen bidetik, harritxo zorrotz bat, eta kontu handiz hasi zen gauza haiek karrakatzen. Erabat ezabatu zituen, astiro, bere begi hustuez ordu arte grabatuta egonak ziren lekuari begira; eta bere eri erakuslea izandako hezur muturraz pospolo mutur batez hormetan idazten diren argizko marra horiek bezalako hizkiz idatzi zuen:

       «Hemen datza Jacques Olivant, berrogeita hamaika urte zituela hila. Bere gogorkeriez bere aitaren heriotza bizkortu zuen, haren herentzia jaso nahiz, emaztea torturatu zuen, haurrei sufriarazi zien, auzoak tronpatu zituen, ahal zuen guztia ostu zuen, eta miserian hil zen».

       Idaztea bukatu zuenean, bere lanari begira geratu zen geldirik hildakoa. Eta atzera itzulirik, hilobi guztiak zabalik zeudela ohartu nintzen, gorpu guztiak irtenak zirela, ahaideek hilobiko harrian idatzitako gezurrak ezabatuak zituztela denek, han egia jartzeko.

       Eta haiek guztiak beren ahaideen borrero izan zirela ikusten nuen, denak gorroto zaleak, makurrak, hipokritak, gezurtiak, maltzurrak, inoren izenaren maiseatzaile, bekaizti, lapur, iruzurti, lotsagarrikeria guztiak eginak zituztela, izugarrikeria guztiak eginak zituztela guraso on haiek, emazte zintzo haiek, seme jator haiek, alaba garbi haiek, merkatari neurrizko haiek, gizon eta emakume akats gabeko omen haiek.

       Denak ari ziren batera idazten, beren betiereko egoitzaren ataurrean mundu honetan inork ez dakien edo ezjakin itxurak egiten dituen egia anker, izugarri, santua.

       Eta nireak ere bere hilobian halaxe idatzia zukeela bururatu zitzaidan.

       Eta orain jada batere beldurrik gabe, zerraldo erdi irekien artean, hildakoen gorpuen artean, hezur artean ibiliz, haren bila nindoan, berehalaxe aurkituko nuela ziur.

       Urrutitik ezagutu nuen, aurpegi hil oihalez estalia ikusi gabe.

       Eta lehen «Maitatu zuen, maitatua izan zen, eta hil zen» zekarren lekuan, honela zekarren orain: «Egun batez bere maitalea engainatzeko asmoz irtenik, euritan hoztu zen, eta hil egin zen».

 

       Itxura denez, hurrengo goizean jaso ninduten, sena galduta, hilobi baten ondoan.

 

(1887ko maiatzaren 31an)

 

 

Gaua

 

       Amesgaiztoa

       Irrika biziaz maite dut gaua. Nork bere herria edo maitalea maitatzen duen bezalaxe maite dut, oldezko maitasun sakon menderaezin batez. Nire zentzu guztiez maite dut, begiez, haiek baitute ikusten, usaimenaz, hark usaintzen baitu, belarriez, haiek entzuten baitute haren isiltasuna, nire haragi guztiaz, ilunpeak laztantzen baititu. Enarak eguzkitan, goiz argietako aire urdinean, aire beroan, aire arinean kantatzen du. Mozoloak gauean zehar ihes dagi, orban beltz espazio beltzean ibiltari, eta iluntasun mugagabeak gozaturik, horditurik, bere oihu ozen erdiragarria jaurtitzen du.

       Egunak nekatu eta aspertu egiten nau. Zakarra da, eta zaratatsua. Nekez jaikitzen naiz, nagi janzten, damuz naiz irteten, eta pauso bakoitzak, mugimendu bakoitzak, keinu bakoitzak, hitz bakoitzak, pentsamendu bakoitzak karga lehergarri bat jasotzen ari banintz bezalaxe unatzen nau.

       Eguzkia beheratzen denean ordea, halako poz lauso batek, nire gorputz osoaren poz batek hartzen nau. Esnatu egiten naiz, piztu egiten naiz. Itzala handituz doan heinean, oso bestelako sentitzen naiz neu ere, gazteago, kementsuago, erneago, zoriontsuago. Loditzen-loditzen ikusten dut zerutik erortzen den itzal ilun handia: ezin atxikizko, ezin barneratuzko uhin bat bailitzan itotzen du hiria, ezkutatzen du, koloreak, formak ezabatzen ditu, besarkatzen ditu bere sumaezinezko ukituaz etxeak, pertsonak, monumentuak.

       Hontzak bezala gozamenaren gozamenez oihuka hasteko gogoa izaten dut orduan, katuak bezala teilatuz teilatu ibiltzekoa, eta maitatzeko desira gaindi ezin bat pizten zait zainetan.

       Ibiltzera joaten naiz, nahiz errebal ilunetan, nahiz Paris inguruko basoetan, eta han entzuten ditut zelatari nire arreba piztiak eta nire anaia ezkutuko ehiztariak.

       Oldez maite den guztiak hil egiten zaitu azkenean. Nola azaldu ordea zer ari zaidan gertatzen? Nola ulertarazi konta dezakedala ere? Ez dakit, ez dakit. Baina badakit horrelaxe dela. — Horra.

       Atzo, beraz —atzo al zen?— bai, inondik ere, lehenago ez bazen behintzat, beste egun batean, beste hilabete batean, beste urte batean, — ez dakit. Atzo bide zen, nolanahi ere, eguzkia ez baita atera, ez baitu eguna argitu, ez baita eguzkia gehiago azaldu. Baina noiztik dirau gauak? Noiztik?... Nork esango du? nork jakingo du inoiz?

       Atzo, bada, arratsero ohi dudan bezala atera nintzen, afal ondoren. Oso eguraldi ona zegoen, oso gozoa, oso beroa. Eta bulebarretarantz jaisten ari nintzela, kaleko teilatuek nire gainean zeruan ebakitzen zuten ibai beltz izarrez beteari begira nengoen, egiazko ibai batek bezalaxe birarazten eta mugitzen baitzuen argizagien erreka ibiltari hark.

       Dena garbi zegoen aire arinean, planetetatik hasi eta gas muturretaraino, dena. Hainbeste argi zegoen piztuta zeru goian eta hirian, non ilunpea ere argi iruditzen baitzitzaidan. Gau argitsuak pozgarriago dira eguzki beteko egunak berak baino.

       Bulebarrean kafetegiak distiratan zeuden; barrez, paseatzen, edaten ari zen jendea. Antzokian sartu nintzen une batez; zein antzokitan? ez dakit. Hain argi zegoen, non tristatu egin baininduen, eta bihotza goibel samar atera nintzen galeriako urreetako argi talka bortitzagatik, kristalezko argi armiarmaren distira artifizialagatik, barandako suzko hesiagatik, argitasun faltsu gordin haren malenkoniagatik. Champs-Elysées-etara itzuli nintzen; kontzertu kafetegiek su guneak ematen zuten orbelpean. Gaztainondoek pintatuak ziruditen, argi horiak igurtzirik, zuhaitz fosforeszenteak bailiran. Eta elektrizitatezko lanpek, ilargi distiratsu zurbilen gisan, edota ilargiaren arrautzak bailiran zerutik erorita, perla erraldoiak nola, bizi-bizi, zurbil bihurtzen zituzten, beren argi nakaratu, misteriozko eta erregetiarren pean, gas sareak, gas zikin gaiztozkoak, eta kolorezko kristalezko lore-sortak.

       Garaipen arkuaren azpian gelditu nintzen, ibilbide hura, ibilbide luze, zoragarri, izarrez betea, suzko bi lerroren artean Paris aldera nola zihoan ikusteko, eta argizagiak! Argizagiak han goian, argizagi ezezagunak, espazio zabal mugagabean aliritzira jaurtitako argizagi ezezagun haiek, hainbeste amets, hainbeste gogoeta eragiten duten irudi bitxi horiek marrazten.

       Boulogneko Basoan sartu eta luze, luze egon nintzen. Zirrara berezi batek hartua ninduen, ustekabeko emozio indar handiko batek, eromena izateko askorik behar ez zuen pentsamenduaren bizkorraldi batek hartua.

       Luzaro, luzaro ibili nintzen. Eta gero atzera itzuli nintzen.

       Zer ordu zen berriro Garaipen Arkuaren azpitik igaro nintzenean? Ez dakit. Hiria loak hartzen ari zen, eta hodeiak, hodei beltz lodiak ari ziren zeruan zehar geldiro hedatzen.

       Orduantxe sentitu nuen lehendabiziko aldiz gauza bakanen bat, gauza berriren bat, gertatu behar zitzaidala. Hotz egiten zuela iruditu zitzaidan, airea loditzen ari zela, gaua, nire gau maitea, astuntzen ari zela nire bihotzean. Ibilbidea hutsik zegoen orain, bi udaltzain baizik ez ziren, zalgurdien geltokian hara-hona, eta hiltzear ziruditen gas lanpek ozta-ozta argitzen zuten kalean barazki eramaileen gurdi errenkada luze bat zihoan Halles-etara. Geldiro-geldiro zihoazen, azenarioz, arbiz eta azaz beterik. Gidariak lotan zeuden, ikusezin, zaldiek pauso bera zuten beti, aurreko gurdiari jarraituz, zaratarik gabe, zurezko zoruan zehar. Espaloiko argi bakoitzaren aurretik igarotzean, azenarioak gorriz argitzen ziren, arbiak zuriz, azak berdez, eta elkarren segidan igarotzen ziren gurdi gorri haiek guztiak, suzko gorriz, zilarrezko zuriz, esmeraldazko berdez. Jarraitu egin nien, gero rue Royaletik biratu nintzen eta bulebarretara itzuli nintzen berriro. Ez zegoen inor, ez kafetegi argiturik, beranduturen bat edo beste, presaka. Inoiz ez dut ikusi Paris horren hilik, horren hutsik. Ordularia atera nuen. Ordu biak ziren.

       Ibili beharrak bultzatuta bezala nindoan. Bastillaraino joan nintzen, beraz. Hara iritsita, hura bezain gau ilunik inoiz ez nuela ezagutu ohartu nintzen, Uztaileko Koloma bera ere ez bainuen ikusten, eta haren urrezko jeinua iluntasun barneraezinean galdurik baitzegoen. Lainozko ganga espazioa bezain lodi batek itoak zituen izar guztiak, eta bazirudien lurrera jaisten ari zela, erabat deusezteko hura ere.

       Lehengo bidetik itzuli nintzen. Inguru guztian ez zegoen inor. Chateau-d'Eau-ko plazan, hala ere, ia-ia topoz topo jo ninduen mozkor batek, eta han nonbait galdu zen. Denbora pixka batez haren urrats koloka zaratatsuak entzun nituen. Montmartreko faubourg aldean zalgurdi bat igaro zen, Sena alderantz. Deitu nion. Zamaltzainak ez zidan erantzun. Drouot kale inguruan emakume bat zebilen:

       — Jauna, entzun.

       Pausoa arindu nuen hark luzatzen zidan eskuari ihes egiteko. Gero ezer ez. Vaudeville aurrean trapu biltzaile bat espaloi bazterrak miatzen. Haren linternatxoa zoru ondo-ondoan zebilen.

       — Zer ordu dugu, adiskidea? —galdetu nion.

       — Nik al dakit! Erlojurik ez dut! —jaurti zidan purrustaka.

       Bat-batean ohartu nintzen gas argiak itzalita zeudela. Badakit goiz itzaltzen dituztena, eguna argitu aurretik, urtaro honetan; baina eguna argitzea urruti zegoen oraindik, oso urruti!

       «Ea, noan Halles-etara —pentsatu nuen—, han behintzat bizi arrastoren bat izango da eta».

       Eta harantz abiatu nintzen, baina ibiltzeko lain ere ez nuen ikusten. Geldiro nindoan, basoan ibili ohi den bezala, kaleak kontatuz eta zein ziren gogoratuz.

       Crédit Lyonnais aurrean zakur batek zaunka egin zuen. Grammont kaletik hartu nuen, galdu egin nintzen; noraezean ibili nintzen puska batean, gero, inguruan duen burdin hesiagatik, Burtsa ezagutu nuen. Paris lotan zegoen oso-osorik, lo sakon, beldurgarri batean. Urrutiko lekuren batean, hala ere, zalgurdi bat zebilen, bat bakarra, lehentxo nire aurretik igaroa agian. Hura harrapatzen ahalegindu nintzen, haren gurpilen hotsa zetorren aldera jarraituz, kale bakarti beltz, beltzetan, heriotza bezain beltzetan zehar.

       Berriro galdu nintzen. Non ote nengoen? Nori bururatzen zaio gas argiak horren goiz itzaltzea! Ezta oinezko bat ere, ezta berandutu bat ere, ez zelatari bat, ez ogara dagoen katuaren miaurik. Ezer ez.

       Non zeuden bada udaltzainak? Nire artean pentsatu nuen: «Oihu egingo diet, eta azalduko dira». Oihu egin nuen. Inork ez zidan erantzun.

       Oso ozen ari nintzen deika. Nire ahotsa oihartzunik gabe joan zen hegan, ahul, gauak, gau barrenduezin hark, itoa, mazpildua.

       Garrasika hasi nintzen:

       — Lagundu! lagundu! lagundu!

       Nire dei etsigarriak ez zuen erantzunik izan. Zer ordu zen, bada? Atera nuen ordularia, baina pospolorik ez nuen. Ezagutzen ez nuen bezalako poz harrigarri batez entzun nuen haren mekanika xumearen tik-tak hotsa. Bazirudien bizirik zela. Ez nengoen horren bakarrik. Hura misterioa! Berriro ekin nion bideari, itsuaren gisan, hormak makilaren puntaz ukituz, eta une oro begiak zerurantz jasotzen nituen, eguna noiz argituko; zerua beltz zegoen ordea, dena beltz, hiria bera baino ere beltzago.

       Zer ordu ote zen? Denbora infinitua neraman oinez —hala iruditzen zitzaidan—, hankak makurtu egiten baitzitzaizkidan nire soinaren pisuaren azpian, bularrak taupadak jotzen zizkidan, eta sekulako gosea nuen.

       Topatzen nuen lehenengo kotxe sarreran txilina joko nuela erabaki nuen. Kobrezko botoiari tira egin nion, eta txilina jo zuen etxe ozenean; modu berezian jo zuen, etxean hots ozen hura baizik ez balego bezala.

       Zain egon nintzen, ez zuten erantzun, ez zuten atea zabaldu. Berriro jo nuen; berriro egon nintzen zain, —ezer ez!

       Beldurtu egin nintzen! hurrengo etxebizitzara joan nintzen lasterka, eta hogei aldiz jo nuen txilina atezainak lotan egon beharko zukeen pasabide ilunean. Baina ez zen esnatu, eta aurrerago jarraitu nuen, ateetako eraztunetatik edo botoietatik nire indar guztiaz tiraka, zabaldu nahi ez zuten ate haiek ostikoz, makilaz, eskuez kolpatuz.

       Eta usterik gutxienean Halles-etara iristen ari nintzela ohartu nintzen. Halles-ak mortu zeuden, ez zaratarik, ez mugimendurik, ez kotxerik, ez gizonik, ez barazki eskutada bat, ez lore bat. Hutsik, geldi, abandonaturik, hilik!

       Ikaragarrizko beldur batek hartu ninduen osorik. Zer ari zen gertatzen? Ai, Jaungoikoa, zer ari zen gertatzen?

       Alde egin nuen handik. Ordua, ordea? ordua? nork esango zidan ordua? Ordulari batek ere ez zuen ordurik ematen kanpandorreetan ez monumentuetan. «Nire ordulariaren beira zabalduko dut, eta hatzez haztatuko dut orratza», pentsatu nuen. Atera nuen ordularia... baina ez zuen taupadarik jotzen... geldirik zegoen. Ezer ez, ezer ez, ikara bat ere ez hiri osoan, argitxo bat ere ez, haizearen igurtzitxo bat ere ez. Ezer ez!, ezer ez! zalgurdiaren burrunba urruna bera ere ez, ezer ez!

       Ibai ertzeko kaietan nengoen, eta izotz giroa zetorren ibaitik.

       Sena ibaia, ba ote zihoan oraindik?

       Horixe jakin nahi izan nuen, eskailera topatu nuen, jaitsi nintzen... Ez nuen entzuten ibaiko ura zubiko arkupean borborka... Eskailera maila gehiago... gero hondarra... lokatza... gero ura... besoa busti nuen... bazebilen... bazihoan... hotz... hotz... hotz... ia izozturik... ia agorturik... ia hilik.

       Eta ongi konturatzen nintzen ez nuela berriro gora igotzeko indarrik izango... eta hantxe hilko nintzela... ni ere, gosez — nekez — eta hotzez.

 

(1887ko ekainaren 14an)

 

 

Erretratu bat

 

       — To, Milial! —esan zuen norbaitek inguruan.

       Seinalatzen zutenari begiratu nion, aspalditik bainuen Don Juan hura ezagutzeko gogoa.

       Ez zen gaztea dagoeneko. Haren ile grisak, halako gris uher batekoak, ipar herri batzuetako biztanleak erabiltzen dituzten ilezko kapeluen antza-edo zuen, eta haren bizar aski luzeak ere larruzko berokiaren itxura-edo zuen, paparrean behera erortzen zitzaiola. Emakume batekin ari zen hizketan, harenganantz makurturik, ahots apalez, begi gozo, gorazarrez eta laztanez bete batez begiratzen ziola.

       Banekien haren bizitzaren berri, edo haren bizitzatik ezagutzen zena behinik behin. Maitasun suharrak izana zen, behin baino gehiagotan; eta drama bat baino gehiago gertatu zen, haren izena tartean zena. Oso gizon erakargarriaren ospea zuen, ia ezetzik eman ezinezkoa. Hura gehien goraipatzen zuten emakumeei ahalmen hori nondik zuen jakin nahiz galdetzen nienean, gauza bera erantzuten zuten beti, une batez bila ahalegindu ondoren:

       — Ez dakit... xarma du.

       Egia esan, ederra ez zen. Ez zuen emakumeen bihotzaren jabe egiten direnek omen dituzten dotorezia horietatik bat ere. Interes handiz galdetzen nion neure buruari ea non gordetzen ote zuen bere liluramen hura. Hitz egiteko gatzean?... Baina inoiz ez zidaten haren hitzik aipatu, edo haren sen berezirik goretsi... Begiradan?... Litekeena... Ala ahotsean?... Batzuen ahotsak badu halako guritasun berezi bat, jarki ezin zaiona, jateko gozoak diren gauzen ahogozoa. Horrelakoei entzuteko gosea izaten da, eta horrelakoen hitzak gutiziak balira bezalaxe sartzen zaizkigu gorputzean.

       Adiskide bat zegoen ondoan.

       — Ezagutzen al duk Milial? —galdetu nion.

       — Bai.

       — Lagun iezaguk, hortaz, elkarren ezaguera egiten.

       Handik minutu batera elkarri bostekoa eman, eta bi ateren artean solasean ari ginen. Hark esaten zuena egia zen, entzuteko atsegina, gainera, hortik goragoko gauzarik batere gabea. Ahotsa ere halaxe zuen, noski, ederra, gozoa, ferekagarria, musikazkoa; baina hura baino zirraragarriagoak, itsasgarriagoak entzunda nengoen ni. Atseginez entzuten zitzaion, iturri eder batean ur jarioari begira egon lekiokeen bezala. Arreta berezirik ez zen behar hari jarraitzeko, inolako ezkutuko esanahirik ez zerabilen, harrapatzen aritzeko, ez zuen entzulea jakin-zain edukiko, haren arreta pizteko. Bestela baizik, barea zen haren solasa, eta ez zizun pizten ez erantzuteko edo kontra egiteko gogo bizirik, ez onespen suharrik.

       Hari entzutea bezain erraza zen, bestalde, ihardespena ematea ere. Berez etortzen zen erantzuna ezpainetara, hark solasa bukatu bezain laster, eta hark esandakoak berez ahotik irtenarazi balitu bezala joaten ziren atzera erantzuneko esaldiak.

       Burutazio batek, ordea, harritu ninduen bat-batean. Ordu laurden bat izango zuen ezagutzen nuela, eta aspaldiko lagun zaharra iruditzen zitzaidan dagoeneko, aspalditik ezagutzen nuela haren guztia: haren aurpegia, haren keinuak, haren ahotsa, haren ideiak.

       Une batzuk berriketan eginik, guztiz etxe-etxeko egina zirudien bat-batean. Ate guztiak zabalik zeuden gure artean, eta, bestela neure buruaz lagunik zaharrenei baizik esaten ez dizkiedanak ere esango nizkiokeen, agian, hala eskatu izan balit.

       Bazen hartan misterioren bat, zinez. Pertsonen artean izaten diren hesi itxi horiek, begikotasunak, zaletasunetan antzeko izateak, kultura intelektual bera izateak, eta etengabeko harremanak izateak askatu dituztenean denborak banan-banan eramaten dituen hesi horiek, bazirudien bat bera ere ez zegoela gure artean, eta ezta hura eta halabeharrak haren bidean jartzen dituen, gizon zein emakume, gainerako guztien artean ere.

       Ordu erdi baten buruan bereizi ginen elkarrengandik, sarri-sarri elkar ikusiko genuela agindurik; eta bere helbidea eman zidan, biharamun hurrengoan haren etxean bazkaltzeko gonbita eginik.

       Ordua ahaztu bainuen, goizegi iritsi nintzen; hura itzuli gabe zen oraindik. Otsein duin mutu batek egongela eder, ilun samar, bildu, gozo baterako atea zabaldu zidan. Eroso sentitu nintzen han, neure etxean banengo bezala. Zenbatetan ez ote dut gogoratu zer eragin duen bizilekuak jendearen izaeran eta moldetasunean! Gela batzuetan ergel sentitzen da bat beti; beste batzuetan, berriz, erne sentitzen zara beti. Batzuek tristatu egiten zaituzte, argiak, zuriak, urre kolorekoak izan arren; beste batzuek alaitu egiten zaituzte, kolore bareko zapiz tapizatuta egonda ere. Gure begiak baditu, bihotzak bezalaxe, bere gorrotoak eta bere samurtasunak, askotan ohartarazi ere ohartarazten ez dizkigunak, eta gure umoreari ezkutuki, sekretuan, ezartzen dizkionak. Altzarien harmoniak, hormenak, gela janzten duten gauzen estiloak zuzen-zuzenean eragiten du gure adimenaren izaeran, basoko aireak, itsasokoak edo mendikoak gure izaera fisikoa aldatzen duen bezalaxe.

       Bigungarrien azpian desagerturik zegoen etzan-aulki batean eseri nintzen, eta lumazko gosnatxo sedaz jantzi horiek eusten, biltzen, jasotzen nindutela iruditu zitzaidan, nire gorputzaren forma eta lekua altzari horretan lehendik markatuak baleude bezala.

       Eta gero begira hasi nintzen. Ezer distira berezikorik ez zen gela hartan; gauza eder apalak alde guztietan, altzari soil bakanak, Louvretik ez baina harem batetik zetozela areago ziruditen Sortaldeko errezelak, eta, nire aurrean, emakume baten erretratua. Ez handi ez txiki, tartekoa baizik; burua eta gorputzaren goiko aldea ageri ziren, eta liburu bat zuen eskuetan. Gaztea zen, buruhas, adats leunez orraztua, irribarre triste samar batez. Buruhas zegoelako ote zen, ala haren jarrera hain zelako berezkoa, baina inoiz ez zait iruditu izan hura gela hartan zegoen bezain bere giroan inon egon zitekeenik emakume baten erretratua. Nik ezagutu ditudanak itxurakeriaz eginak dira denak, dela andreak arrandiazko jantziak dituelako, edo ondo jotzen duen orrazkera berezia duelako, edo badakiela sumatzen zaiolako noren aurrean ari den jartzen, margolariaren aurrean lehendabizi, eta geroztik izango diren begirale guztien aurrean gero, edota ondo-ondo aukeratutako etxeko jantzi batez jarrera nagi bat hartuta dagoelako.

       Batzuk zutik, itzaltsu, edertasun bete-betean, beren eguneroko bizitzan luzaro mantendu ezin izan duten halako goitasun aire batez. Beste batzuek losintxa egiten dihardute, oihalaren gelditasunetik; eta denek dute zertxobait, lore bat, bitxi bat, arroparen toles bat, ezpain izur bat, margolariak deigarri jarria. Kapelua dutela, farfaila dutela, edo ilea besterik ez, baina berehalaxe antzematen zaie berezkoa ez duten zerbait. Zer? Ezin jakin, ez baititugu ezagutu, baina halaxe sumatzen da. Nonbait bisitan baleude bezala dirudite, norbaiti atsegin eman nahiz bezala, norbaiti beren alde onak baizik erakutsi nahi ez balizkiote bezala; eta oso ongi ikasia dute beren jarrera, batzuetan apala, beste batzuetan burgoia.

       Zer esan, bada, hartaz? Bere etxean zegoen, noski, eta bakarrik gainera. Bai, bakarrik zegoen, bakarrik zaudela gauza triste gozoren bat gogoratzen zaizunean bezala egiten baitzuen irribarre, eta ez norbait begira duzunean irribarre egiten den bezala. Hain zegoen, gainera, bakarrik, eta bere etxean, non hutsunea sortzen baitzuen bizileku handi hartan guztian, erabateko hutsunea. Bera zen biztanle, berak betetzen zuen, berak bakarrik bizitzen leku hura; sar zitekeen jendea ugari, eta aritu zitekeen jende hori guztia hizketan, barrez, kantuan ere; hura, ordea, bakar-bakarrik egongo zen beti, bere irribarre bakartiarekin, eta hark baizik ez zuen biziaraziko gela hura, bere erretratuko irribarrearekin.

       Besterik ez bezalakoa zuen, gainera, begirada ere. Zuzen-zuzenean zetorkidan, laztanez eta finko, ikusi ikusten ez ninduela. Erretratu guztiek dakite begiratzen diegula, eta begiez erantzuten digute, ikusteko gai diren begiez, pentsatzeko gai diren begiez, bizi diren gelan sartzen garenetik handik irteten gareneraino une batez ere galdu gabe jarraitzen diguten begiez, hain zuzen.

       Erretratu hark ez ninduen ikusten, ez zuen ezer ikusten, begirada zuzen-zuzen nire gain jarria bazuen ere. Baudelaireren beste bertso harrigarri hartaz gogoratu nintzen:

       Et tes yeux attirants comme ceux d'un portrait.

       Ezin eutsizko indarrez erakartzen baininduten, zirrara bitxi, bortitz, berri bat eragiten zidaten, inoiz bizi izandako, agian oraindik ere bizi ziren, begi pintatu haiek. Oi! Zer xarma mugagabea, igarotzen den eguratsa bezain hebaingarria, ilunabar more, arrosa eta urdin batean hiltzen ari den zerua bezain liluragarria, ondoren datorren gaua bezalatsu, zer xarma zerion koadro ilun hari, begi barrendu ezin haiei! Begi horiek, pintzel ukitu arin batzuez sortutako begi horiek, ba ote den baina ez den, emakume begirada batean azal daitekeen, gure baitan maitasuna ernarazten duen ezkutuko gauzaren misterioa dute beren baitan gorderik.

       Atea zabaldu zen. Milial jauna ari zen sartzen. Berandutu izanagatik barkazioa eskatu zuen. Nik goizegi iritsi izanagatik eskatu nuen barkazioa. Eta esan nion:

       — Gehiegi galdetzea al da emakume hori nor den esateko eskatzen badizut?

       — Nire ama da, oso gazterik hila —erantzun zidan.

       Eta orduan ulertu nuen nondik zetorkion gizon hari bestela azaldu ezinezko erakarmen hura!

 

(1888ko urriaren 29an)

 

 

Lotarakoa

 

       Sena ibaia luze hedatzen zen nire etxe aurrean, zimur bat ere gabe, goizeko eguzkiak bernizaturik. Zilar jario eder, zabal, geldi, luze bat zen, han-hemen purpuraz orbandua; eta ibaiaz beste aldean zuhaitz handiek berde kolorezko harresi erraldoi baztergabe bat hedatzen zuten lerro-lerro urbazter guztian zehar.

       Egunero berriro hasten den bizitzaren sentimena, bizitza fresko, alai, maitasunezkoarena, ikaraz ageri zen hostoetan, tupoka zebilen airean, ispiluz islatzen zen uretan.

       Postariak ekarri berriak zituen egunkariak eman zizkidaten, eta ibai ertzerantz joan nintzen, urrats lasaiz, haiek irakurtzera.

       Lehenengo zabaldu nuenean, hitzok erreparatu nituen: «Beren buruaz beste eginen estatistikak», eta bertan jakin nuenez, zortzi mila eta bostehundik gora pertsonak egin du bere buruaz beste aurten bertan.

       Bat-batean, ikusi egin nituen! Han ikusi nuen nekearen nekez biziaz etsi dutenen sarraski higuingarri beren gogozko hura. Odoletan ikusi nituen batzuk, masailezurra hautsirik, burezurra leherturik, bularra bala batez zulaturik, agonia geldian, hotel bateko gela batean bakar-bakarrik, beren zauriaz gogoratu gabe, beren zorigaitza baizik ez gogoan.

       Besterik ere ikusi nuen, zintzurra zabalik edo sabela urraturik, oraindik ere eskuan dutela sukaldeko aiztoa edo bizarra kentzeko labana.

       Besterik ere ikusi nuen, edo pospoloak bustitzen jarrita zeuden baso baten aurrean, edo txartel gorria zuen botilatxo baten aurrean eserita.

       Begiak finko begiratzen zioten horri, mugitu gabe; gero edan egiten zuten; eta zain geratzen ziren; gero keinu gaizto bat jartzen zitzaien matrailetan, zimurtzen zizkien ezpainak; izu batek galduan jartzen zizkien begiak, ez baitzekiten horrenbeste sufritu beharra zegoenik azkena heldu bitartean.

       Jaikitzen ziren, gelditzen ziren, erortzen ziren, eta esku biak sabelari helduta, erretzen sentitzen zituzten barrenak, likidoaren suak janik erraiak, pentsamendua iluntzen hasi ere egiterako.

       Besterik ere ikusi nuen, hormako iltzetik, leihoko maratilatik, sabaiko gakotik, mandioko habetik, zuhaitz adarretik zintzilik, arratseko euripean. Eta, mingaina aterata, hantxe geldirik geratu arteko beren egin guztiak sumatzen nituen. Sumatzen nituen haien bihotz esturak, haien azken zalantzak, haien soka lotzeko mugimenduak, ongi ote zegoen finkatuta, lepo inguruan nola lotzen zuten eta gorputza nola uzten zuten jausten.

       Besterik ere ikusi nuen, ohatze gupidagarritan etzanik, amak bere haurtxoekin, agureak goseak akabatzen, neska gazteak amodioaren esturak urraturik, denak zurrun, itolarritan, itorik, gelaren erdian sutontzia oraindik ere ketan zela.

       Eta sumatu nituen beste batzuk, gauez zubi hutsetan paseatzen. Horiek ziren tamalgarrienak. Ura hots bigun batez igarotzen zen arkuen azpitik. Haiek ez zuten ikusi ikusten... sumatu egiten zuten haren usain hotza usnatuz! Desio zuten eta beldur zioten. Ez ziren ausartzen! Baina behar zuten. Ordua jotzen zuen urrutiko kanpandorreren batean, eta bat-batean, ilunpeetako isiltasun zabalean, ibaira erortzen zen gorputz baten plastada entzuten zen, garrasi batzuk, eskuek jota urak ateratako plastadak, berehalaxe itorik. Beste batzuetan haien erorikoaren plaust hotsa baizik ez zen izaten, eurek eskuak lotu edo hanketatik harri bat erantsi zutenean.

       Ai gaixoak, gaixoak, gaixoak, zenbatetan sentitu ditudan haien estura larriak, zenbatetan hil naizen haien hiltzeaz! Haien miseria guztiak ditut igaro; haien tortura guztiak pairatu, ordu betean. Haiek hartaratu dituzten samin guztiak ditut ezagutu; ni baino lehen beste inork sentitu ez duen bezala baitut nik sentitzen bizitzaren belzkeria engainagarria.

       Nola ere aditu ditudan zoritxarrak hertsaturik, beren pertsonarik maiteenak galdurik, gerora izateko sarien ametsetatik edo, Jainkoa, anker izan ondoren, noizbait ere justu izango den bestelako izate baten ilusiotik iratzarririk, eta zorionaren mirariez desengainu harturik, hartatik nahikoa izan eta behin betirako bukatu nahi dutenak tregoarik ez duen drama edo komedia lotsagarri hau.

       Suizidioa! horra indarrik gehiago ez dutenen indarra, horra sinesterik gehiago ez dutenen esperantza, horra azpiratuen ausartasun gain-gainekoa! Bai, bada ate bat behintzat bizitza honentzat; beti dugu aukera ate hori zabaldu eta beste aldera igarotzeko. Naturak errukialdi bat izan du; ez gaitu kartzela batean itxi. Erruki etsientzat!

       Desengainatu baizik ez direnak doazela, bada, aurrera, arima libre eta bihotza bare. Ez dute zeren beldur izanik, alde egitea libre baitute; beti baitute atzean jainko amestuek ere itxi ezin duten ate hori.

       Beren gogoz hildakoen jendetza hori nerabilen gogoan: zortzi mila eta bostehundik gora urte batean. Eta munduari eskari bat igortzeko bilduak zirela iruditzen zitzaidan, erregu bat oihukatzeko, geroago, gauzak hobeto ulertzen direnean, egin ahal izango den gauza bat eskatzeko. Iruditzen zitzaidan heriotza emandako haiek guztiak, lepoa moztutako haiek guztiak, pozoitu haiek guztiak, urkatu haiek, ito haiek, saldo beldurgarrian, botoa ematen duten herritarrak bezala zetozela, gizarteari esatera: «Emaiguzue heriotza gozo bat bederen! Lagun iezaguzue hiltzen, bizitzen lagundu ez diguzuenok! Begira, asko gara, badugu eskubidea askatasuna, filosofiaren independentzia eta herritar ororentzako botoa finkatuak diren egunotan. Egiguzue, bizitzari uko egin diogunoi, higuingarri eta izugarri izango ez den heriotza baten amoina».

.................................................................................................

       Ametsetan hasi nintzen, nire gogoetari gai hauei buruz amets bitxi misteriozkoetan zehar hara-hona ibiltzen utzirik.

       Halako batean hiri eder batean nengoela iruditu zitzaidan, Paris zen: zein garaitan, ordea? Kaleetan zehar nindoan, etxeei, antzokiei, eraikuntza publikoei begira, eta hona non, plaza batean, eraikuntza handi, oso dotore, atsegin, polit bat hautematen dudan.

       Harriturik geratu nintzen, zeren honela baitzegoen idatzita fatxadan, urrezko hizkitan: «Borondatezko heriotzaren obra».

       Oi, gogoa mundu irreal baina izan daitekeen batean hegan hasten den esnaldiko ametsen bitxikeria! Ezerk ez nau harritzen hartatik; ez txunditzen ere, ezerk; eta fantasia jareginak ez daki gehiago bereizten zer den barregarri eta zer den hits.

       Hurbildu nintzen eraikin hartara; sarrerako zerbitzariak, galtza laburretan, ataurre batean zeuden eserita, jantziak gordetzeko gela baten aurrean, elkarte baterako sarreran bezala.

       Ikustera sartu nintzen. Haietako batek, jaikirik, esan zidan:

       — Ezer nahi, jauna?

       — Leku hau zer den jakin nahi nuen.

       — Besterik ez?

       — Ba, ez.

       — Nahi al duzu, orduan, obra honetako idazkariarengana eraman zaitzadan?

       Dudatan nengoen. Berriro galdetu nion:

       — Ez da traba izango harentzat?

       — Ez, bai zera, jauna, honen berri nahi duten pertsonei harrera egiteko dago hemen.

       — Orduan, banoa, zu aurretik.

       Agure batzuk hizketan ari ziren korridore batzuetan zehar eraman ninduen; gero bulego eder batera sartu ninduen; ilun samarra, altzari beltzez jantzia zen den-dena. Gizonezko gazte, lodi, sabeltsu bat zegoen gutun bat idazten, bitartean zigarro puru bat errez; haren usainak argi erakusten zuen goi mailakoa zela.

       Jaiki zen, elkar agurtu genuen, eta zerbitzariak alde egin zuenean, galdetu zidan:

       — Ezertan lagun al diezazuket?

       — Jauna —erantzun nion nik—, barka nire dena ikusi nahi hau. Etxe hau sekula ikusi gabe nuen. Fatxadan idatzita dauden hitz apur horiek guztiz harrigarri gertatu zaizkit: eta hemen zer egiten den nahi nuke jakin.

       Irribarre egin zuen erantzun aurretik, gero, ahots apalez, pozik dagoenaren itxuraz:

       — Bada, Jainkoagatik, jauna, hil nahi duten pertsonak garbi eta eztiro, ez naiz ausartzen esatera atseginez, hiltzen dira etxe honetan.

       Ez nuen bihotzeko zirrara handirik sentitu, normala eta justiziazkoa iruditu baitzitzaidan hori. Eta harriturik geratu nintzen batez ere, ideia apal, beti zerbaitetarako, humanitario, norberekoikeriazko, eta egiazko askatasun ororen hertsatzaileak baizik ez dituen mundu honetan, gizarte askatu baten duin iruditzen zitzaidan horrelako eginkizun bat gauzatzera ausartu ahal izan zirelako.

       Berriro ekin nion:

       — Nola iritsi zarete horretara?

       Hark erantzun zuen:

       — Begira, jauna, suizidio kopuruak halako moduan egin zuen gora 1989ko Erakusketa Unibertsalaren ondoko bost urteetan, non premia larria sortu baitzen neurriak hartzeko. Kaleetan, jaietan, jatetxeetan, antzokietan, tren-bagoietan, Errepublikako Lehendakariaren harrera ospakizunetan, nonahi hiltzen zuen jendeak bere burua. Nik bezala ongi bizitzea atsegin dutenentzat ondo ikuskari itsusia ez ezik, oso eredu txarra zen gainera haurrentzat. Horregatik bada, leku batean zentralizatu behar izan ziren suizidioak.

       — Nondik zetorren, bada, suizidioen ugaltze hori?

       — Ez dakit. Oinarri-oinarrian, banago ni zahartzen ari dela mundua. Hasten da bat gauzak garbi ikusten, eta ezin etsi. Gobernuarekin bezalaxe gertatzen da gaur egun patuarekin, badakigu zer den; ohartzen zara alde guztietatik atzipetu zaituztela, eta alde egiten duzu. Ikusi denean probidentziak diputatu batek egingo liekeen bezalaxe egiten diela iruzur, lapurretan, tranpatan gizakiei, orduan haserretu egiten zara, eta gure ordezkari bitartekariak izendatzen ditugun bezala hiru hilabetero beste bat izendatu ezin dugunez, alde egiten duzu, oso leku txarra baita.

       — Bai horixe!

       — A! ni neu ez naiz kexatzen.

       — Azalduko al didazu nola funtzionatzen duen zuen obrak?

       — Pozik gainera. Eta zure aldetik beste norbaiti azaldu nahi badiozu, azal diezaiokezu. Hau elkarte bat da.

       — Elkarte bat!!...

       — Bai jauna, herrialde honetako pertsonarik entzutetsuenek, izpiriturik handienek, bururik argienek sortua.

       Eta barren-barrenetik barre eginez gehitu zuen:

       — Eta egiaz diotsut, oso gustura egoten garela hemen.

       — Hemen?

       — Bai, hemen.

       — Harritzen nauzu.

       — Baina, Jainkoarren, elkarte honetako bazkideak heriotzaren beldur ez direlako, horregatik egoten gara gustura hemen, hura baita lur honetan pozen galerazlerik handiena.

       — Zertarako dira, ordea, elkarte honetako bazkide, bere burua hiltzen ez badute.

       — Nornahi izan daiteke elkarte honetako bazkide, baina ez du horrenbestez bere buruaz beste egiteko obligaziorik.

       — Eta orduan?

       — Esango dizut. Suizidio kopurua neurri gabe gora egiten ari zenez, ematen zizkiguten ikuskari higuingarriak kontuan harturik, ongintza soileko elkarte bat antolatu zen, etsita zeudenak babesteko, eta ezustez ez bada ere, gozo eta oinaze gabe hiltzeko modua eskaini zien.

       — Eta nork eman zuen honelako obra baterako baimena?

       — Boulanger jeneralak, aginpidean egon zen bitarte laburrean. Ez zekien ezer ukatzen. Hauxe besterik ez zuen onik egin, gainera. Horrela bada, elkarte bat antolatu zen pertsona erne, desengainatu, eszeptikoz osatua, eta Paris erdi-erdian tenplu moduko bat nahi izan zuten eraiki, heriotzaren mesprezuari eskainia. Etxe hau leku beldurgarria izan zen hasieran, inor bertara hurbiltzen ez zena. Hori zela eta, sortzaileek, bertan biltzen baitziren, inaugurazio ekitaldi handi bat egin zuten; han izan ziren Sarah Bernhardt, Julie, Théo, Granier eta beste hainbat eta hainbat dama; eta gizonezkoetan Reszké, Coquelin, Mounet-Sully, Paulus, etab...; eta gero kontzertuak ere bai, Dumasen komediak, Mailhac-enak, Halévyrenak, Sardourenak. Batean baizik ez genuen porrot izan, Becque-ren antzerki obra batean, jendeari tristea iruditu baitzitzaion, baina arrakasta handia izan zuen gerora Comedie-Françaisen. Hitz batean, bada, Paris osoa etorri zen. Gauza aurrerabidean zen, beraz.

       — Festa artean? Bai jostatze makabroak!

       — Ez, bai zera! Heriotzak ez du zertan triste izanik, berdin dion gauza bat behar du izan. Guk alaitu egin dugu heriotza, lorez jantzi dugu, usain gozoz bildu, errazago bihurtu. Etsenplu bidez ikasten da laguntzen; ikus daiteke; ezer ez da.

       — Jaietarako jendea etortzea oso ongi ulertzen dut, baina etorri al da inor... zeratzera?

       — Segituan ez, ez ziren fidatzen.

       — Eta geroago?

       — Geroago etorri ziren.

       — Asko?

       — Saldoka. Egunean berrogeitik gora ditugu. Senan ia ez da itorik gehiago aurkitzen.

       — Nor hasi zen lehena?

       — Elkarteko kide bat.

       — Zaleren bat?

       — Ez dut uste. Aspertu bat, kiebra joa, hiru hilabetetan baccara-n sekulako galerak izana.

       — Egiatan?

       — Bigarrena ingeles bat izan zen, gizaje xelebre bat. Orduan propaganda egin genuen egunkarietan, gure prozedura kontatu genuen, erakarmena zuten hildakoak asmatu genituen. Baina mugimendu handia behartsuek ekarri zuten.

       — Nola egiten duzue?

       — Nahi duzu ikusi? Horretara, azalpenak emango dizkizut aldi berean.

       — Bai, noski.

       Bere kapelua hartu, atea zabaldu, eta irteteko esan zidan, eta gizonezkoak edozein joko-aretotan bezala jokoan ari ziren areto batera sarrarazi ninduen. Gela sail bat igaro zuen gero. Horietan berriketan ari zen jendea, alai. Oso gutxitan ikusi izan dut, ordu arte, horren elkarte bizirik, horrenbesteko mugimendua duenik, horren barretsurik.

       Eta nola ni harritu egiten bainintzen:

       — A! —hasi zen berriro idazkaria—, obra honek uste ezineko arrakasta du. Munduan den jende txairo guztia da bazkide, heriotza ezertan ez duela itxura emateko. Gero, behin hemen direnean, alai egoteko obligazioa dutela iruditzen zaie, beldurturik dauden itxura ez izateko. Horregatik arrailerian jarduten da, barre egiten da, txantxak egiten dira, graziaz hitz egiten da, eta graziaz mintzatzen ikasten. Gaur egun Parisen jende gehien datorren lekua, lekurik jostagarriena da, zalantzarik gabe. Emakumezkoak ere honelakoxe eranskin bat ari dira oraintxe berentzat antolatzen.

       — Eta, hala eta guztiz ere, suizidio asko duzue etxe honetan?

       — Esan dizut, berrogei-berrogeita hamar egunean. Jende handikia gutxi izaten da; baina arlote jendea ugari da. Erdi mailako klaseak ere asko ematen du.

       — Eta nola... egiten da?

       — Asfixiaz... gozo-gozo.

       — Nola?

       — Guk asmatu dugun gas batez. Patentea dugu. Eraikinaren beste aldean bezeroentzako ateak daude. Hiru ate, kale txikitara ematen dutenak. Gizon bat edo emakume bat datorrenean, galdeketa egiten zaio lehendabizi; gero sorospen bat eskaintzen zaio, laguntza, babesak. Bezeroak onartzen badu, behar direnak bilatzen dira, eta askotan salbatu izan ditugu horrela.

       — Nondik ateratzen duzue dirua?

       — Asko daukagu. Bazkideen kuotak oso altuak dira. Eta gainera obrari emaitzak egitea ere ongi ikusia dago. Emaitzak egiten dituzten guztien izenak Figaro-n argitaratzen dira. Aberatsen suizidioa mila libera da, gainera. — Eta itxuroso hiltzen dira. Pobreen suizidioak dohainik dira.

       — Nola ezagutzen dituzue pobreak?

       — Ba! ba! Berehalaxe antzematen zaie, jauna! Eta behartsu ziurtagiria ekarri behar dute, gainera, beren auzoko polizia komisarioak emana. Jakingo bazenu zein gauza makurra den, haien sarrera! Nik behin baizik ez dut ikusi gure erakunde honen parte hori, eta ez naiz berriro hara itzuliko. Tokiari dagokionez, hau bezain ondo dago, hauxe bezain aberats eta eroso ia; baina hara datozenak... Hara datozenak!!! Ikusiko bazenitu iristen, agureak, pildaz jantzirik, hiltzera nola datozen; hilabetetan miseria gorrian lehertu beharrean egonda, kale kantoietan janez, kaleko txakurrak bezala; emakumeak, piltzarrez estaliak, hezur eta azal, gaixorik, elbarriturik, beren bizitza non duten ez dakitela, eta beren kasua kontatu ondoren esaten digutela: «Ikusten duzue honek ezin duela jarraitu, zeren nik ezin dut gehiagorik egin, ez dut zer irabazirik».

       «Laurogeita zazpi urteko atso bat ikusi nuen behin, bere seme-alaba eta biloba guztiak galdurik, ordurako kale gorrian lo egiten sei aste zeramatzana. Haren emozioz gaixorik egon nintzen. Eta hainbeste eratako kasuak ditugu, azkenean, sartu eta zuzenean "Non da?" galdetzen dizutenak kontatu gabe. Horrelakoak, barrura eraman, eta segituan bukatzen da egitekoa».

       Berriro galdetu nion, bihotza uzkurturik:

       — Eta... non da, bada?

       — Hemen.

       Ate bat zabaldu eta jarraitu zuen:

       — Sar zaitez, elkarteko bazkide direnentzat bereziki gordeta dagoen partea da, eta hauxe da gutxien erabiltzen dena. Hamaika ezerezte baizik ez dugu oraindik izan hemen.

       — A! Ezerezte deitzen diozue, hortaz, horri...

       — Bai jauna. Sar zaitez.

       Zalantzan nengoen. Sartu egin nintzen, azkenean. Galeria guztiz atsegingarri bat zen, berotegi moduko bat, kolore urdin motelezko, arrosa kolore apalezko, berde kolore arinezko beirategi batzuek tapizeriazko poesia girozko paisajez inguratzen zutena. Gela polit horretan baziren etzateko aulkiak, palmondo bikainak, loreak, arrosak batez ere, baltsamu usainezkoak, liburuak mahai gainetan, Bi Munduetako Aldizkaria, zigarro puruak zein bere markako ontzietan, eta —harritu ninduen— Vichy gozokiak gozoki ontzi batean.

       Eta nola harritu bainintzen:

       — A! Ohitura handia dago solasera hona etortzeko —esan zuen nire gidariak.

       Eta berriro ekin zion:

       — Bezeroentzako gelak ere berdinak dira, baina altzariz soilago jantziak.

       Nik galdetu nion:

       — Eta nola egiten duzue?

       Etzateko aulki bat erakutsi zidan, Txinako krepe apar-kolorezkoa, brodatu zuriz jantzia, ezagutzen ez nuen mota bateko zuhaixka kozkor batean azpian, haren orpoa hereza-belarrezko zerrenda batek inguratzen zuela.

       Idazkariak ahots beheran jarraitu zuen:

       — Nahi bezala aldatzen da lorea eta usaina, zeren gure gasak berez ezeren usainik ez duen arren, norberak maite izan duen lorearen usaina ematen dio heriotzari. Urrinekin batera zabaltzen da. Nahi duzu segundo batez usaintzera ematea?

       — Eskerrik asko —esan nion—, baina oraindik ez...

       Barrez hasi zen.

       — Tira, jauna, arriskurik ez da. Neuk ere behin baino gehiagotan probatu izan dut.

       Beldurra eman zidan ez ote nintzen haren aurrean koldar geratuko. Esan nion:

       — Bai, nahi dut.

       — Etzan zaitez Lotarakoan.

       Urduri samar, baina eseri nintzen Txinako krepezko aulki apal hartan, etzan nintzen, eta ia besterik gabe hereza-belarraren usain gozo batek bildu ninduen. Ahoa zabaldu nuen hura hobeto hartzeko, arima loak hartua baitzen, ahazten ari zen, eta asfixiaren lehen zoraldian opio xarmatzaile oinaztarriaren pareko baten mozkor sorgingarria ari zen dastatzen.

       Besoa astindu zidaten

       — Ai, jauna, jauna —ari zen esaten, barrez, idazkaria— egingo nuke gustua hartu diozula.

       .................................................................................................

       Baina, ahots bat, egiazko ahots bat, eta ez ameskerietakoa, ari zitzaidan agurtzen nekazarien hitz egiteko moduaz.

       — Egunon, jauna. Zer moduz gara?

       Ametsak hegan alde egin zidan. Sena ibaia argi ikusi nuen eguzkipean, eta herriko basozaina, bide zidorretik zetorrela, eskuineko eskuaz bere kepi beltz zilarrezko galoiduna ukituz. Erantzun nion:

       — Egunon, Marinel. Nora zoaz, ba?

       — Morillons inguruan atera duten ito bat begiratzera noa. Beste bat, bere burua errekara bota duena. Badirudi, gainera, galtzak erantzi eta hankak lotzeko erabili dituela.

 

(1889ko irailaren 16an)

 

 

Marteko gizona

 

       Lanean ari nintzen, eta non ematen didan abisua morroiak:

       — Jauna, jaun bat etorri da eta berorrekin hitz egin nahi omen du.

       — Esaiozu sartzeko.

       Gizontxo bat ikusi nuen agurtzen. Ikasketa maisu makaltxo betaurrekodun baten itxura zuen, bere gorputz argala jantzi zabalegi haietara inon itsasten ez zitzaiona.

       Totelka hasi zen:

       — Barkamena eskatzen dizut, jauna, barkamena traba egiten dizudalako.

       Esan nion:

       — Eser zaitez, jauna.

       Eseri zen eta berriro hasi zen:

       — Jaungoiko nirea, kezkaturik naukazu, jauna, hasi naizen egiteko honengatik. Baina norbaitengana jo beharra nuen derrigor, zu besterik ez zegoen... zu besterik... Tira, ausartu egin naiz... baina egiaz... ez naiz ausartzen gehiago.

       — Ausar zaitez, baina, jauna.

       — Hona, bada, jauna, kontua da hitz egiten hasi orduko erotzat hartuko nauzula.

       — Jainkoarren, jauna, zuk zer esan, orduan ikusiko dugu hori.

       — Horixe, bada, jauna, esan behar dizudana gauza bitxia da. Baina erregu egiten dizut pentsa dezazula ez naizela eroa, hain zuzen ere, egin behar dizudan isilmandatuaren bitxitasuna neuk esaten dizudanez.

       — Ea, bada, jauna, has zaitez.

       — Ez jauna, ez naiz eroa, baina bestelako jendeak baino gogoeta gehiago egin eta batez besteko gogoetaren mugak baino, gutxiagatik bada ere, harago joan direnen ero airea dut. Kontu egizu, jauna, mundu honetan inork ez duela ezertaz gogoeta egiten. Bakoitzak bere gauzak zaintzen ditu, bere fortuna, bere plazerrak, bere bizitza, hitz batean, bere jostagarriak, hala nola antzerkia, pintura, musika edo politika, txepelkeriarik zabalduena horixe, edo industriako kontuak. Nork egiten du ordea gogoeta? Nork? Inork ez! Ai, abiatu naiz! Barka. Banator berriro nire ardietara.

       »Badira bost urte hona etortzen ari naizela, jauna. Zuk ez nauzu ezagutzen, nik ordea, nik ondo ezagutzen zaitut... Ni ez naiz inoiz nahasten zure hondartzako edo zure kasinoko jendearen artean. Labarren gainean bizi naiz, biziki maite ditut Entretat-eko labar hauek. Ez dut besterik ezagutzen horren ederrik, horren osasunerako onik. Arimaren osasunerako onak, nahi dut esan. Bide miresgarri bat da zeruaren eta itsasoaren artean, bide belarrez estali bat, harresi handi horren gainean doana, lur ertzean, itsasoaren gainean. Belarrezko malda batean, olatuak baino ehun metro gorago etzanda, eguzki-eguzkitan, ametsetan igaro ditudanak dira nire egunik onenak. Ulertzen didazu?

       — Bai, jauna, ederki ulertu ere.

       — Eta orain, utziko al didazu, arren, galdera bat egiten?

       — Galdetu ezazu, jauna.

       — Zure iritzian, beste planetetan bizi al da inor?

       Zalantzarik gabe eta harridura itxurarik gabe erantzun nion:

       — Jakina, nire iritzian bai.

       Alaitasun bizi batek piztu zuen, jaiki zen, eseri zen berriro, ni bere beso artean estutzeko ageriko gogo batez, eta oihu egin zuen:

       — Ai! ai!, hauxe suertea, hau zoriona! Lasaitzen nauzu! Nola egin ahal izan ote dut baina zutaz zalantza? Gizona ez litzateke adimen zorrotzekoa beste munduetan jendea bizi denik sinetsiko ez balu. Tentela behar du izan gizonak, buruz motza, txepela, astoa behar du izan, uste izateko milaka milioi unibertso horiek gizona, zomorro burugabe hori, josta dadin eta harriturik gera dadin baizik ez dihardutela jiraka eta dizdizka, ez ulertzeko lurra ikusi ere ezinezko hauts bat besterik ez dela munduen hautsetan, gure izarretako bizitzaren molekula batzuk baizik ez dela sistema osoa, eta aurki hilko direla horiek ere. Begira Esne Bidea, izarrezko ibai hori, eta egin kontu orban bat baizik ez dela zabaltasun infinituan. Pentsatu horretan hamar minutu besterik ez bada ere, eta berehalaxe ulertuko duzu zergatik ez dakigun ezer, zergatik asmatzen ez dugun ezer, zergatik ulertzen ez dugun ezer. Puntutxo bat baizik ez dugu ezagutzen, hortik aurrera ez dakigu ezer, hortik kanpo ezer ez, inongo ezer ez, eta sinetsi egiten dugu, eta baieztatu egiten dugu. Ai! ai! ai! Azalduko baligute bat-batetik lurraz kanpoko bizitza handiaren sekretu hori, a zer harridura gurea! Ez, baina..., ez baina... ergela naiz neu ere, ez genuke ulertuko, zeren gure adimena ez baita lur honetako gauzak ulertzeko baizik egina, ezin du urrutirago iritsi, mugatua da, gure bizitza bezala, aldean garamatzan bola honetara lotua, eta konparazioz juzkatzen ditu gauza guztiak. Ikusten duzu, bada, nola jende guztia den inozoa, estua, eta gure adimenaren ahalmenaz uste handia duena, ozta gainditzen badu ere animalien sena. Geure gaixotasuna atzemateko beste gaitasunik ere ez dugu, gurinaren eta gariaren salneurria jakiteko eginak gara, edota bi zaldiren, bi itsasontziren, bi ministroren edo bi artistaren balioaz eztabaida egiteko, gehienez ere.

       »Horra guztia. Lurra lantzeko eta haren gainean dagoenaz aski moldegabeki baliatzeko doi-doi gara gai. Berez dabiltzan makinak egiten hasiak ozta-ozta gara, eta haurrak bezalaxe harritzen gara zinez goi mailako izakariak bagina aspaldiko mendeetan eginak behar genituzkeen asmazio horietako bakoitzarekin. Ezezagunak inguraturik gaude oraindik, elektrizitatearen susmoa hartzeko ere adimenezko bizitzazko milaka urte behar izan diren une honetan ere. Iritzi berekoak al gara horretan?»

       Barrez erantzun nion:

       — Bai, jauna.

       — Ederki, orduan. Eta zu, arduratu al zara zu inoiz Martez?

       — Martez?

       — Bai, Marte planetaz.

       — Ez, ni ez, jauna.

       — Nahi al duzu hari buruz gauzatxo batzuk esatea?

       — Bai horixe, jauna, gustu handiz gainera.

       — Jakingo duzu, noski, gure sistemako munduak, gure familia txiki honetakoak, eguzki nebulosatik banan-banan askatuz joan ziren gasezko eraztun primitiboak globotan kondentsatzez sortuak direla?

       — Hori, jauna.

       — Hortik ateratzen da urrutien dauden planetak direla zaharrenak, eta haiek izan behar dutela, horrenbestez, zibilizatuenak. Hona haien jaiotza ordena: Urano, Saturno, Jupiter, Marte, Lurra, Artizarra, Merkurio. Onartuko didazu planeta horietan badirela biztanleak, Lurrean bezala?

       — Bai noski. Zergatik uste izan Lurra salbuespena denik?

       — Oso ongi. Marteko gizona Lurrekoa baino zaharragoa denez... Bizkorregi noa, ordea. Marten biztanleak badirela frogatu nahi dizut lehendabizi. Lurrak Marteko begiraleentzat dukeen antzeko itxura du gure begietarako Martek ere. Itsasoek eremu laburragoa hartzen dute han hemen baino, eta barreiatuago daude gainera. Kolore beltzean antzematen zaie itsasoei, urak argia xurgatzen baitu, eta kontinenteek, aldiz, islatu egiten dute. Geografiazko aldakuntzak sarri gertatzen dira planeta horretan, eta horiexek frogatzen dute han badela bizia. Urtaroak hemengoen antzekoak ditu, poloetan elurra du, eta aldien arabera hedatzen eta urritzen dira. Urtea oso luzea du, Lurreko seiehun eta laurogeita sei egun, Marteko seiehun eta hirurogeita zortzi egun, era honetara banatuak: ehun eta laurogeita hamaika egun udaberri, ehun eta laurogeita bat egun uda, ehun eta berrogeita bederatzi udazken, eta ehun eta berrogeita zazpi negu. Horregatik, hemen baino beroago eta hemen baino hotzago egin behar du han.

       Moztu egin nion.

       — Barka, jauna, Marte Eguzkitik gu baino askoz urrutiago dagoenez, hemen baino hotzago egin behar du beti, nire ustez.

       Nire bisitari bitxi hark suharraren suharrez egin zidan oihu:

       — Oker zaude, jauna! Oker zaude, erabat oker! Gu bai gaude, gu, eguzkitik urrutiago udan neguan baino. Hotzago egiten du Mont Blanc mendiaren gailurrean haren oinean baino. Helmotzen eta Schiaparelliren beroaren teoria mekanikoa gogoraraziko dizut, gainera. Eguzkiaren beroa atmosferak duen lurrin kopuruaren mende dago batez ere. Hona zergatik: ur lurrunezko molekula batek hamasei mila aldiz xurgamen handiagoa du aire lehorrezko molekula batek baino, ur lurruna da beraz gure bero biltegia; eta Martek Lurrak baino hodei gutxiago duenez, askoz ere beroagoa eta aldi berean askoz ere hotzagoa izan behar du Lurra baino.

       — Ez dizut zalantzan jartzen.

       — Oso ongi. Orain, jauna, entzun iezadazu kontu handiz, mesedez.

       — Horixe ari naiz egiten, jauna.

       — Entzun al duzu 1884an M. Schiaparelli-k aurkitu zituen kanal famatuen berri?

       — Oso gutxi.

       — Nola, baina, hori! Jakin ezazu, bada, 1884an Marte Lurrari buruz oposizio egoeran zegoela, eta laurogei milioi legoatako distantziara besterik ez gugandik, M. Schiaparelli, gure mende honetako astronomialaririk gailenetakoa eta behatzailerik ziurrenetako bat denak, lerro beltz zuzen edo irudi geometriko erregularrei jarraituz eteten ziren pila bat aurkitu zuen, kontinenteak zeharkatuz Marteko itsasoak lotzen zituztenak! Bai, bai, jauna, kanal zuzenak, kanal geometrikoak, norbaitek egindako kanalak! Bai, jauna, Marten biztanleak direla, han bizi direla eta pentsatzen dutela, lan egiten dutela eta begiratzen digutela erakusten duen froga: ulertzen duzu, ulertzen?

       »Handik hogeitasei hilabete geroago, berriro oposizio egoera izan zenean, berriro ikusi ziren kanal horiek, lehen baino gehiago, bai jauna. Eta izugarrizkoak dira, ehun kilometrotik gora baitira zabal.»

       Irribarrez erantzun nion:

       — Ehun kilometro zabal. Langile sendoak behar dira horrelakoak zulatzeko.

       — Ai, jauna, zer diozu, baina? Ez dakizu, nonbait, lana askoz ere arinagoa dela Marten Lurrean baino, Marte osatzen duten gaien dentsitatea gure gaien dentsitatearen hirurogeita bederatziren bat baizik ez dela! Hango astuntasuna gurearen hogeita hemeretzirena da ozta-ozta.

       »Kilogramo bat urek hirurehun eta hirurogeita hamar gramo baizik ez du pisatzen han!»

       Kopuru horiek halako ziurtasunez jaulkitzen zizkidan, kopuruak zer balio duen merkatariaren halako uste osoz, non ezin izan bainion barreari eutsi, eta gogoa nuen Marten azukreak eta gurinak zenbat pisatzen duten galdetzeko.

       Burua astindu zuen.

       — Barre egiten duzu, jauna, ergeltzat hartzen nauzu orain, lehen erotzat hartu ondoren. Baina nik aipatzen dizkizudan kopuruok astronomiako edozein liburu berezitan aurkituko dituzun berberak dira. Marteren diametroa gurearen ia erdia da; haren gainaldea Lurrarenaren ehuneko hogeita hiru baizik ez da; bolumena Lurraren bolumena baino sei eta erdi bider txikiagoa da, eta haren bi sateliteen lastertasunak frogatzen duenez, haren pisua hamar bider txikiagoa da gurea baino. Beraz, astuntasunaren intentsitatea masaren eta bolumenaren, hau da, pisuaren eta erditik azalera dagoen distantziaren araberakoa denez, zalantzarik gabe ateratzen da ondorioz arintasun egoera dela nagusi planeta horretan, bizitza erabat desberdina egiten duen arintasun bat, ekintza mekanikoak guk ezagutzen ez dugun bestelako modu batez arautzen dituena, eta han nagusitasuna bizi mota hegodunei eman behar diena. Bai, jauna, Marteko izakien Erregeak hegoak ditu.

       »Hegan egiten du, kontinente batetik bestera ibiltzen da, izpirituak bezala paseatzen dira beren unibertsoaren inguruan, hartara gainditu ezin duen atmosferak lotzen duela betiere, nahiz eta...

       »Hala bada, irudikatzen al duzu planeta hori guk zer itxuratakoak diren susmorik ere ez dugun landarez, zuhaitzez eta aberez betea, eta guri aingeruak bezala margotu zaizkigun izakari hegodun handiak dituela biztanleak? Ni neu ikusten ari naiz izaki horiek zabaldien eta hirien gainean han duten aire urre-kolorean hegabiraka. Zeren garai batean Marteko atmosfera gorria zela uste baitzen, baina horia da, izan, hori urre-kolore eder batekoa.

       »Harritzen al zaitu orain izaki horiek ehun kilometro zabaleko kanalak zulatu ahal izanak? Eta gogoratu besterik ez duzu zer egin duen zientziak gure artean mende batetik hona... mende batetik hona... eta har ezazu gogoan Marteko biztanleak gu baino gehiago direla agian...»

       Bat-batean isildu zen, begiak apaldu zituen, eta oso ahots apalez murmurikatu zuen:

       — Oraintxe bai, erotzat hartuko nauzu... esaten dizudanean ia-ia ikusi nuela bat... neuk... lehengo gau batean. Badakizu, edo ez dakizu, izar usoen egunetan gaudela. 18tik 19rako gauean batez ere, sekulako piloak ikusten dira urtero; itxura denez, kometa baten hondakinen artetik-edo igarotzen gara une horretan.

       »Mane-Porte-n eserita nengoen, bada, itsasoan barrena urrats bat egiten duen labar-hanka erraldoi horren gainean, eta nire buruaren gain erortzen zen mundu txikizko euri horri begira nengoen. Suziriak baino jostagarriago eta politagoak dira, jauna. Horretan nire gain-gainean ikusi nuen bat, oso hurbil, argizko globo garden bat, hegan ari ziren hegal erraldoiz inguratua, edo hegalak ikusi nituela iruditu zitzaidan behintzat, gaueko erdi-ilunpetan. Itzuliak egiten zituen, txori zauritu batek bezala, hots handi misteriozko batez bere gain itzulikatzen zen, zalantzatan zirudien, hiltzen, galdurik. Nire aurretik igaro zen. Beirazko globo handi bat zela esango litzateke, barrua dena izakari asaldatuz betea, ozta-ozta bereizten zirela, baina gobernurik gehiago ez duen eta olaturik olatu itzulika doan ontzi bateko eskifaia bezala aztoraturik. Eta globo bitxi hori, kurba handi bat eginik, itsasoan urruti erori zen; kanoi tiro bat bezala entzun nuen haren erorikoaren hots sakona.

       »Jende guztiak entzun zuen, bestalde, zarata hori eskualde hartan, eta tximista baten eztandatzat hartu zuen. Nik bakarrik ikusi nuen, ikusi nuen... itsasertzean niregandik hurbil erori izan balira, Marteko biztanleak ezagutu izango genituzkeen. Ez ezazu ezer esan, hausnar ezazu, hausnar ezazu luzaro eta gero konta ezazu hori egunen batean nahi baduzu. Bai, ikusi nuen, ikusi... lehenengo aire ontzia, gogoeta egiteko gai diren ikasiek infinitura bidalitako lehenengo izar arteko ontzia... ikusi nuena Lurrak erakarritako izar uso baten hiltze hutsa ez bazen behintzat... Zeren jakina izango duzu, noski, jauna, planetek kanpora egozten dituztela espazioko mundu herratuak, guk hemen alderraiak egozten ditugun bezala. Lurrak, txikia baita eta ahula, ezin ditu gelditu bere bidean zabaltasun handi horretako ibiltari txikienak baizik.»

       Zutik jarria zen, gogoa suturik, eldarniotan, besoak zabaldu eta argizagien ibiliak irudikatu nahiz.

       — Kometak, jauna, gu trinkogune batzuk baizik ez garen izar hodeiaren mugetan baitabiltza, kometak, txori aske eta argitsuak, Infinituaren barren-barrenetik datoz eguzkirantz.

       »Beren argizko isats erraldoiak atzetik dituztela datoz izar distiratsurantz; halako abiadaz bizkortzen dute beren bidaia galdua non ezin baitute topatu deika dutena; igurtzi baizik ez egin ondoren espazioan zehar jaurtikitzen ditu berriro beren erorikoaren lastertasunak berak.

       »Baina beren bidaia harrigarri horietakoren batean planeta ahaltsu baten hurbiletik igaro baldin badira, beren bidetik desbideratuta haren eragin eutsi ezina sentitu baldin badute, nagusi berri horrengana itzultzen dira orduan, eta handik aurrera gatibu edukitzen ditu. Beren parabola mugagabea kurba itxi bihurtzen zaie, eta horregatik kalkula dezakegu kometa periodikoaren itzulera. Jupiterrek zortzi esklabo ditu, Saturnok bat, Neptunok ere bat, eta haren kanpoko planetak ere bat, eta izar uso gudaroste bat... Tira, tira... agian lurrak mundu herratu txikitxo bat gelditzen zuen unea baizik ez dut nik ikusi...

       »Agur, jauna, ez iezadazu erantzun ezer, hausnar ezazu, hausnar ezazu hau dena eta gero konta ezazu egunen batean nahi baduzu...»

       Egina dago. Errentazale arrunt bat ergelago iruditzen baitzait ero hura baino.

 

(1889ko urriaren 10ean)

 

 

Nork jakin?

 

 

I

 

       Ai Jainko nirea! Jainko nirea! Idatziko ote dut azkenik zer gertatu zaidan? Baina ahalko ote dut idatzi? Ausartuko ote naiz? hain baita bitxia, hain adieraz ezina, hain ulertezina, hain eroa!

       Ez banengo ziur ikusi dudanaz, ez banengo ziur nire arrazoibideetan ez dudala inolako ahulaldirik izan, ez dudala hutsegiterik izan nire egiaztapenetan, ez dudala makurrik izan nire oharpenen segida zorrotzean, haluzinatua nintekeela pentsa nezake, ikuspen ezohiko baten jostailu nintekeela. Zeren, azken-azken finean, nork baitaki?

       Gaur den egunean osasun etxe batean nago; baina neure gisaz naiz hona sartua, zuhurtziaz, beldurrez! Batek bakarrik daki nire historia. Hemengo medikuak. Idatzi egin behar dut. Ez dakit oso ongi zertarako. Aldetik kentzeko, ezin eramanezko amets gaizto bat balitz bezala sentitzen baitut nire baitan.

       Hona.

       Ni bakartia izan naiz beti, ameslaria, filosofo apartatu moduko bat, onginahia, gutxirekin aski zuena, gizonen kontra garraztasunik gabe eta zeruaren kontra amorrurik ez zuena. Bakarrik bizi izan naiz, beti, besteen aurrean izatean nire baitan sortzen-edo didan lotsa halako batengatik. Nola azaldu hori? Ezingo nuke. Ez diot muzin egiten jendeari, lagunekin hitz egin edo afaltzeari, baina inguruan luzaro dauzkadala sentitzen dudanean, hurbilenekoak ere, aspertu egiten naute, nekatu, urduri jartzen, eta geroz eta gogo handiagoa, gogo larri bat, hasten naiz sentitzen handik alde egin dezaten, edo neuk alde egiteko, bakarrik egoteko.

       Gogo hori premia baino gehiago da, ezinbesteko halabeharra da. Eta orduan inguruan daukadan jendearen presentziak jarraituko balu, haien solasei jaramon egin gabe ere entzun bakarrik luzaroan egin beharko banie, ezbeharren bat izango nuke, inolako zalantzarik gabe. Zer ezbehar? A! Nork jakin? Aldigaitzen bat, besterik gabe? Bai! Daitekeena horixe!

       Hainbesteraino gustatzen zait bakarrik egotea non ezin baitut onez eraman ezta sabai beraren aterpean lotan dauden besteen hurbiltasuna ere; ezin naiz Parisen bizi, hiltzeko zorian jartzen bainaiz denbora guztian. Aldartez herio batean naiz, eta gorputzez eta nerbioz ere hiltzen nau nire inguruan dirakien, lotan dela ere nire inguruan bizi den jendetza ikaragarri horrek. Ai! Besteen loa bera nekagarriago gertatzen zait haien solasa baino. Eta ezin dut atsedenik hartu inoiz, arrazoiaren aldiroko itzalaldi hauek eteten dituen existentziak sumatzen, sentitzen ditudalarik horma batean atzean.

       Zergatik naizen horrelakoa? Nork jakin? Baliteke oso erraza izatea arrazoia: oso bizkor nekatzen naiz nire baitan gertatzen ez den guztiaz. Eta jende askori gertatzen zaio niri bezalaxe.

       Bi arraza gaude munduan. Besteen behar direnak, besteekin laketzen, denbora betetzen, atsedeten direnak eta bakardadeak hormategi ikaragarri batetik igo beharrak edo basamortua igarotzeak bezala unatzen, akitzen, deusezten dituenak, eta, alderantziz, besteek aspertzen, arnegatzen, gogaitzen, adikatzen dituztenak, eta bakardadeak aldiz, lasaitzen dituenak, beren askatasunean eta beren pentsamenduaren fantasian soseguz bainatzen dituenak.

       Funtsean dela, gertaera psikiko normal bat da hori. Batzuek kanpoan bizitzeko dohaina dute, besteek barruan bizitzekoa. Nik neuk laburra dut kanporako arreta, eta berehalaxe ahitua, eta, behin bere mugetara iristen denean, ezinegon larri bat sentitzen dut nire gorputz eta adimen guzti-guztian.

       Eta hortik ondorioz etorri da oso lotu naizela, oso lotu izan naizela, bizigabeko gauzetara, izaki biziek garrantzia hartzen baitute niretzat, eta nire begietarako aurpegiak bezain atsegingarri zitzaizkidan gauza, altzari, familiako oroigarrien erdian bizimodu bakarti lantsu bat neraman mundu bat bilakatu zaidala, zitzaidala bilakatua, etxea. Horrelakoz bete-betea nuen poliki-poliki, horrelakoz apaindua, eta pozik sentitzen nintzen han barruan, atseginez, zoriontsu, bere laztan ohitura bihurtua halako premia bare gozo bilakatu den emakume amultsu baten besoetan bezala.

       Bideetatik aparte bakantzen zuen lorategi eder baten erdian jasoarazia nuen etxea, hiri ateetan, behar izanez gero ere, aldian-aldian desira sentitzen nuen gizartearen baliabideak aurkitu ahal izango nituen moduan. Etxeko otsein guztiek eraikuntza urrutiratu batean zuten lotarako lekua, horma handi batek inguratzen zuen baratzearen beste aldean. Nire egoitza zuhaitz handien hostapean galdu, ezkutatu hartako isiltasunean hain atsedengarria eta hain ona gertatzen zitzaidan gauen inguratze iluna, non ordutan egoten bainintzen zalantzan, gauero, oheratu ala ez, hartaz luzaroago dastatzeko.

       Egun hartan Sigurd eman zuten hiriko antzokian. Lehendabiziko aldia nuen musika eta sorginkeriazko drama eder hori entzuten nuena, eta biziki laket izan zitzaidan.

       Oinez nentorren etxera, urrats alaiz, soinuzko esaldiz beterik burua, eta begirada ikuspen ederrez sorgindua. Beltz zegoen, beltz, errepide handia ere nekez bada nekez ikusi ere ikusten bainuen, eta gutxi falta izan nuen, behin baino gehiagotan, bide ertzeko zangara erortzeko. Hazienda bulegotik nire etxera kilometro bete inguru da, gehixeago agian, hogei minutu, alegia, geldiro ibiliz. Goizeko ordu bata zen, ordu bata edo ordu bata t'erdi; zerua zertxobait zabaldu zen nire aurrean, eta ilargi langa agertu zen, ilargiaren azken laurdeneko ilargi langa hitsa. Lehenengo laurdeneko ilargi langa, arratseko lauretan edo bostetan jaikitzen dena, argia da, alaia, zilarrez igurtzia; gau erditik aurrera jaikitzen dena, berriz, gorraila izaten da, goibela, kezkagarria; horixe da Sabbat-eko ilargi laurden egiazkoa. Lehendabizikoak, haria bezain mehe bada ere, beti botatzen du halako argitxo alai bat, bihotz pozgarri, eta itzal zehatzak marrazten ditu lurrean; azken honek berriz, halako dirdai hilkor bat hedatzen du, hain margula non ez baitu itzalik ere egiten ia-ia.

       Urrutitik begiztatu nuen nire lorategiaren masa iluna, eta ez dakit nondik sortuta etorri zitzaidan halako alditxartze bat han sartu behar nuelako pentsatze hutsarekin. Baraxtu nintzen. Oso eguraldi gozoa zegoan. Zuhaitz multzo handiak hilobi bat ematen zuen, eta nire etxea han hobiratua.

       Zabaldu nuen ataka, eta etxerantz alde bietako platanoen adarrak arku eginik tunel garai bat eratuz ganga gisako bat eratzen zioten bidean barrena sartu nintzen, multzo ilunetatik igaroz eta ilunpe belurietan lore ontziek zertzelada zehazgabezko orban biribilak eratzen zituzten soropilen inguruz inguru.

       Etxera hurbildu ahala, halako artegatasun bitxi batek hartu ninduen. Gelditu nintzen. Ez zen ezer entzuten. Haize bafadatxo bat bera ere ez zegoen hostoetan. «Zer dut, baina, nik?» pentsatu nuen. Banituen hamar urte horrela etxeratzen, inoiz kezkarik txikiena ere izan gabe. Ez nintzen beldur. Inoiz ez naiz izan beldur, gauez. Gizon bat, lapurren bat, gaizkileren bat ikusi hutsak amorru bizia sartuko lidake gorputzean, eta inolako zalantzarik gabe egingo nioke jauzi gainera. Armaturik nengoen, gainera. Errebolberra aldean nuen. Baina ez nuen ukitu ere egin, nire baitan sortzen ari zitzaidan izu hari aurre egin nahi nion eta.

       Zer zen, ordea? Bihozkada bat? Ulertezina ikustera doanean gizonaren senaz jabetzen den misteriozko bihozkada, beharbada? Nork jakin?

       Aurrera nindoan heinean ikarak nituen azalean, eta horma aurrera iritsi nintzenean, nire egoitza zabaleko ataurre itxira iritsirik, atea zabaldu eta barrura sartzeko minutu batzuk beharko nituela konturatu nintzen. Aulki batean eseri nintzen, beraz, nire salako leihopean. Han geratu nintzen, atezuan, burua hormaren kontra, begiak hostailaren ilunpetarantz zabalik. Hasierako une horietan ezer berezirik ez nuen sumatu nire inguruan. Halako zurrunga batzuk nituen belarrietan; baina askotan gertatzen zait hori. Trenak igarotzen entzungo banitu bezala iruditzen zait batzuetan, kanpai hotsak entzuten ditudala, jende multzoen pauso hotsak entzuten ditudala.

       Gero zurrunga haiek zehatzago bihurtu ziren berehala, argiagoak, ezaguterrazagoak. Huts egin nuen. Ez zen nire zainen ohiko zurrumurrua belarrietan hots haiek jartzen zizkidana, oso hots berezi bat baizik, oso nahasia ordea, inolako zalantzarik gabe nire etxe barrutik zetorrena.

       Hormatik zehar bereizten nuen hots jarraitu hura, nahasmendua gehiago hots baino, gauza mordo baten halako mugitze zehazgabe bat, nire altzari guztiak astindu, lekuz aldatu eta geldiro arrastaka eraman izan balituzte bezala.

       Ai! Aski luzaro izan nuen oraindik zalantza nire belarriaren ziurtasunaz. Baina nire etxe barruko zarata hura hobeto entzuteko belarria horma kontra jarririk, guztiz ere sinetsita geratu nintzen, ziur, normala ez zen zerbait, ulertezinezko zerbait ari zela gertatzen nire etxean. Ez nintzen beldur, baina nengoen... nola esan bada hori... aztoraturik nengoen harriduraz. Ez nuen prestatu errebolberra, sumatzen bainuen ez nuela ezertarako beharko. Zain egon nintzen.

       Luzaro egon nintzen zain, ezertarako erabakirik ezin harturik, gogoa argi, baina eromenezko antsiaz. Zain egon nintzen, zutik, hango zarata geroz eta handiagoa entzuten, aldian-aldian bortxazko intentsitate bat hartzen baitzuen, urduritasunezko, haserrezko, misteriozko asaldamendu batezko orroa ematen baitzuen.

       Gero, bat-batean, nire koldarkeriaz lotsaturik, giltza multzoa hartu, behar nuena aukeratu, eta sarrailan sartu nuen, bi bider birarazi, eta neukan indar guztiaz ateari bultza eginez, trenkadaren kontra jotzera bidali nuen ate orria.

       Fusilaren tiroa balitz bezala entzun zen kolpea, eta horra non, eztanda hari sekulako trumilka hotsak erantzuten dion nire etxeko goiko aldetik. Hain bat-batekoa, hain ikaragarria, hain gortzeko modukoa izan zen, non urrats batzuk eman bainituen atzera, eta, nahiz eta alferrekotzat eduki orduan ere, errebolberra zorrotik atera bainuen.

       Zain geratu nintzen oraindik, labur ordea. Harrigarrizko urrats hotsa entzuten nuen orain nire eskailerako mailetan, zoruan, tapizetan, ez ordea oinetako hotsa, gizonaren oskiena, makuluena baizik, zurezko eta burdinazko makuluena, zinbalak balira bezala jotzen ari. Eta horra non ikusten dudan, bat-batetik, nire atalondoaren gainean, besaulki bat, nire irakurtzeko besaulki handia, zalantza-balantza kanpora bidean. Lorategian zehar joan zen. Haren ondotik beste batzuk, nire salakoak, gero kanape apalak, beren hanka laburretan krokodiloak balira bezala tarraska, gero nire aulki guztiak, ahuntzen gisa jauzika, eta aulkitxo guztiak, untxiak bezala trostan.

       Hura zirrara! Belar multzo batera joan herrestan eta hantxe geratu nintzen kuzkurturik, nire altzarien jarraigo hari begira, zeren han baitzihoazen guztiak, bata bestearen ondotik, zein bizkor zein geldiro, bakoitzaren tamainaren arabera. Nire pianoa, nire piano etzan handia, zaldi trosta batez igaro zen, alboetan musika zurrumurru bat zuela, gauza txikiak inurriak balira bezala igarotzen ziren hondarretan herrestan, zepiloak, kristalak, kopak, ilargiak ipurtargien distirak eragiten zizkiela. Zapiak herrestan zebiltzan, putzuetan zabaltzen ziren, itsasoko olagarroen modura. Non ikusten dudan nire bulegoko mahaia, joan den mendeko etxeko oroigarria, jaso ditudan gutun guztiak zituena, nire bihotzaren historia guztia, nik hainbeste sufritu dudan historia zaharra! Eta argazkiak ere baziren barruan.

       Kolpetik ez nuen gehiago beldurrik, gainera jauzi egin nion, eta heldu egin nion, lapurrari heltzen zaion bezala, ihesi doan emakume bati heltzen zaion bezala; eutsi ezinezko abiada batez zihoan, ordea, eta nire ahalegin guztiagatik, nire haserreagatik, ezin izan nion abiada baraxtu ere. Nola etsi-etsian eusten nion izugarrizko indar hari, lurrera erori nintzen haren kontra borrokan. Orduan han itzulikatu ninduen, hondarretan arrastaka erabili ninduen, eta altzariak, haren atzetik baitzihoazen, nire gainetik ibiltzen hasiak zitzaizkidan, hankak zapalduz eta zaurituz; gero, mahaia askatu nuenean, gainerako guztiak gorputzaren gainetik igaro zitzaizkidan, zalduneriako karga bat zelatik eroritako soldadu baten gainetik igaroko litzatekeen bezalaxe.

       Izumenez eroturik bada, ibilbide handitik kanpora alde egin ahal izan nuen, eta zuhaitz artean ezkutatu berriro, nireak izanak nituen gauzarik txikienak, apurrenak, apalenak, ahaztuenak ere nola desagertzen ziren ikusteko.

       Ondoren, orain etxe hutsek bezalako oihartzuna zuen nirean, ateak ixteko danbada ikaragarri bat entzun nuen urrutian. Etxean goitik beheraino jo zuten, harik eta azkenean, neuk, burugabe halako honek, ihes horretarako zabaldua nuen ataurrekoa, azkenik, itxi zen arte.

       Neuk ere ihes egin nuen, hirirantz lasterka, eta ez nintzen nire onera itzuli kaleraino iritsi eta han jende berandutua topatu nuen arte. Ezaguna ninduten hotel bateko atea jo nuen. Neure eskuez jantziak astinduak nituen, hautsa kentzeko, eta nire giltza sorta galdu nuela esan nien, eta haien artean zela baratzekoa ere, nire morroi-neskameak aparteko etxe batean bizi zirena, nire fruituak eta nire barazkiak lapurretatik gordetzen zituen itxitura horma baten atzean.

       Begietaraino sartu nintzen eman zidaten ohean. Baina ezin izan nuen lo egin, eta nire bihotza taupadaka entzunez eman nuen goizerainokoa. Goizean goizik nire jendeari jakinarazteko agindua eman nuen, eta goizeko zazpietan gelariak atea jo zuen.

       Aurpegia asaldaturik zuela ematen zuen

       — Ezbehar handia izan da gaur gauean, jauna, esan zuen.

       — Zer izan da?

       — Jaunaren altzari guztiak lapurtu dituzte, den-dena, gauzarik txikienetaraino.

       Poza eman zidan berri horrek. Zer dela-eta? Nork jakin? Neure buruaren jabe nengoen, disimulatzen jakingo nuela ziur, ziur ez niola inori ikusitakoaren ezeren berri emango, gordeko nuela, beldurgarrizko sekretu bat bezala gordeko nuela nire kontzientzian. Erantzun nion.

       — Giltzak lapurtu zizkidaten berberak izan dira hortaz. Oraintxe bertan poliziari jakinarazi behar zaio. Oraintxe jaikiko naiz, eta une batean zurekin nauzu.

       Bost hilabete iraun zuen ikerketak. Ez zuten ezer argitu, ez zuten aurkitu ezta nire oroitzapenik txikiena ere, lapurren arrastorik arinena ere. Arraio! Esan banie nekiena... Esan banie... neu sartuko ninduten, neu, ez lapurrak, horrelako gauza ikusi ahal izan zuen hau baizik.

       Ai! jakin nuen bai, isiltzen. Baina ez nuen berriro altzariz jantzi etxea. Alfer-alferrik zen. Berriro hasiko baitzen lehen bezala. Eta ez nuen berriro hara sartu nahi. Ez nintzen sartu. Ez nuen gehiago ikusi.

       Parisa etorri nintzen, hotelera, eta medikuetara joan nintzen nire nerbio egoera begiratzera, oso kezkaturik bainengoen negargarrizko gau hura ezkero.

       Bidaiatzeko gomendatu zidaten. Haien aholkua bete nuen.

 

 

II

 

       Italiara txango bat eginez hasi nintzen. Eguzkiak on egin zidan. Sei hilabetez ibili nintzen hara-hona, Genoatik Veneziara, Veneziatik Florentziara, Florentziatik Erromara, Erromatik Napolira. Gero Sizilia igaro nuen, lurralde miresgarria izaeragatik eta monumentuengatik, Grekoek eta Normandiarrek utzitako erlikiak, hain zuzen. Afrikara joan nintzen gero, bake handian igaro nuen gameluak, gazelak eta arabiar alderraiak hara-hona dabiltzan basamortu lasai handi hori, aire arin gardenean, ez gauez ez egunez, inolako goganbeharrik ez dabilena.

       Marseillatik itzuli nintzen berriro Frantziara, eta Probentzako alaitasuna gorabehera, zeruaren argi apalak tristatu egin ninduen. Ustez sendaturik dagoelakoan min sor batek gaitzaren jatorria oraindik ere ez dela itzali adierazten dion gaixoaren halako susmo bitxi hori sentitu zuen berriro kontinentera itzultzean.

       Gero Parisa etorri nintzen berriro. Handik hilabeterako, ordea, aspertu egiten nintzen. Udazkena zen, eta negua baino lehen Normandian zehar txango bat egitea deliberatu nuen, ez bainuen ezagutzen.

       Rouendik hasi nintzen, jakina, eta zortzi egunez ibili nintzen hara-hona arreta gabe, pozez, zoramenez, erdi aroko hiri horretan, aparteko monumentu gotikozko museo harrigarri horretan.

       Arratsalde batez, ordea, laurak aldean, erreka bat, «Eau de Robec» deitua, tinta bezain beltza, doan kale gezurrezkoa dirudien batera sartzen ari nintzela, nire arreta, hango etxeen itxura bitxi antzinakoari jarria bainuen, aterik atera luzatzen zen antigoaleko salgaien denda sail batek eraman zidan bat-batean.

       Ederki asmatua zuten lekua, zaharkin-saltzaile zeken haiek, ametsetako karrika hartan, erreka patu txarreko haren gainean, oraindik ere behinolako haize-orratzak kirrinka ari ziren teila eta arbelezko teilatu zorrotz haien azpian!

       Saltegi beltz haien barrenean pila-pila eginik ikusten ziren kutxa zizelatuak, Rouengo, Neverseko, Moustierseko faiantzak, irudi margotuak, beste batzuk haritz zurezkoak, kristoak, amabirjinak, santuak, elizako jantziak, kasuilak, aldareko ontziak ere bai, eta baita zur urreztatuzko sagrario zahar bat ere, Jainkoak alde egina. Ai! zein haitzulo bereziak etxe garai haietan, etxe handi haietan, sototik ganbararaino edozertariko gauzez beteak, gehiago ez zirela uste zen gauzez, beren berezko jabeak, beren mendea, beren garaia, beren boladak igarota ere bizirik, gauza bitxi gisa belaunaldi berriek eros zitzaten.

       Gauza zaharretarako zaletasuna berriro ari zitzaidan pizten zaharkinzalez betetako hiri honetan. Dendarik denda nindoan, Eau de Robec ur laster okaztagarriaren gainetik lau ohol ustel botaz egindako zubiak bi pausotan igaroz.

       Erruki! Zer zirrara! Nire armairurik ederrenetako bat agertu zitzaidan antzinako altzarientzako kanposantu bateko katakonbatarako sarrera zirudien ganga gauzaz bete baten ertzean. Gorputzaren atal guztiak ikaraz nituela hurbildu nintzen hartara, hainbesterainoko ikaratan non ez bainintzen ukitzera ere ausartzen. Eskua luzatzen nuen, zalantza egiten nuen. Huraxe zen, ordea: Luis XIII armairu berdinik ez zuena, behin bakarrik ikusita ere edonork ezagutuko lukeena. Horretan, aurreraxeago, galeria hartako barren ilunenetara begiraturik, nire hiru besaulki sumatu nituen, puntu xehezko tapizeriaz estaliak, eta gero, haraxeago, nire Henri II mahai biak, hain bakanak non jendea Paristik ere etortzen baitzen haiek ikustera.

       Pentsa ezazue! pentsa nire gogo egoera!

       Eta aurrera jarraitzen nuen, herbaldurik, emozioz hiltamuan, baina aurrera jarraitzen nuen, ni bihoztuna naiz eta, aurrera jarraitzen nuen garai ilunetako zalduna sorginkeriazko egoitza batean sartzen zen bezala. Eta pilaz pila nirea izandako guztia ari nintzen aurkitzen, nire argi lanparak, nire liburuak, nire koadroak, nire oihalak, nire armak, dena, nire gutunez betetako bulego mahaia salbu, hura ez bainuen ikusi.

       Soto ilunetara jaitsi, eta berriro goiko solairuetara igo, ari nintzen. Bakarrik nengoen. Deitzen nuen, inork ez zidan erantzuten. Bakarrik nengoen; ez zegoen inor labirintua bezain etxe zabal bihurri hartan.

       Gaua iritsi zen, eta nire aulkietako batean eseri behar izan nuen iluntasunean, ez bainuen alde egin handik. Aldiro-aldiro oihu egiten nuen: — Ea! Ea! Inor ba al da!

       Ordu betea baneraman, segurik, pausoak entzun nituenean, pauso arinak, bareak, ez dakit non. Ia-ia ihes egin nuen; baina, zurrundurik, berriro deitu nuen, eta argi bat sumatu nuen aldameneko gelan.

       — Nor da hor? —galdetu zuen ahots batek.

       Nik erantzun nuen:

       — Erostun bat.

       Erantzun zuten:

       — Oso berandu da dendetan horrela sartzeko.

       Berriro esan nuen nik:

       — Ordu bete eta gehiago daramat zure zain.

       — Etor zintezke bihar.

       — Bihar, Rouendik alde egina izango naiz.

       Ez nintzen ausartzen aurrera egiten, eta bera ez zetorren. Oraindik bistan neukan bere argiaren distira bi aingeru gudu zelai bateko hildakoen gainetik hegan zihoazen tapiz batean. Hura ere nirea zen. Esan nuen:

       — Zer? Bazatoz?

       Erantzun zidan:

       — Zure zain naukazu.

       Jaiki nintzen eta harenganantz joan nintzen.

       Gela handi baten erdian gizon txiki-txiki bat zegoen, txiki-txikia eta oso lodia, oso lodia, ikuskarietakoa balitz bezala, ikuskari higuingarri bat.

       Bizar bakana zuen, ile desberdin, bakandu eta horixkakoa, eta ile batik ere ez buruan! Ezta ile bat ere! Ni ikusteko kandela besoa jasota zeukanez, ilargitxo bat balitz bezala iruditu zitzaidan haren buruan, altzari zaharrez gainezka zegoen gela zabal hartan. Aurpegia zimurtua eta puztua zuen, begiak ez zitzaizkion ikusten.

       Neureak nituen hiru aulkiren tratua egin nuen, eta diru kopuru handi bat ordaindu nuen hantxe bertan, eta hoteleko nire gelako zenbakia eman nion. Biharamun goizeko bederatziak baino lehen ekarri behar zizkidaten.

       Eta irten egin nintzen. Oso adeitasun handiz lagundu zidan ateraino.

       Handik zuzenean poliziaren komisario zentralarengana joan nintzen, eta nire altzarien lapurretaren eta egin berria nuen aurkikuntzaren berri eman nion.

       Bilera jaso gabe argibideak eskatu zituen telegrafoz lapurreta haren txostena jaso zuen epaile bulegora, erantzunaren zain itxaroteko eskaturik. Handik ordu betera iritsi zitzaion, nire atseginerakoa.

       — Oraintxe bertan atxilotaraziko dut gizon hori eta bertatik egingo diot galdeketa, esan zidan, zeren baliteke susmoren bat hartu izana, eta zure gauza guztiak desagerraraztea. Zoaz afaltzera, eta zatoz bi ordu barru, hemen edukiko dut, eta zeure aurrean egingo diot berriro galdeketa.

       — Atsegin handiz, hala ere, jauna. Eskertzen dizut bihotz-bihotzetik.

       Nire hotelera joan nintzen afaltzera, eta uste izango nukeena baino hobeto jan nuen. Nahiko pozik nengoen behintzat. Harrapatua genuen.

       Bi ordu geroago polizi funtzionarioarengana itzuli nintzen berriro; zain neukan.

       — Ba, begira, jauna —esan zidan ikusi ninduelarik—. Ez dugu aurkitu zure gizon hori. Nire agenteek ezin izan diote eskua erantsi.

       Ai! Alditxartu behar nuela iruditu zitzaidan.

       — Baina... Haren etxea behintzat aurkitu duzue? —galdetu nion.

       — Hori bai. Eta zaindu ere zaindu eta begiratuko duzu gizona berriro etorri arte. Baina gizona bera, desagerturik.

       — Desagerturik?

       — Desagerturik. Gauak bere ondoko andrearenean ematen ditu normalean, Bidoin alargunarenean, zaharkin-saltzailea hura ere, ondo sorgin bitxia gainera. Gaur gauean ez du ikusi, eta ezin du haren berririk eman. Bihar arte itxaron behar da.

       Alde egin nuen. Ai zein hitsak, asaldagarriak, sorginduak iruditu zitzaizkidan Rouengo kaleak.

       Gaizki lo egin nuen, gaizki, loaldi bakoitzeko amets gaiztoak nituela.

       Kezkatuegi edo presatuegi eman nahi ez nuenez, hamarrak arte itxaron nuen, biharamunean, poliziarengana joateko.

       Saltzailea ez zen berriro agertu. Denda itxita zegoen oraindik.

       Komisarioak esan zidan:

       — Egin behar diren tramite guztiak egin ditut. Epaile bulegoa jakinaren gainean dago, elkarrekin joango gara denda horretara eta zabaldu egingo dugu, eta zuk esango didazu zer den zurea.

       Zalgurdi batek eraman gintuen. Poliziak zeuden, sarrailagile batekin, dendako atearen aurrean, eta zabaldu zuten.

       Sartzean ez nuen ikusi ez nire armairua, ez nire besaulkiak, ez nire mahaiak, ez ezer, bere garaian nire etxea jantzi zuen guztitik ezer ere ez, baina ezer ere ez, bezperan nire gauzaren bat topatzeke pauso bat bera ere egin ezin nuelarik.

       Komisario nagusiak, harriturik, mesfidantzaz begiratu zidan hasieran.

       — Jainkoarren, jauna —esan nion—, altzari hauen desagertzea saltzailea desagertzearekin batera gertatzeak badu zer pentsatua.

       Irribarre egin zuen.

       — Egia da! Gaizki egin zenuen zure oroigarria atzo erosi eta ordainduz. Susmoa hartu du.

       Berriro esan nion.

       — Ezin dut ulertu, ordea, atzo nire altzariak zeuden leku guztietan beste batzuk nola dauden gaur.

       — A! erantzun zuen komisarioak, gau osoa izan du, eta laguntzaileak inondik ere. Etxe honek ondokoetarako bideren bat badu, segurik. Ez izan beldur, jauna, arreta guztia jarriko dut afera honetan. Ez digu ihes egingo gaizkile horrek, habia guk daukagu eta.

       .................................................................................................

       Ai! nire bihotza, bihotz nirea, nire bihotz gaixoa, nola jotzen zuen taupadaka! Hamabost egunez geratu nintzen Rouenen. Gizon hura ez zen gehiago etorri. Arraioa! Arraioa! Zerk traba egin edo harritu ote zuen gizon hura?

       Horretan, hamaseigarren egunean, goizean, gutun bitxi bat jaso nuen nire etxe lapurtu eta geroztik hutsik geratutako zaintzaile zegoen lorezainarengandik; hona gutuna:

       «JAUNA,

       »Jakinaren gainean jarri beharra daukat berori, inork ulertzen ez duen gauza bat, poliziak ere ez guk baino gehiago ulertzen ez duena, gertatu dela bart gauean. Altzari guztiak itzuli dira, denak salbuespenik gabe, denak, txikienetaraino. Etxea lapurreta bezperan zegoen bezalaxe dago berriro. Erotzekoa da. Ostiraletik larunbaterako gauean gertatu zen. Bideak zangatuta daude erabat, kanpoko itxituratik atera dena arrastaka ekarri izan balute bezala. Desagertu ziren egunean ere halaxe zegoen.

       »Berorren zain gaude, bada; berorren zerbitzaririk apalena.

       »RAUDIN, PHILIPPE».

        Ez horixe, ez horixe, ez horixe. Ez naiz gehiago hara itzuliko.

       Rouengo komisarioari eraman nion gutuna.

       — Abilezia handiz itzulia da. Egin dezagun hildakoarena. Egunotakoren batean harrapatuko dugu.

       .................................................................................................

       Ez dute harrapatu ordea. Ez. Ez dute harrapatu, eta orain beldur naiz, harena, nire atzetik jaregindako piztia basati bat balitz bezala.

       Ezin aurkitu! Ezin dute aurkitu, ilargia bezalako burukaskoko gizon hori! Ez dute inoiz harrapatuko. Ez da itzuliko bere etxera. Zerk axola dio hari. Nik bestek ezin du aurkitu, eta ez dut nahi.

       Ez dut nahi! Ez dut nahi! Ez dut nahi!

       Eta berriro itzulita ere, bere dendan berriro sartzen baldin bada ere, nork froga dezake nire altzariak haren etxean zeudenik? Nire testigantza baizik ez dago, egon, haren kontra, eta ohartua naiz zein susmagarri ari den bilakatzen testigantza hori.

       Ez ordea! Bizimodu hori ezin zen gehiago eraman. Eta ezin nuen ikusitakoaren sekretua gehiago gorde. Ezin nuen jende guztia bezala bizitzen jarraitu, horrelako gauzak berriro hasiko ote ziren beldurrez.

       Osasun etxe hau zuzentzen duen medikua ikustera etorri, eta dena kontatu diot.

       Gauza asko eta luzaro galdetu ondoren, esan dit:

       Prest egongo al zinateke, jauna, alditxo batez hemen geratzeko?

       — Pozik, gainera, jauna.

       — Zerekin ba al duzu?

       — Bai, jauna.

       — Nahi al duzu etxetxo bat aparte?

       — Bai, jauna.

       — Lagunen bisitak hartu nahi al dituzu?

       — Ez, jauna, ez, inorenik ez. Rouengo gizona gauza da, mendekuz, hona ere nire bila etortzeko.

       .................................................................................................

       Eta bakarrik nago, bakarrik, bakar-bakarrik, orain dela hiru hilabetez gero. Beldur bat baizik ez dut... Zaharkin-saltzaile hura erotuko balitz... eta osasun etxe honetara ekarriko balute... Presondegiak ere ez dira leku seguruak...

 

(1890eko apirilaren 6an)