George Sand

Negu bat Mallorcan

euskaratzailea: Miren Arratibel,
Aintzane Atela

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,
liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.
 
Liburu gehiago eskuratzeko:
              http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Miren Arratibel, Aintzane Atela

Euskarazko edizioa: Literatura unibertsala, 1999

Jatorrizkoaren data: 1839

George Sand euskaraz:

       http://ekarriak.armiarma.com/?i=39

Informazio gehiago:

       http://armiarma.com/emailuok/?p=1523

HITZAURREA

       George Sand

       George Sand, Aurore Dupin jaiotza izenez, Parisen jaio zen 1804an eta Nohanten hil, 1876an.

       Haurtzaroa Nohanten igaro zuen, amonarenean, eta han igarotako urteetan sortu zitzaion gerora bere idazlanetan izadiarekiko eta paisajearekiko erakutsi zuen zaletasuna. 1817an Parisko komentu batean sartu zuen amonak, eta handik urte batzuetara atera zuen, ezkontzeko. 1822an ezkondu zen Casimir Dudevantekin, eta bi seme-alaba izan zituen. Hasieran bizitza zoriontsua izan zuten baina beren harremanak okerrera egin zuen eta handik bederatzi urtera banandu egin ziren. Parisen hartu zuen bizitoki eta literaturan murgildu zen burubelarri.

       George Sandek hainbat maitale izan zituen, garai hartako pertsonaia ospetsuak gehienak, besteak beste Prosper Mérimée, Alfred de Musset eta Frédéric Chopin; Chopinen maitale zen, hain zuzen ere, obra hau idazteko gaia eman zion bidaiaren garaian, 1838-1939 arteko neguan. Bere garairako emakume aurreratua izan zen, bizitzaren hainbat alorretan, eta ideia aurrerazaleak defenditu zituen, garai hartako moral zorrotzari aurre eginez. Ideia horiek eta bere bizimodu eta ohitura bitxiak zirela-eta hainbat eskandalu sortu zituen.

       Literaturari dagokionez, lehenengo lanak prentsan eman zituen argitara, eta lehen eleberria, berriz, Indiana, 1832an argitaratu zuen, George Sand ezizenarekin. Eleberri horretan emazteak senarrarekiko zuen mendekotasuna eta hainbat gizarte hitzarmen salatu zituen. Iskanbila handia sortu zuen baina lan hark eman zion idazle ospea. Urte hartan bertan Valentine idatzi zuen eta garai hartan hasi zen Revue des Deux Mondes aldizkarian kolaborazioak idazten. 1833an Lélia eman zuen argitara. Horiez gainera aipagarriak ditu beste obra hauek: Mauprat (1837), Spiridion (1839), La Petite Fadette (1849), Histoire de ma vie (1854-1855), Contes d'une grand mére (1873).

       Oro har, sentimentalismoa eta lirismoa dira nagusi George Sanden obretan, eta idazle erromantikotzat hartua den arren, azpimarratu beharra dago erromantizismo frantsesak erabili ohi zuen ereduari ihes egin ziola sarritan, eta erromantikoen etsipen eta eszeptzismoaren ordez Rousseauren optimismo filosofikoa gogorarazten duen sentimentalismo idealista erakutsi zuela askotan. Maitasuna agertzen zuen bizitzako oztopo guztiak gainditzeko bide gisa eta sarritan bizitzaren alderdi iluna ezkutatzen ahalegintzen zen.

       Oso idazle oparoa izan zen, eta zenbait adituk diote artista handia izan ez arren eleberrigile profesionala izan zela. Bere lanetan ideien errepertorio bikaina gorde zuen, eta hainbat gairi buruzko iritzia eman zuen; maitasunaz, dibortzioaz, askatasun sozialaz, gizarte erakunde eta ohiturez eta gobernu motez hitz egin zuen besteak beste, gizartearen moralari eragiteko asmoz gehienetan. Pentsamolde modernoaren bilakaeran garrantzi handiko emakumea izan zen.

       Negu batez Mallorcan

       Eleberri hau 1838an Mallorcara egindako bisitaldian oinarritua da, esan bezala, baina ez zuen egonaldia amaitu eta berehala idatzi, atalka eman zuen argitara bidaia hartatik itzuli eta handik urtebetera. Balio historiko eta literario handiko eleberria da, eta egileak iraultza aurreko mundu klasikoaren eta iraultza ondoko mundu erromantikoaren artean bizi zen gatazka islatu zuen bete-betean. Mugimendu erromantikoaren eraginez, beste artista askok bezala George Sandek lorategi eta areto dotoreak utzi eta urrutiko izadi liluragarri eta basatia miresten du, Erdi Aroko izuak gogorarazten ditu eta kristautasun xume eta dogmetatik aldendua aldarrikatzen du. Mallorcarrei erakutsi nahi izan zien munduan aldaketa handiak gertatzen ari zirela eta bere esanari jaramon eginez gero gizarte modernoa osatuko zutela, beren oztopo intelektual eta moral guztiak gainditurik. Baina uhartean hiru hilabete igarota zeregin horretan huts egin zuen eta etsipenak hartuta alde egin zuen. Izan ere, Mallorcako gizartearen errealitatea beraienaren oso bestelakoa zen eta Sanden ohitura aurrerazaleek mallorcar gizarte kontserbadorearekin aurrez aurre egin zuten topo. Eta horrez gainera, Mallorcako egonaldiari eta mallorcarren erlijiotasunari egotzi zion Chopin maitalea berak irakatsitako ebanjelio libertariotik aldendu eta eliza katolikoaren ortodoxiaren mende jarri izana berriro. Chopinen jarrera horrek eragin zion, zenbait adituren ustez, mallorcarrei mendekua hartzeko grina George Sandi.

       Liburuaren hasieran esaten duenez, bere asmoa ez zen Mallorcako egonaldiaren kontaera eskaintzea, baizik eta irakurleari uharteari buruzko argibideak ematea bere egonaldiaren zenbait xehetasunetan oinarriturik, baina objektibotasunez betiere. Liburu hau irakurri ondoren, ordea, ez dirudi helburu hori bete zuenik.

       Izan ere, eguraldi txarra zela batetik, eta Chopin maitalearen eritasuna zela bestetik, ezin izan zituen Mallorcako hainbat paraje ezagutu eta ezin izan zuen Mallorcaren gida moduko liburua izan behar zuena osatu. Palman Bellver jauregia besterik ezin izan zuen bisitatu, hirigunetik lau bat kilometrora; ez zen egon San Frantziskoren komentuan ezta bertako klaustro gotikoan ere. Ez zituen ezagutu ez Soller, ez Deya, ez Pollensa, ezta Lluch monasterioa ere, eta are gutxiago Formentor lurmuturra. Ez zen joan uhartearen hegoaldera. Hala uler daitezke Georgek uharteari buruzko argibideak emateko izan zituen eragozpenak; Mallorcari buruz eskaintzen dituen deskripzio gehienak «bigarren eskukoak» dira, Tasturen eta Laurensen liburuetatik hartuak.

       Bertan azaltzen dituen bizipenak garraztasunez beteak dira, eta Mallorcako egonaldia amaitu eta hurrengo urtean hasi zen arren egonaldi hartako gorabeherak atalka argitaratzen, saminez eta gorrotoz idatzia da. Liburua ulertzeko, beraz, oso baligarria da bidaia zergatik egin zuen eta zer hondamen ekarri zizkion azaltzea aurretik, hori baita egileak Mallorcako biztanleekiko azaltzen duen higuinaren benetako zergatia.

       George Sandek Europa erdialdean igaro zuen 1836-1837ko negua, bere seme Mauriceren osasun arazoentzat klima egokiagoa izango zelakoan eskualde haietan. Hurrengo urtean, ordea, arazoak izan zituzten berriro bai semeak eta baita amak ere. 1838ko urtarrilean idatzi zuenez: «Erreumak hartuta nago erabat, eta Maurice gaixorik dago». Handik egun batzuetara, erreumak eskuineko besotik hasi eta belauneraino hartuta zuela esan zuen. Eta horrez gainera zioen «Mauricek askotan besoa minberatua edukitzen du eta egunero izaten du buruko mina. Asko sufritzen dut; semea hala ikusteak, nire eritasunak berak baino min handiagoa ematen dit».

       Negua iritsi aurretik Italiara joateko asmoa zuen Sandek. «Italiara itzuli behar dut» esan zion Christine Bulozi 1837ko urrian, eta 1838ko martxoan, amets hura asmo sendo bihurtu zen: «Maurice gaixoa hobeto doa, baina osasuna eta gorputza hain ditu ahulak, ezen Italiara joatea erabaki baitut klima arinago baten bila». Maiatzaren bukaeran, ordea, Mauriceren osasunak okerrera egin zuen eta abuztuan erabaki zuen negua igarotzera leku beroago batera eramango zituela seme-alabak.

       1838ko udan zehar harreman handia izan zuen George Sandek Marlianitarrekin. Charlotte Marlianiren senarra Espainiako kontsula zen, oso pertsonaia ospetsua, eta 1840an Mallorcako senatore izendatu zuten. Marlianitarrenean Sandek Francisco Frontera y la Serra espainiar musikaria ezagutu zuen; Mallorcan jaioa zen eta jaioterriaren izena hartu zuen goitizen, Valldemosa hain zuzen. Hark hitz egin zion Sandi uharteko lilurez. Marliani jaunak eta Mendizabalek —Chopinen eta Sanden laguna, Espainiako ministroen Kontseiluko presidente ohia— Mallorcari buruz egiten zituzten goratzarreek ere eragin handia izan zuten Georgerengan. Horrela, bada, hasierako asmoak aldatu eta ez zen Napolira joan, Mallorcara baizik. Marlianitarren adiskide baten bidez Sandek mugagabeko kreditua lortu zuen Palmako Canut et Mugnerot bankuan, eta esku-eskura zuen, beraz, bere abentura aurrera eramateko behar zuen guztia.

       Semearen onura bilatuz prestaturiko abentura zen itxura batean, aitzakia hori jarri zien Sandek behintzat bere lagunei eta irakurleei Mallorcarako bidaiaren kontakizuna egin zuenean, baina izan zen Mallorcara abiatzera bultzatu zuen beste arrazoirik: Chopinenganako maitasuna, hain zuzen. Izan ere, Chopinek ordu arte Sanden maitasunaren jabe zen Mallefilleren lekua hartu zuelarik, istilu latzak izan zituzten Mallefillerekin (George eta maitale berria hiltzeko saioa ere egin omen zuen) eta arrisku hartatik ihesi jarri zuen Georgek abian bidaiaren egitasmoa. Mallorca hautatu zuen azkenik, pentsaturik herrialde hartan, hara iristea zaila zenez, Italian baino lasaiago biziko zirela.

       Itxura batean Chopinek berak eskatu zion Georgeri berarekin eta seme-alabekin joaten uzteko, bidaia hark osasuna itzuliko ziolakoan. Hala ere, Chopinek ez zuen azken unea arte hartu erabakia eta Perpignanera iritsi zenean, ustekabe atsegina hartu zuen Georgek. «Maitea, maitea —idatzi zion Georgek Grzymalari urriaren 1ean— hau zoriona! Bera hemen da, eta sendo dagoela ematen du gainera!»

       Georgerentzat ez zen, hortaz, gozamen bila prestaturiko bidaia bat, ez zen amodiozko ihesaldi bat, baina bazuen eritasunaren zoritxarrak eta marmarrak pozoituriko girotik urruntzeko aukera emango zion itxaropena. Astolphe de Custinek Sophie Gayri 1838ko urriaren 22an idatzitako eskutitz batek azaltzen du zertan zen giro itxurati hura. «Chopin —idatzi zuen hark— Valentziara abiatuko da, Espainiara, alegia, beste mundura. Sinestezina Sand andereak zer egin dezakeen uda batean. Akituta utzi du eta arimarik gabeko gorputz bihurtu du. Pianoa jo du bere agurrean, eta esan beharrik ez dut nolako trebetasunaz. (...) Chopin haren atzetik doa Espainiara, bera abiatua da dagoeneko. (...) Ez du kemenik izan joatekoa zela esateko: berak klima onaren eta atsedenaren beharra aipatu dit bakarrik! Atsedena, Corinne gisa emakume banpiro bat daramala!»

       Bere asmoak ustel atera ziren, ordea. Chopin eta semea eri zituelarik, ezin izan zuen egonaldi hartaz nahi adina gozatu eta egonaldi antzu gisa azaldu zuen, nahiz eta Chopinek oso bestelako iritzia zuen. Chopin gaixo zegoen eta egia da hainbat zailtasun izan zituztela bai jatekoa lortzeko, bai ostatua lortzeko eta baita beren ohituraren arabera bizitzeko ere, baina Chopinen arabera lanerako giro aproposean bizi izan ziren, ingurune bikain batean, nahiz eta bere eritasunak ez zion inguruneaz nahi adina gozatzeko aukerarik eman; zailtasunak zailtasun, monasterioko bakartasunean denboraldi atsegina bizi izan zuen beraz, bere adiskideei idatzitako gutunen arabera, eta horren erakusgarri izan daiteke hainbat musika lan idatzi izana (Sandek berak han amaitu zuen bere Spiridion lana). Chopinek monasterioko bizitza lasaia goretsi bezala George Sandek bizitza hori gutxiesten du.

       Palman egon ziren lehenik, eta ezin esan daiteke han ongi etorri berorik egin zietenik, hainbat arrazoi direla medio. Batetik Chopin berekin bizitzea onartezina iruditzen zitzaien (Sand emakume ezkondua zen), eta bestetik Sand Mendizabalen laguna zen eta ez zuen bere errepublikazaletasuna ezkutuan gorde. Ordurako Mallorcan ezaguna zen Sanden obra, baina egilea dama frantses ospetsu bat zela uste izan zuten eta atsekabe handia hartu zuten espainiar intelektualek emakume hura ikustean. Bestalde, ez zituzten Parisen zituzten erosotasun guztiak aurkitu, baina ulergarria da hori, garai hartan gerrako errefuxiatuez beteta baitzegoen hiria. Espainian gerra zegoen eta uhartean gudurik izan ez zen arren, setio egoeran zegoen uharte guztia eta horrek eragin latza izan zuen ekonomian.

       Palmako egoera kaskarra zela eta, landara abiatu ziren handik. Han ere ez zuen bere gustuko giroa aurkitu Sandek, are egoera okerragoa aurkitu zuen hiriburuan baino. Lehen esan bezala, oso kontserbadoreak, erlijiosoak eta zorrotzak ziren mallorcarrak, eta joera horiek are nabarmenagoak ziren hiritik landara: nekazariek ezin onartu zuten beren artean emakume erretzaile bat, gizonez jantzia, bekatuan bizi zena. Egunez lo egiten zuen, gauak idazten ematen zituen, kafea edaten zuen... eta frantsesa gainera! Gogoan izan behar da garai hartako apaizek ziotenez frantsesak kupidagabe, moralgabe eta arerio militarrak zirela espainiarrentzat. Horrez gainera, Chopin gaixo zegoen eta herritarrek beren osasunerako arrisku gisa ikusten zuten, hetikak joa zegoela eta izurria zabalduko zuela uste baitzuten. Garai hartan Mallorcan bizi izan ziren beste atzerritar batzuen ustez ez ziren hain basatiak mallorcarrak eta Sand izan zen beraren eta uhartetarren artean hesia eraiki zuena, baina egia da, bestalde, ez zituela herritar atseginenak izan bizikide, eta eramanezina gertatu zitzaiola herritarrek Chopin baztertzea eta eritasunaren mende igarotzea hilabete haiek.

Miren Arratibel

Aintzane Atela

George Sand eta Frederic Chopinek
Mallorcara egindako bidaiaren
kronologia laburra

       1838

       (Azaroak 1) Port Vendrestik abiatzen dira, ontziz, Bartzelonara.

       (Azaroak 2) Iluntzean iristen dira Bartzelonara, eta hotel kaskar batean hartzen dute ostatu.

       (Azaroak 3) Liceo antzokira joaten dira. Sand antzokiarekin liluratuta gelditzen da.

       (Azaroak 4) Sandek bere liburuaren amaieran aipatzen duen Méléagre frantziar gerra ontzia bisitatu zuten Frantziako kontsula zutela lagun.

       (Azaroak 7) Palmara abiatu ziren El Mallorquin itsasontzian.

       (Azaroak 8) Eguerdian iristen dira Palmara. Errefuxiatu politikoz beteta dago hiria eta beste ostaturik aurkitu ezinik, ostatu kaskar batean igarotzen dute gaua. George Sandek hiriko hainbat handikiri bisita egin zien: Flury, Cardonako markesa, Elena Chaussat de Canut.

       (Azaroak 10-11) Sand antzokira joaten da, Canut andrearen eta kontsularen palko berera. Antzokiko begi guztiak berari begira daude. Charles Dembowskik idatzi zuenez, «egunkariek berriki esan dute Espainiarantz abiatua zela George Sand, jadanik ezaguna haren Indiana obra handiaren itzulpenari esker, eta halako batean, hara non ikusten duten Palmako damek atzerritar bitxi bat Frantziako kontsulari besotik helduta Born ibilbidean gora eta behera. Haren janzkerak, erabat espainiar tankerakoa, gorpuzkerak, hegoaldekoa itxuraz, eta atseginez erretzen ari zen zigarroak Hego Ameriketatik etorria zela pentsarazi zien, eta haren albotik igarotzean "Mexikarra izango da, seguru!" zioten guztiek ahapeka. Baina a zer nolako ustekabea hartu zuten frantses erromantikoa (hala deitzen zioten eleberri irakurleek) bera zela jakin zutenean! Courrier de Dames-en argitaratutako azken modaren arabera jantzita ikusiko zutela uste zuten, eta nahigabe handia hartu zuten espainiar eder eta harro bat besterik ez zela jabetu zirenean».

       Palmako gizartearekiko lehen harremanak eta lehen gaizki ulertuak. Zailtasunak ditu bizitokia alokatzeko. Ez du bere gustuko ezer ere aurkitzen eta bertakoak izaki atzeratuak direla irizten dio, ohezale amorratu batzuk besterik ez dira bere ustez. Eta ez dute aurrerapenaren beharrik ikusten gainera. Gauzak ez dira Frantzian bezalakoak.

       (Azaroak 12-13) Ignacio Duran errefuxiatu politikoa ezagutzen du. Duran Valldemossako kartujan bizi da, baina handik alde egiteko asmoa du. Hiru areto ditu, altzari eta guzti, eta Sandek gela hura alokatzeko erabakia hartzen du.

       (Azaroak 13) Kartujara abiatzen da bere seme-alabekin eta Chopinekin. Duranen gela alokatu eta hari altzariak erosi ondoren Valldemossatik Trinidadeko ermitara abiatzen dira, oinez, hartxintxarrezko bidean gora. Itzulerako bidea izugarria izan zen, haize zakarra baitzebilen, eta Chopin akiturik utzi zuen. Bertako biztanleak izugarriak iruditu zitzaizkion Sandi, ezjakinak, zikinak eta higuingarriak.

       (Azaroak 14) Gomez izeneko jaun batek Palmatik zortzi kilometrora (Establiments) etxe bat, altzariz hornitua, alokatu nahi zuela jakiten dute eta hara joatea erabakitzen dute. Abendu hasiera arte eguraldi ona egiten du eta George Sandek Spiridion idazten jarraitzen du (azaroaren 20an bidali zion laugarren atala argitaldariari).

       (Azaroak 20-abenduak 3) Eguraldia ona den arren Chopinek sukarra du eta eztul eta eztul ari da. Georgek deitu dituen hiru medikuek ez dakite eritasunari aurre nola egin, dieta berezia, sendagai bakarren bat eta kutsatzea galarazteko neurriak bakarrik agintzen dizkiote. Chopinek gerora idatzi zuen: «Nire aingeruaren zainketa infinitoek zuzpertu ninduten (...). Nigatik kezkatuta zebilen beti. Bera bakarrik zegoen ni zaintzeko, zeren a zer nolako medikuak hangoak! Ohea egiten zidan, gela txukuntzen zuen, edabeak prestatzen zizkidan, dena uzten zuen nigatik».

       Chopin Pleyel etxera eskatutako piano baten zain dago: «Musika amesten dut, baina ez dut musikarik egiten, hemen ez baitugu pianorik».

       (Abenduak 6) Euria hasten du, etxea itokinez betetzen da, hotza dute eta han bizitzea ezinezkoa gertatzen zaie. Bestalde, Gomez jauna, bere etxean hetikak jotako eri bat duela jakinik, ahal bezain pronto bere etxea uzteko agintzen die, izurria zabaldu eta udan bere senideak kutsatuko direlakoan.

       (Abenduak 10) Kontsulatuan hartzen dute aterpe bost egunez, eta Valldemossako kartujara itzultzen dira berriro. George eskas dabil diruz eta Canut bankariak 3.000 liberako mailegua ematen dio.

       (Abenduak 15) Valldemossara iristen dira. Herriko bi emakume eta beren ondoko gelan bizi den Maria Antonia delako bat hartzen dituzte etxeko lanetan laguntzeko. Hiru laguntzaile eta Paristik eramandako zerbitzaria berekin izan arren, George etxeko lan asko egin behar dituelako kexu agertzen da (gela jaso, Chopinen ohea egin, sukaldea zaindu...). Eskolak ematen dizkie seme-alabei eta idazten jarraitzen du. Pleyeli 1.200 liberagatik erositako pianinoa Palmara iritsi eta egun batzuetara Palmarantz abiatzen da pianoaren bila Mauricerekin. Aduanak 700 libera eskatzen dizkio sarrera eskubide gisa eta azkenean esku hutsik itzultzen da Valldemossara. Euritan hartzen dute itzulerako bidea; euri jasa izugarria dela-eta bideak itxita gelditzen direnez, zalgurdia eta gurdizaina bidean ez aurrera ez atzera utzi eta oinez egiten dute azken zatia. Itzultzean negar batean aurkitzen dute Chopin, izpiritua heriotzaren beldurrak hartuta, idatzi berri duen preludioa han alokaturiko piano kaskar batean jotzen.

       (Abenduak 28) Sandek Spiridion obra amaitzen du. Argitaratzaileari idatzitako gutunean dio: «Idatziko dut bidaia honetaz geroago, herri honetan bizi naizen artean ezin dut inprimategira ezer bidali. Surtara botako nindukete».

       1839

       Jendearekiko harremanek okerrera egiten dute. Mallorcarrak ez dira atseginak berarekin eta Sandek mendekua hartzen du horregatik.

       (Urtarrilak 17) Azkenik, pianoaren sarrera eskubide gisa 300 libera ordaindu eta Chopinek pianoa eskuratzen du; hogei egunerako besterik ez da izango baina.

       (Urtarrilak 22) Atertu du. Chopinek bere Preludioak amaitu eta Parisa bidali ditu. Osasunez gaizki jarraitzen du.

       (Otsaila 11) Valldemossatik Flury kontsularen etxera aldatzen dira, bere pianoarekin. Chopinek odol jario izugarria du. Pianoa saldu nahi dute garesti aterako baitzaie Parisa eramatea, baina inork ez du piano hura nahi, hetikak jotako gaixo batena izan delako. Azkenik, Chaussat de Canut andreak erosten die.

       (Otsailak 13) Arratsaldeko hiruretan itsasoratzen dira El Mallorquin ontzian Bartzelonara bidean. Ontziak zerriak damaratza eta ez dute oso bidaia atsegina egiten. Chopinen eztula eta odol jarioa ez dira baretzen. Bartzelonara hilaren 14an iristen dira, eta ontzitik jaisteko ere astirik hartu gabe Chopin Le Méléagre brick frantsesera eraman dezaten agintzen du Sandek, hango medikuek senda dezaten eria. Bartzelonan igarotzen dute gaua, eta Chopinen odol jarioa eten egiten da azkenik.

       (Otsailak 22) Marseillarako bidea hartzen dute Le Phenicien ontzian. Marseillara 24an iristen dira eta han gelditzen dira maiatzaren 23 arte, sendagileak Chopini atseden hartzeko agindu baitio.

       (Ekainak 1) Nohantera iristen dira.

       1841

       (Urtarrila-martxoa) Revue des deux Mondes aldizkarian argitaratzen da, atalka, Negu batez Mallorcan obraren lehen bertsioa.

       (Maiatza) José María Quadradok George Sanden kontrako idatzi bat argitaratzen du La Palma astekarian. Honela amaitzen da artikulu hori: «Idazle guztietan lotsagabeena da George Sand, eta madama Dudevant, emakume guztietan lizunena».

Oharra

       Liburu honek nire adiskide François Rollinat-i idatzitako eskaintza-gutun batean du data, eta IV. kapituluaren hasieran agertzen diren gogoetak ditu oinarri; ez dut, beraz, gogoeta horiek errepikatu beste irtenbiderik: «Zergatik bidaiatu, horren beharrik ez badugu?». Europa hegoaldeko beste puntu batetik igarotako latitude beretatik itzuli naizelarik, behinola Mallorcatik itzuleran eman nuen erantzun bera eman diot gaur ere neure buruari: «Kontua ez baita bidaiatzea, abiatzea baizik: ba ote da ahaztu beharreko oinazeren bat ez duen inor, edo askatu beharreko uztarriren bati lotuta ez dagoen inor?».

Nohant, 1855eko abuztuaren 25ean

George Sand

Bidaiari ohi baten gutuna
lagun sedentario bati

       Ezinbestean sedentario zaren horrek, nire François maiteak, irudipena izango duzu ezen ez baitut, independentziaren harrokeria eta mania apetatsua dela medio, itsasoak eta mendiak, aintzirak eta bailarak zeharkatzea baino plazer sutsuagorik ezagutu neure bizitzan. Ondikotz, sutondoaren ertzean egin izan ditut bidaia eder eta gozoenak, oinak nituela errauts epeletan sarturik eta ukondoak amonaren besaulkiaren beso saretuen gainean jarrita. Zalantzarik ez dut horiek bezain bidaia atseginak eta mila aldiz poetikoagoak egingo zenituela zeuk ere: horregatik gomendatu nahi dizut gehiegi ez deitoratzeko tropikoan ez igaro izana zure denbora, zure zoritxarra, zure izerdiak, eta ez eduki izana oinak lurburuko zabaldi elurtuetan izoztuta, eta ez jasan izana ez itsasoko erauntsi izugarriak, ez bidelapurren erasoak, ez eta gauero zure irudimenean, txinalak erantzi gabe eta zure etxe-jakaren azpikoan zigarro erredura ez den beste kalterik gabe, aurkitzen dituzun arrisku horiek, nekaldi horiek.

       Espazio errealaren eta mugimendu fisikoaren mugarekin adiskide zaitezen, hemen igortzen dizut Frantziatik kanpora egin dudan azken bidaiaren kontakizuna; izan ere, ziur nago inbidia baino gehiago errukia izango didazula, eta ohartuko zarela liluraldi batzuk eta zoritxarrari lapurturiko ordu batzuk garestiegi ordaindu behar izan ditudala.

       Orain dela urte bete idatzitako kontakizun honegatik berehala jaso dut kritika zorrotza, izugarri barregarria, Mallorcako biztanleen eskutik. Zoritxarrez, nire kontakizunaren atzetik argitara emateko luzeegia da idatzi hori, baina haren doinuak eta nire kontrako gaitzespen arinek garbi erakutsiko lukete mallorcarrek atzerritarrarekiko duten abegi onari, gustuari eta adeitasunari buruz esaten dudana egia dela. Froga argigarri nahiko bitxia litzateke: baina nork irakur lezake oso-osorik? Eta gainera, harrokeriaren eta inozokeriaren seinale bada norberari egiten zaizkion gorespenak argitara ematea, ez al litzateke are harrokeria eta inozokeria handiagoa, gaur egun, norberari egiten zaizkion irainen kexu agertzea?

       Ez dizut, beraz, halakorik jasanaraziko, eta nahikoa izango dut zuri jakinaraztea, mallorcar ergel horiei buruz zor dizkizudan xehetasunen osagarri, nire kontakizuna irakurri ondoren Palmako legegizon bikainenek —berrogei bat, esan didatenez— bilera egin zutela irabaziari dioten maitasunaz eta zerri hazkuntzari dioten zaletasunaz barre egin duen idazle moralgabe honen kontrako idatzia osatzeko, irudimen handiz. Kasu horretan lauk baino zorroztasun handiagorik ez zutela izan esan behar da, beste hark zioen bezala.

       Baina utz dezagun baketan jende zintzo hori, nire kontra hain sutsu diharduen jende hori; izan dute baretzeko astirik eta ahaztu egin behar nituzke dagoeneko haien jokabidea, hitzak eta idazkera. Herri eder hartako uhartetarretatik bospaseirekin bakarrik gogoratzen naiz jadanik, beren harrera abegitsuarekin eta manera atseginekin beti kalte-ordain gisa eta zorionaren mesede gisa nire oroimenean iraungo duten bospasei lagunekin baino ez. Aipatu ez baditut, nire esker onaz haien izena ohoratzeko eta goratzeko duin ikusten ez naizelako da; baina ziur nago (eta kontakizunean ere esana dut, ustez) ez direla, nitaz gordeko duten adiskidetasunezko oroitzapenari esker, nire iseka lotsagabeen helburu ikusiko eta ez dutela zalantzan jarriko haiekiko dudan sentimena.

       Ez dizut Bartzelonari buruz ezer ere esan, baina egun gogorrak bizi izan genituen han Mallorcara abiatu aurretik. Port Vendrestik Bartzelonara eguraldi onarekin eta lurrun ontzi bikain batean joatea, bidaldi zoragarria da. Kataluniako kostaldean aurkitu genuen berriro Nîmesen azaroan arnastu baina Perpinyàn galdu genuen udaberriko giroa; udako beroa zegoen Mallorcan. Bartzelonan, itsas brisa fresko batek epeltzen zuen eguzki distiratsua eta garbitzen zuen odaiertz zabala, urrutiko gailur orain beltz eta soilek orain elurrez zuriek mugatua. Mendian ibilaldi bat egin genuen, baina gu eraman gintuzten mando andaluziarrei nahi adina olo jaten utzi zitzaien, ezustekoren bat izanez gero berehala eraman gintzaten hiri gotortuko harresietara.

       Badakizu garai horretan (1838) asaldariek talde ibiltarietan zeharkatzen zutela herrialdea alderik alde, bideak moztuz, hiriak eta herriak hartuz, etxerik txikienak ere zergapean ezarriz hiritik legoa erdi arteko aisia etxeak bizileku hartuz, eta harkaitz zulo guztietatik ustekabean atereaz bidaiariari poltsa ala bizia eskatzeko.

       Hala ere, ausartu ginen itsasbazterretik legoa batzuetara joaten eta ez genuen Bartzelonara bidean behera zetozen kanpamendu kristinoak besterik aurkitu. Espainiako gudaroste bikainenak haiek zirela esan ziguten; izan ere, planta oneko gizonak ziren eta ez zeuden oso zarpail jantzita, guduzelaitik datorren jendea izateko; baina gizon eta zaldi, hain zeuden argal denak, hain zuten aurpegia zurbil eta zimel batzuek eta besteek hain burua makur eta alboak azal huts, ezen begiratu hutsean antzematen baitzitzaien gosearen gaitza.

       Are ikuspegi goibelagoa zen herri txikienetan eta txabola txiroenen atean eraikitako gotorlekuena: harri lehorreko harresi txiki bat, dorre almenaduna, turroia bezain lodia eta handia, ate bakoitzaren aurrean, edo kanoi zuloekiko horma txikiak sabai bakoitzaren inguruan; horrek guztiak erakusten zuen lur emankor haietako biztanle bakar bat ere ez zela seguru bizi. Toki askotan gotorleku hondatu txiki horiek eraso eta defentsa gertatu berrien aztarnak zituzten.

       Bartzelonako gotorleku bikain izugarrietatik igaro ondoren, ez dakit zenbat ate, zubi altxagarri, ataka eta harresi ingaro ondoren, ezer ez zegoen gerran ari zen hiri batean geundela erakusten zuenik. Kanoiekiko harresi hirukoitz baten atzean, eta Espainiako gainerako lurretatik lapurretak eta gerra zibilak bereizitako lurralde hartan gazteak gora eta behera ibiltzen dira ramblan, gure ibilbideen antzera zuhaitzez eta etxez jositako etorbidean: emakumeek, eder, airos eta lerden, mantillaren tolesak eta haizemaileen mugimendua zituztela kezka bakarra; gizonak, beren zigarroei adi, barrez, berriketan, andreei soslaiez begiratuz, italiar operaz gozatzen eta harresien beste aldera gertatzen zenaren beldur zirenik erakutsi gabe. Baina ilundu orduko, opera amaitu ondoren, gitarrak urrundu ondoren, hiria serenoen joan-eto- rri arretatsuaren esku gelditu ondoren, ez ziren entzuten, itsasoaren zurrumurru beti berdinean, beilarien oihu beldurgarriak eta sugar are beldurgarriagoak besterik, orain banaka, orain hainbat lekutatik batera, orain jarraia, orain etena, batzuetan oso urrun, besteetan oso hurbil, eta beti goizaren lehenengo orduak etorri arte. Orduan dena isil-isilik gelditzen zen berriro ordu betez edo bi orduz, eta burgesek lo sakona egiten zutela ematen zuen portua iratzarri eta itsasgizonak hara-hona hasten ziren bitartean.

       Aisialdirako eta paseorako orduetan gaueko zarata bitxi beldurgarri haiek zer ote ziren galdetuz gero, irribarrez erantzuten zizuten hori ez zitzaiola inori axola eta ez zela zentzuzkoa horretaz galde egitea.

LEHENENGO ATALA

I. kapitulua

       Bi turista ingelesek aurkitu zuten, orain dela, nik uste, berrogeita hamar bat urte, Chamounixko ibarra, Mer-de-Glaceren sarrerako haitz puska batean grabatuta dagoen idazkunak erakusten duenez.

       Asmo handinahi samarra, beharbada, bailara txiki horren egongune geografikoa kontuan hartuta, baina zilegia ere bai, neurri batean; izan ere, turista haiek —ez dut haien izena gogoratzen— erakutsi zizkieten, lehenengo, Byronek Manfred drama miresgarria asmatu zueneko toki erromantiko haiek poetei eta margolariei.

       Oro har, esan daiteke, modaren ikuspegitik begiratuta, ertien munduak eta artistek ez zutela Suitza azken mendea arte aurkitu. Jean-Jacques Rousseau da poesia alpetarraren benetako Cristobal Colon, eta berori da erromantizismoaren aitalehena gure hizkuntzan, Chateaubriand jaunak adierazi duen bezala.

       Neure izena hilezkor bihurtzeko Jean-Jacquesek zituen titulu berberen jabe ez banaiz ere, eta eduki nitzakeenen bila jarrita, jabetu naiz, agian, nik ere Chamounixko ibarreko bi ingeles haiek bezalaxe lor nezakeela ospea eta erdietsi nezakeela Mallorca uhartea aurkitu izanaren ohorea. Baina mundua hain bihurtu da zorrotza, non gaur egun ez nukeen nahikoa Baleareetako harkaitz batean neure izena idaztea. Nire bidaiaren deskripzio zehatza eskatuko lidakete, edo, gutxienez, haren kontakizun poetikoa egitea, nire hitzekin bidaia horren grina pizteko turistei; eta lurralde hartan ez nuelarik izpiritua halako estasi egoera batean, uko egin diot nire aurkikuntzaren ospeari, eta ez dut haren lekukotasunik utzi ez granitoan ez paperean.

       Orduko pena eta nahigabeen eraginpean idatzi izan banu ezin izango nintzatekeen aurkikuntza honetaz harro egon; izan ere, ez zela hainbesterako esango baitzidaten denek nire hitzak irakurri ondoren. Hala ere, bazen hainbesterako, eta orain ausartzen naiz hori esatera; munduko leku eder eta ezezagunenetakoa baita Mallorca marrazkilarientzat. Edertasuna besterik ezin deskriba daitekeen hartan, literaturazko adierazpena hain da urria eta eskasa, ezen ez nuen lan hori neure gain hartzea amestu ere egin. Marrazkilariaren lapitza eta zizela behar dira bidaiari porrokatuei izadiaren handitasun eta edertasuna erakusteko.

       Beraz, nire oroitzapenak lozorrotik esnatu baditut, goiz hauetako batean nire mahai gainean liburu eder bat aurkitu dudalako izan da:

       Souvenir d'un Voyage d'art à l'île de Majorque, J.-B. Laurensena.

       Benetan pozgarria izan zen niretzat Mallorca aurkitzea berriro: hango palmondoak, hango aloeak, hango monumentu arabiarrak eta hango jantzi greziarrak. Leku guztiak ezagutu nituen hark ematen zien kolore poetikoaren bidez, eta berriro etorri zitzaizkidan gogora ordurako iraungiak uste nituen zirrara guztiak. Ez zegoen hondakinik, ez sasitzarik, nigan oroitzapen mundu bat —gaur esaten den bezala— esnatuko ez zuenik; eta neure bidaia kontatzeko kemenik bildu ez banuen ere, Laurensen bidaiaren berri emateko indarra izan nuen, gutxienez. Artista argia zen Laurens, saiatua, bizkorra eta artatsua lanean, eta hari itzuli behar zaio nik neure buruari egozten nion Mallorca uhartea aurkitu izanaren ohorea.

       Gure bi ingelesek Montanvertera egin zuten ibilaldia baino askoz ere txalogarriagoa da Laurensek Mediterraneoaren bihotzera egin zuen bidaia hura, batzuetan biztanleek bezain harrera txarra egiten baitu han itsasoak. Hala ere, baldin eta europar zibilizazioak aduanak eta gendarmeak desagerrarazi izan balitu, nazioen uste txar eta ezinikusien erakusgarri baitira horiek; baldin eta, gure herritik paraje horietara lurrun ontziz zuzenean joateko biderik balego, Mallorcak kalte handia egingo lioke Suitzari, egun gutxitan iristeko modua izango bailitzateke, eta hain edertasun eztiak eta hain handitasun bitxi eta gorenak aurkituko lirateke han, non gai berriez hornituko litzatekeen margolaritza.

       Gaurko egunean, artista gorputzez sendoei eta bihotzez suharrei beste inori ezin diot egin, zintzoki behintzat, bidaia horretarako gonbita. Zalantzarik gabe, etorriko da eguna, bidaiazale finak, eta are emakume ederrak ere, Palmara joan ahal izango direna Genebara joateko baino neke eta akidura gehiagorik gabe.

       Laurensek, luzaroan Taylorrek Frantziako monumentu zaharrei buruz egindako lan artistikoari loturik ibili ondoren, Baleareetara joatea erabaki zuen iaz, bere indarren eskutik utzita. Uharte haietaz hain informazio gutxi zuen, ezen Baleareetako itsasbazterra ukitzean bihotz ikara handia sentitu zuela aitortu baitzuen; hala ere, itsasbazter hark atsekabe handia emango zion, bere urrezko ametsei erantzunez beharbada. Baina, han bilatu nahi zuen hura aurkituko zuen eta esperantza guztiak beteko zituen bertan, zeren, berriro diot, Mallorca da margolaritzaren Eldorado. Han guztia da pintatzeko modukoa: pintatzeko modukoa nekazariaren etxaldea, zeinak arabiar estiloa gorde duen eraikin txikietan, pintagarria zarpailez jantzitako haurra, garaitzailea bere narrastasun berealdikoan, Henri Heinek Veronako barazki azokako emakumeei buruz esan zuen bezala. Paisajea, landareetan Afrikakoa baino joriagoa, baina, bestela, hangoa baino zabalagoa, lasaiagoa eta soilagoa da oro har. Helvetia berdea da Kalabriako zerupean, Ekialdearen handitasun eta isiltasunarekin.

       Suitzan, pinturak batzuetan behar bezala ezin islatu dituen halako kolore mugikortasun eta, nolabait esateko, mugimendu jarraitasun bat ematen diote paisajeari bazter guztiak bustitzen dituen uharrak eta etengabe igarotzen diren hodeiek. Naturak artistari iseka egiten diola dirudi. Mallorcan, aldiz, haren zain dagoela eta deika ari zaiola ematen du. Landareek forma harro eta bitxiak dituzte han, baina ez dute Suitzako paisajearen lerroak sarritan desagerrarazi ohi duen luxu ordenagabe hori. Harkaitzaren tontorra, bere muga ondo zehaztuak islatzen dituena zeru distiratsuan; palmondoa, bere gisa makurtzen dena amildegietara, haize apetatsuak haren adats dotorea nahasi gabe; eta bide bazterreko kaktus txikiena; guztia dago han ikusmenaren atseginerako handikeriaz bezala jarria.

       Ezer baino lehen, Balear nagusiaren deskripzio laburra egingo dugu, geografia hiztegi bateko artikulu arrunt baten antzera. Eta hori ez da uste bezain lan erraza, batez ere argibideak herrialdean bertan eskuratu nahi direnean. Hainbesteraino dira espainiarrak zuhurrak eta uhartetarrak mesfidatiak, ezen atzerritarrak ezin baitio galderarik hutsalena ere egin inori, ajente politikotzat har dezaten nahi ez badu behintzat. Laurens gizajoa bera ere, gustatu zitzaion gaztelu hondatu baten krokisa egiteagatik preso eraman zuen gobernadore aierukorrak, eta bere gotorlekuaren planoak egin izana leporatu zion. Hala, gure bidaiariak, bere albuma Mallorcako estatu espetxeetatik kanpo osatu behar zuela erabakita, ondo begiratu zuen bere burua mendiko bideez bakarrik galdetzetik, eta hondakinetako harriak beste dokumenturik aztertzetik. Mallorcan lau hilabete egin ondoren neuk ere ez nukeen hark baino gehiago aurreratuko, baldin eta paraje haiei buruz iritsi zaizkigun xehetasun apurrak aztertu ez banitu. Baina hemen sortu zaizkit berriro zalantzak; izan ere, lan haiek, lan zaharkituak dagoeneko, ez datoz bat, eta bidaiariek ohi duten bezala, elkar ukatzen eta gutxiesten dute, halako eran non, ezinbestekoa den zenbait akats zuzentzea, beste akats batzuk egiteko arriskuan. Hona hemen, dena dela, nire geografia hiztegiko artikulua; eta, hasteko, esan dezadan, ni ere bidaiaria naizen aldetik, aurrez idatzitako beste guztiak baino askoz hobea dela nire hau.

II. kapitulua

       Uharteari Balearis major esan zion Laurens jaunak, erromatarrek bezala; mallorcar historialarien errege Juan Dameto doktoreak, berriz, antzina Clumba edo Columba izan zela zioen; eta gaur egun Mallorca esaten zaio ordez hiriburuari, berriz, ez zaio inoiz Mallorca deitu, gure geografo askok esan duten bezala, Palma baizik.

       Balear uhartediko uharte handiena eta emankorrena da Mallorca, Mediterraneoak arroa inbaditu bide zion kontinente baten aztarna, eta, zalantzarik gabe inoiz Espainia eta Afrika lotu zituenez, bataren eta bestearen klima eta uzta ditu. Bartzelonatik hego-ekialdera dago, 25 legoatara; Afrikako kostaldetik hurbileneko puntua 45 legoatara du, eta Toulongo golkoa 95-100 legoatara, nik uste. 1.234 milia koadroko area du, uhartearen inguru guztiak 143 milia ditu, eta gehieneko zabalera 54koa eta txikiena 28koa. 136.000 biztanle zituen 1787an, eta 160.000 inguru gaur egun. Palmako hiriak, berriz, 36.000 biztanle ditu gaur egun, eta 32.000 zituen garai hartan.

       Tenperatura gorabehera handiak izaten dira, argialdiaren arabera. Uda kiskalgarria da lautada osoan; baina ipar-ekialdetik hego-mendebalera mendilerro batek (norabide horrek ematen du aditzera Afrikako eta Espainiako lurraldeekiko duen ahaidetasuna; herrialde horietako hurbileneko puntuek makurdura hori bera dute, eta uharteko angelu irtenenei dagozkie) eragin handia du neguko tenperaturan. Hala, Miguel de Vargasek dio, 1784ko negu beltzean, Palmako golkoan, Réamur termometroa behin bakarrik jaitsi zela 6 gradu zero azpitik, urtarrileko egun batean; 16 gradura igo zela beste egun batzuetan, eta gehienetan, 11 gradu izan zituztela. Tenperatura hori da, gutxi gorabehera, negu arrunt batean Valldemossako mendialdean izan genuena, eta mendialde horrek du uharte guztiko inguru hotzenetakoa den ospea. Gau gogorrenetan, bi arra elur genuela, 6 edo 7 gradutan egoten zen termometroa. Goizeko zortzietan 9 edo 10 gradutara igotzen zen tenperatura, eta 12 edo 14 iristen zituen eguerdian. Gehienetan, hirurak aldera, orduan ezkutatzen baitzitzaigun eguzkia inguruko mendi gailurren atzean, termometroa 9 gradutara jaisten zen bat-batean, eta are 8 gradutara ere tarteka.

       Ipar haizeak indar handiz jotzen du han askotan, eta Frantzian sekula ezagutu ez dugun moduan aritzen du euria neguan, erruz eta etengabe, urte batzuetan. Oro har, klima osasungarria eta gozoa da uhartearen hegoaldean, Afrikara makurtzen den aldean; erdialdeko mendilerroak eta iparraldeko kostaldeko labar gaitzek babesten dute alderdi hura iparraldeko ekaitz bortitzetatik. Uhartearen plano orokorra ipar-mendebaletik hego-ekialdera okerturiko gainalde bat da; itsasketa ia ezinezkoa da iparraldean, kostaldea labartsua eta izugarria delako, escarpada y horrorosa, sin abrigo ni resguardo (Miguel de Vargas), eta erraza eta segurua da, aldiz, eguerdialdean.

       Haize erauntsi eta laztasun horiek gorabehera, Mallorca, arrazoiz Urrezko Uhartea deitua antzina, izugarri emankorra da, eta kalitatez bikainak dira bertako gaiak. Garia hain da garbia eta ederra, non hango biztanleek esportatu egiten duten, eta Bartzelonan gari hura soilik erabiltzen dute pan de Mallorca deritzon opil mota bat —zuria eta fina— egiteko. Mallorcarrek gari zakar eta merkeagoa ekartzen dute Galiziatik eta Bizkaitik, beraiek elikatzeko; horregatik, ogi nazkagarria jaten da garia bikain eta oparo hazten den herrialdean. Nik ez dakit, dena den, espekulazio horrekin onura handirik ateratzen ote duten.

       Erdialdeko gure probintzietan —nekazaritza han dago atzeratuen—, laborarien ohiturak haien burugogortasunaren eta ezjakintasunaren seinale dira soilik. Are gehiago Mallorcan, non arreta handia jartzen badute ere, nekazaritza hastapenetan den oraindik. Lurra han adinako patxadaz eta egonarriz lantzen dutenik ez dut inon ikusi. Makina arruntenak ere ez dituzte ezagutzen; gizonaren besoek —beso arras meheak eta ahulak gureen aldean— egiten dute lan guztia, ezin mantsoago ordea. Egun erdia behar dute gurean bi ordutan irauliko litzatekeena baino lur gutxiago iraultzeko, eta bost edo sei gizon sendoren beharra dute gure zamaketari ahulenak bizkarrean lasai asko jasoko lukeen zama batetik bestera eramateko.

       Baina nagikeria hori gorabehera, Mallorcan lur guztia dago landua, eta itxuraz, ondo landua ere. Uhartetar hauek ez omen dute miseria zer den ezagutzen, hala esaten dute behintzat; hala ere, naturaren altxor guztiez inguratuta, eta zerurik ederrenaren azpian, haien bizitza gure nekazariena baino askoz ere latzagoa, zuhurragoa eta tristeagoa da.

       Bidaiariek hegoaldeko herrien zorionari buruz aritzeko ohitura dute; herri horien irudia eta janzkera bitxiak ikusten dituzte igandetan, eguzki argitan, eta haien ideia gabezia eta aurreikuspenik eza landako bizitzaren lasaitasunaren erakusgarri gorentzat hartzen dituzte. Neronek ere askotan egindako akatsa da hori, baina oker horretatik osatua naiz, Mallorca ezagutu dudanetik, batez ere.

       Ez dago munduan nekazari hura baino gauza triste eta pobreagorik, beti erreguan, kantuan, lanean, sekula ez gogoetan. Haren otoitza inongo zentzurik ez duen lelo ergel bat besterik ez da; haren lana giharren ariketa hutsa, ahaleginak eginda ere adimenak erraztu ezin duen ariketa gainera, eta haren kantua, berriz, oharkabean atsekabetzen duen malenkonia hitsaren adierazpena, zeinaren poesiak hunkitu egiten baikaitu, bera konturatu gabe. Noizean behin lozorrotik esnatu eta dantzara bultzatzen duen harrokeria horregatik ez balitz, lotan emango lituzke jai egunak.

       Baina neure buruari jarritako mugetatik irteten ari naiz. Ahaztu egin dut, artikulu geografikoak, ohiturak agintzen duenez, produkzio eta merkataritza ekonomia aipatu behar dituela ezer baino lehen, eta Gizakiaz, laboreen eta abereen ondoren aritu behar duela, nonbait aritzekotan ere.

       Begiratu ditudan geografia deskribatzaile guztietan hemen berridatziko dudan azalpen labur hau —eta horrek ez du esan nahi pasarte horren egia ukatuko duen ezer esango ez dudanik— aurkitu izan dut Balearrak sarreran: «Uhartetar hauek oso adeitsuak dira (gauza jakina da uharte guztietan gizakiak bi kategoriatan banatzen direla: antropofagoak batetik, eta oso adeitsuak direnak, bestetik). Jende gozoa da, abegitsua; ez dute krimenik egiten ia, eta lapurreta zer den ez dakite». Baina geroago arituko naiz berriro gai honetaz.

       Ezer baino lehen, ordea, aipa dezagun haien produkzioa; izan ere, uste dut Ganbaran zenbait gauza esan direla azkenaldian —gauza zuhurtzia gabeak esan ere— frantsesek Mallorca okupatzeko omen duten asmoaz, eta susmoa daukat idatzi hau gure diputaturen baten eskuetara iristen bada, kezka handiagoa izango duela hango produkzioaz, mallorcarren egoera intelektualari buruzko nire gogoeta filosofikoez baino.

       Mallorcako lurraren emankortasuna miresgarria dela diot, beraz, eta lurgintza eraginkor eta burutsuago batekin hamar halakotu egingo litzateke gainera. Kanpora saltzen diren gai nagusiak almendra, laranja eta zerria dira. Oi, hesperidio landare ederrak, dragoi zantar horiek dituzue zaindari! Zuen oroitzapena eta mallorcarrek zuen lore urrintsuak eta zuen urrezko sagarrak baino ardura eta harrotasun handiagoz zaintzen dituzten zerri doilor horien oroitzapena lotu behar hau ez da nire errua! Azken batean, zuek lantzen zaituzten mallorcarra ez da nire idatzi hau irakurriko duen diputatua baino poetikoagoa.

       Itzul nadin, beraz, zerrietara. Animalia horiek dira, irakurle maitea, Lurreko animalia ederrenak. Miguel Vargas doktoreak zerrikume baten deskripzioa egin zuen harenganako mirespen xaloena adieraziz: urte eta erdi zituenerako hogeita lau arroako pisua, seiehun librakoa, zuen zerri hark. Garai hartan zerri aziendak ez zuen Mallorcan gaur egun duen ospea. Asentista edo hornitzaileen harrapakeriak oztopatu egiten zuen abere merkataritza, Espainiako gobernuak haien esku uzten baitzuen, hau da, haiei saltzen baitzien, hornikuntzaren zeregina. Espekulatzaile haiek abereak esportatzea galarazten zuten, beren botere neurrigabearen izenean, eta mugarik gabe inportatzeko eskubidea hartzen zuten berentzat.

       Lukurreria haren ondorioz, bertan behera utzi zuten nekazariek abere hazkuntza. Haragia merke saltzen zen, eta kanpo merkataritza debekatuta zegoenez, hondoa jo edo abeltzaintza betiko utzi beste erremediorik ez zuten izan nekazariek. Berehala galdu zen, horrenbestez, abeltzaintza. Aipatu dudan historialari horrek atsekabez gogoratzen du Mallorca arabiarren mende egon zeneko garaia, gaur egun lautada guztian dauden baino behi emankor eta zezen bikain gehiago baitzegoen garai hartan Artà mendian bakarrik.

       Baina ez zen hondamen hori izan herri hura bere berezko aberastasunez gabetu zuen hondamen bakarra. Idazle hark berak kontatzen du munduko zuhaitz ederrenak zituztela garai batean hango mendietan, Torellan eta Galatzón batez ere. Bazen berrogeita bi oineko bira eta hamalauko diametroa zuen olibondorik; baina, Aljeriaren kontrako espainiarren espedizioa zela eta, ontzigileek suntsitu egin zituzten baso oparo haiek, handik atera baitzuten ontzidi oso bat —kanoi ontzi txikiez osatua— eraikitzeko behar zuten zura. Baso jabeei garai hartan egindako erasoak eta emandako ordain zekenak zirela eta, mallorcarrek beren basoak bota zituzten, ugaltzeko partez. Gaur egun, landaredia hain da sarria eta ederra, non bidaiaria ez den iraganarekin atsekabetzen; baina lehen bezala orain ere, gehiegikeriak agintzen du Mallorcan, eta baita Espainia osoan ere. Bidaiariak ez du, hala ere, intziririk entzuten inoiz; izan ere, erregimen bidegabe bat hasten denean ahula isildu egiten da beldurrez, eta behin kaltea egina delarik, isilik jarraitzen du ohituraz.

       Asentisten tiranokeria desagertu den arren, abeltzaintza ez da hondamenditik irten, eta ez da irtengo gainera, esportazio eskubidea zerrien salerosketara mugatua den bitartean. Oso idi eta behi gutxi ikusten dira lautadan, bat bera ere ez mendian. Haragia giharra eta zaila da. Ardiak arraza bikainekoak dira, baina ez dituzte behar bezala hazten eta gobernatzen; ahuntzak, berriz, afrikar arrazakoak dira, eta ez dute gureek ematen duten esnearen hamarrena ere ematen.

       Lurrak ongarri faltan daude, eta mallorcarrek beren nekazaritza moldea goresten duten arren, ongarri gisa erabiltzen duten alga mota hori ahulegia da nire ustez, eta zeru oparoa izanik ere, lurrak ez du behar lukeen adina ematen. Arretaz behatu dut hemengo gari ederra, zeina ez duten bertakoek jaten, horretarako duin ez direla uste baitute; eta haren berdina da erdialdeko gure probintzietan lantzen dugun garia, gure nekazariek gari zuria edo Espainiako garia esaten diotena; hemen bezain ederra da gurean ere, oso bestelako klima dugun arren. Mallorcako gariak hobea izan beharko luke, ordea, negu gogorrei eta udaberri gorabeheratsuei aurre egin behar baitie gureak. Dena dela, gure nekazaritza ere oso zakarra da, eta alde horretatik, badugu zer ikasia; baina nekazari frantsesak baditu bi dohain, energia eta iraunkortasuna, mallorcarrak asaldura nahasitzat hartuko lituzkeenak.

       Pikuak, olibak, almendrak eta laranjak ugari biltzen dira Mallorcan; baina, uhartearen barnealdean bide aski ez dagoenez, horien salerosketa ez da behar lukeena bezain jarduera zabala eta bizia. Alorrean bertan, bostehun laranja saltzen dira 3 bat liberatan; baina, beste hainbeste balio du halako zama handia uhartearen erditik kostaldera mando gainean eramateak. Hori dela eta, gero eta laranjondo gutxiago aldatzen da barnealdean. Sóllerko ibarrean eta gure ontzi txikiak zamatzen diren golkoen inguruko lurretan bakarrik hazten dira zuhaitz hauek oparo. Hala ere, nonahi lora daitezke, eta Valldemossako gure mendian, uharteko eskualde hotzenetakoa izan arren, limoi eta laranja bikainak biltzen genituen, Sóllerkoak baino berantagoak baziren ere. Granja inguruan —eskualde menditsua hau ere— buru baten neurriko limoiak bildu izan ditugu. Irudipena daukat Mallorca uhartea nahikoa litzatekeela Frantzia osoa fruitu zoragarri horiez hornitzeko, Hyeres eta Genoako kostaldean biltzen ditugun laranja zakarren prezio berean gainera. Baina fruitu hauen salerosketa ere, Mallorcan estimu handitan duten arren, gainerako guztia bezala, bazter utzi dute zabarkeriaz.

       Gauza bera esan daiteke olibondoei buruz; munduan diren olibondo ederrenak dira, eta uzta izugarri ugariak ematen dituzte, mallorcarrek, arabiar ohiturei esker, oso ondo lantzen baitituzte. Zoritxarrez, ez dakite guri nazka emango ligukeen olio mingots eta garratz bat besterik egiten, eta ezingo dute Espainiara beste inora esportatu ugari; olio horren usaina nabarmena da han. Baina Espainia ere oso aberatsa da olibondoetan, eta Mallorcak olioz hornituko badu, oso prezio merkean izan beharko du.

       Frantzian erruz kontsumitzen dugu oliba olioa, baina zoritxarrez oso garesti daukagu. Mallorcan gure langintza ezagutuko balute eta Mallorcak bide egokiak edukiko balitu, alegia merkataritza nabigazioa behar bezala antolatuta balego alor horretan, orain ordaintzen duguna baino askoz ere merkeago edukiko genuke oliba olioa, eta purua eta ugari gainera, negurik gordinena izanda ere. Badakit Frantzian bakearen olibondoa lantzen duten industria gizonek nahiago dutela gure dendariek koltza eta krabelin oliotan itotzen eta ondoren eginsariz saltzen diguten isurkari preziatu horren tona batzuk urre prezioan saldu; baina zentzugabekeria handia litzateke gai hori lortzeko klimari aurre egiten tematzea, hogeita lau orduko bidea eginez olio hobea eta merkeagoa eskura dezakegula jakinik.

       Ez daitezela gehiegi beldurtu gure hornitzaileak; mallorcarrari, eta uste dut espainiar guztiei oro har, hitz emango bagenio herrialde horretan hornituko ginatekeela olioz eta beren aberastasuna bikoiztuko genukeela, ez lituzkete hargatik beren ohiturak aldatuko. Atzerritik, eta batez ere Frantziatik, datozen hobekuntzak hainbesteraino baztertzen dituzte, ezen zalantza baitut diruagatik ere (gainerakoan gutxitan erdeinatu ohi duten arren dirua) ez luketen onartuko gurasoengandik jasotako ohiturak aldatzea.

III. kapitulua

       Mallorcan ez dakitenez idiak nola gizendu, artilea nola erabili, behiak nola jetzi (mallorcarrek industriari adinako gorrotoa diete esneari eta gurinari); ez dakitenez beraiek jateko adina gari ereiten; ez dutenez masustondoak lantzen eta seda biltzen; galdua dutenez zurgintza, garai batean oparoa eta gaur egun erabat ahaztua; ez dutenez zaldirik (Espainiak, amatasunaren izenean, bere gudarosterako hartzen ditu Mallorcako moxal guztiak, eta horregatik mallorcar baketsua ez da erreinuaren zaldieria elikatzeko lanean aritzeko bezain inozoa); ez dutenez bide bakar bat ere edukitzeko beharrik ikusten, erabili ahal izango den bide zidor bat bera ere edukitzeko uharte osoan, eta txikikeriez kezkatzeko denborarik ez duen gobernu baten apetaren mende dagoenez esportazio eskubidea, mallorcarrak soseguan bizi izan dira eta beren zeregin bakarra izan da arrosarioa errezatzea eta galtzak konpontzea, miserian eta harrokerian nagusi zuten On Kixote berarenak baino urratuagoak baitzituzten, harik eta zerria etorri den arte haiek salbatzera. Behin lau hankako hori esportatzeko baimena eman denean hasi da garai berria, salbazioaren garaia.

       Musulmanek beren historian elefantearen aroa duten bezala, mallorcarrek zerriaren aroa esango diote mende honi ondorengo mendeetan.

       Gaur egun ez dago ez olibarik ez zalge lekarik lurrean barreiaturik; kaktusaren pikuak ez dira, jadanik, umeentzako jostailu, eta babak eta patatak aurrezten ondo ikasi dute etxekoandreek. Zerriarekin ez da ezer alferrik galtzen, den-dena baliatzen baitu; jalekeria oparoenaren adibide argiena da zerria, eta herrialdeei eman dakiekeen gustu eta ohitura soilenen eredua. Horrez gainera, gizonari sekula orain arte eman ez dizkioten eskubide eta abantailak ditu zerriak Mallorcan. Gelak handitu, haizatu, egin dira; lurrean hondatzen ziren fruituak bildu, sailkatu eta kontserbatan sartu dira, eta lurrinezko nabigazioa, ordu arte alferrikako eta zentzugabetzat hartua, ezarri da uhartetik kontinentera.

       Beraz, zerriari esker bisitatu ahal izan dut nik Mallorca uhartea; orain dela hiru urte bururatu izan balitzait hara joatea, bertan behera utzi behar izango nukeen asmo hura, luzea eta arriskutsua baitzen bidaia gaboteria ontzietan. Baina, zerriaren esportazioa hasi zen egunean bertan hasi zen zibilizazioa uhartean sartzen.

       Steamer txiki polit bat erosi dute Ingalaterran, paraje haietako haizeei aurre egiteko txikiegia, oso gogor jotzen baitu haizeak han, baina astean behin berrehun zerri eta, zama erantsi gisa, zenbait bidaiari garraiatzen dituena Bartzelonara, eguraldia bare denean.

       Hunkigarria da nolako begirunez eta samurtasunaz tratatzen dituzten jaun horiek ontzian (ez naiz bidaiariez ari), eta zein gozoki uzten dituzten lehorrean. Steamer-eko kapitaina oso gizon maitagarria da; abere bikain horiekin bizitzearen eta aritzearen poderioz, haien oihuak bereganatu ditu, eta baita haien ganora pixkaren bat ere. Bidaiariren bat zerriek egiten duten zarataz kexu bada, kapitainak erantzuten dio zarata hori urre txanponek erakusmahaian atzera eta aurrera egitean ateratzen duten hotsa dela. Emakumeren batek, itxurakeria hutsez, ontziko kiratsa aipatzen badu, bere senarrak hartantxe erantzungo dio diruak ez duela kiratsik, eta zerririk ezean ez lukeela izango ez sedazko soinekorik, ez Frantziako kapelurik, ezta Bartzelonako mantelinarik ere. Eta inor zorabiatzen bada, ez dadila saiatu eskifaiari laguntza eskatzen; izan ere, zerriek ere izaten dituzte zorabioak, eta kosta ahala kosta gainditu beharreko ahultasun, makalaldi eta bizitzarekiko higuina ere ematen die gainera ondoez horrek. Orduan, erruki eta begikotasun guztiak alde batera utzirik bere bezero kuttunen ongizatea begiratzeko, kapitainak berak zigor bat harturik haiengana jauzi egiten du, eta haren atzetik marinelek eta ontzi mutilek, eskura duten edozer harturik, dela burdinazko barra bat, dela soka muturra: isil-isilik etzanda dagoen zerri taldea zigortzen dute istant batean, aitak semea nola, eta behartu egiten dituzte jaikitzera, mugitzera, eta emozio bortitz horren bidez ontziaren kulunkaren eragin zorigaiztokoa gainditzera.

       Mallorcatik Bartzelonara itzuli ginenean, martxoan, itotzeko moduko beroa zegoen; eta hala ere, ezin jarri izan genituen oinak zubian. Zerri petralen batek hanketan kosk egiteko arriskua gure gain hartu nahi izan bagenu ere, kapitainak ez zigukeen baimenik emango, dudarik gabe, gu kanpora atera eta haiek nahigabetzeko. Lehenengo orduetan oso lasai egon ziren; baina, gauaren erdian, pilotoa ohartu zen oso lo tristea zutela eta malenkonia beltzak hartuta bezala zeudela. Orduan zigorraz jo zituzten, eta aldian-aldian, ordu laurdenero, garrasi eta orro artean esnatzen ginen; hain ziren garraisiak eta orroak beldurgarriak —zigortutako zerrien intziriak eta amorruzko oihuak batetik, eta kapitainak bere mendekoei oihuka esaten zizkien kemen hitzak eta mendekoei grinak ateratzen zizkien biraoak, bestetik—, ezen behin baino gehiagotan uste izan genuen zerri taldea eskifaia irensten ari zela.

       Aingura bota genuenean, konpainia bitxi harengandik aldentzeko irrikitan geunden, eta, aitortu behar dut, uhartekoena ere beste hura bezain astuna egiten zitzaidan ia; baina ez ziguten kanpora irteteko baimenik eman harik eta zerriak lehorreratu zituzten arte. Gure gelan itota hil izan bagina ere, inor ez zatekeen kezkatuko, lehorreratzeko eta zorabiotik libratzeko zerriren bat gelditzen zen bitartean.

       Nik ez diot beldurrik itsasoari, baina senide bat oso gaixo nuen. Eta bidaia, kiratsa eta lo eza ez ziren izan haren sofrimenduaren aringarri. Kapitainak ez zigun, ez, begiramen berezirik erakutsi; gure gaixoa gelako oherik onenean ez etzateko erregutu zigun; izan ere, espainiar ustearen arabera, gaixotasun oro da kutsagarri, eta gure gizonak ordurako erabakita zuenez gaixoa zetzan lastaira erreko zuela, nahiago zuen lastairarik txarrena izatea. Bere zerrietara bidali genuen; eta handik hamabost egunera, Frantziarako itzuleran, gure aberriko Phénicien lurrin ontzi apartan, frantsesen samurtasuna eta espainiarren harrera ona alderatu ahal izan genituen. El Mallorquin ontziko kapitainak ohea ukatu zion hil zorian zegoen bati; marseillar kapitainak, gure gaixoa ez zegoela eroso ikusirik, bere oheko lastariak kendu zituen gaixoari emateko... Gure bidai saria ordaintzean, frantsesak diru gehiegi ematen niola esan zidan; mallorcarrak bikoitza ordainarazi zidan.

       Hortik ez dut nik ondorioztatzen gizakia on hutsa denik lurbirako bazter batean, eta gaizto hutsa denik beste bazter batean. Gaitz morala ez da, gizakiarentzat, gaitz materialaren ondorioa besterik. Sofrimenduak beldurra dakar, mesfidantza, iruzurra, borroka, alderdi guztietan. Espainiarra ezjakina eta sineskorra da; hori dela eta, kutsagarritasunean sinesten du, beldur die eritasunari eta heriotzari, ez du ez federik ezta karitaterik ere. Zekena da eta zergek itota bizi da; hortaz, diruzalea da, berekoia, maltzurra atzerritarrekin. Historian ikusten dugu handia izateko aukera izan duenetan handitasun horren jabe dela erakutsi duela; baina gizakia da, izan, eta eguneroko bizitzan, gizakiak amore eman behar duen uneetan amore ematen du berak ere.

       Hori guztia azaldu beharra nuen lehenik, Mallorcan ezagutu ditudan gizakiez hitz egin aurretik; espero dut aurrerantzean ez zaidala eskatuko olibondoez, behiez eta zerriez gehiago hitz egin dezadan. Artikulu honen beraren luzera ere ez da gustu onekoa. Barkamena eskatu nahi diet mindu diren haiei, eta ganoraz ekingo diot, orain, nire kontakizunari; izan ere, nik uste nuen aski izango nuela Laurens jaunak bere Voyage d'art-en egindako bideari urratsez urrats jarraitzea, baina irudipena daukat hainbat kontu gogoratuko ditudala Mallorcako bidexka lehorretara itzultzen naizenean nire oroimenarekin.

IV. kapitulua

       Baina pinturaz ezer ez badakizu —esango didate—, orduan zer arraiotara joan zinen ontzi madarikatu hartara? Nitaz eta nire senideez hitz eginez ahalik eta gutxien aspertu nahi nuke irakurlea; hala ere, Mallorcan ikusitakoaz ari naizela, ni eta gu aipatzea nahitaezkoa izango dut askotan; ustekabeko subjektibotasuna baitira ni eta gu, eta Mallorcako objektibotasunaren zenbait alderdi, beharbada une honetan irakurleari ezagutarazi beharrekoak, ez lirateke agerian geratuko horiek gabe. Beraz, irakurleari arren eskatzen diot nire nortasuna zera zeharo pasibotzat har dezala; nire nortasuna betaurrekotzat har dezala, eta urruneko herrietan, esaten dutena sinestea nahiago bertara joatea baino esaera betetzen den urruneko herrietan zer gertatzen den ikusteko erabil dezala. Arren eskatzen diot ez dezala pentsa nire gorabeherekin kezkatu nahi dudanik. Nire gorabeherak hemen azaltzeko arrazoia arrazoi filosofikoa da gehiago; eta gai horri buruz dudan iritzia azaltzen dudanean, onartuko dit ez naizela neurekoikeriaz aritu.

       Hortaz, xalo-xalo esango diot nire irakurleari zergatik joan nintzen ontzi hartan; hona hemen hitz bitan: bidaiatzeko gogoz nintzen. Eta, orain nik dut irakurleari galdera egiteko txanda: Bidaiatzen duzunean, irakurle maitea, zergatik bidaiatzen duzu? Hemendik entzuten dut nola erantzuten didazun neronek zure lekuan banengo erantzungo nukeen hori bera: bidaiatzeagatik bidaiatzen dut. Badakit bidaiatzea berez dela atsegina; baina, azken batean, zerk eramaten zaitu halako atsegin garesti, neketsu, zenbaitetan arriskutsu, eta beti etsipenez bete horretara? Bidaiatzeko beharrak. Bada, esaidazu orduan zertan den behar hori: zergatik gaude guztiok obsesionaturik, batzuk gehiago besteak gutxiago, eta zergatik amore ematen dugu behar horren aurrean, beti-betiko bere mendean hartu gaituela eta aseezina dela aitortu arren behin eta berriz?

       Zuk erantzun nahi ez badidazu, zure ordez zintzoki erantzungo dut neronek. Kontua da garai honetan inontxo ere ez gaudela ongi, eta bidaia dela idealak (edo, hitz hori gustatzen ez bazaizu, zerbait hobearen sentimenduak) hartzen dituen irudi guztietan irribarretsuena eta engainagarriena. Mundu ofizialean dena oker dabil: uste horren kontra daudenek ere sentitzen dute hori, uste horren aldekoek bezain sakon eta garrazkiago gainera. Hala eta guztiz ere, jainkozko itxaropenak bere bideari jarraitzen dio beti, gure bihotz pobreetara bere egintzak eramanez, zerbait hobearen sentimen horretara, idealaren bilaketara, erakartzen gaituela.

       Gizarte ordenak ez gaitu gogobetetzen, ordena hori defenditzen dutenen begikotasuna ere ez du, eta zein bere kasa gabiltza hara-hona. Batzuk murgiltzen dira artean, zientzian beste batzuk, eta gehientsuenek ahal dutena egiten dute beren burua harritzeko. Guztiok bidaiatzen dugu asti eta diru apur bat dugunean; edo ihes egiten dugu hobeki esanda, kontua ez baita bidaiatzea, abiatzea baizik, ulertzen didazu? Ba ote da ahaztu beharreko oinazeren bat ez duen inor, edo askatu beharreko uztarriren bati lotuta ez dagoen inor? Inor ere ez.

       Lanean buru belarri sarturik edo nagikeriak sorgorturik ez dagoenak ezin du, zinez diot, luzaroan leku berean iraun sofrimendurik eta aldaketa beharrik sentitu gabe. Zoriontsu denari (eta gaur egun, oso handia edo oso koldarra izan behar du batek zoriontsu izateko), bidaiatuz bere zorionari zerbait erantsiko diola irudituko zaio; maitaleak eta ezkon berriak Suitzarantz eta Italiarantz abiatzen dira, alferrak eta hipokondriakoak bezalaxe. Hitz batean esanda, bizkor ala ahul sentitu, den-denak hartzen ditu judu ibiltariaren sukarrak, eta urrutira abiatzen dira berehala, maitatzeko habia bila, edo hiltzeko etzaleku bila bestela.

       Jainkoak ez diezadala utzi herrien joan-etorrien kontra egiten, eta ez diezadala utzi, sekula ez, polipoak belakiari nola hala gizona herriari, lurrari, etxeari lotuta irudikatzen. Baina adimenak eta moraltasunak industriarekin batera egin behar badute aurrera, burdinbidea ez zen, nire ustez, higuinak jotako herriak edo jarduera erikor batek hartutako jendea lurraren mutur batetik bestera eramateko sortu.

       Gizadia zoriontsuagoa izango dela pentsatu nahi dut, lasaiagoa eta argiagoa izango dela alegia, bizitza bikoitzekoa edo: bizitza sedentarioa batetik, etxeko zorionerako, hiriko zereginetarako, ikasketa gogoetetarako, kontenplaziorako egokia; aktiboa bestetik, merkataritza esaten diogun salerospen lotsagarriari aurrea hartuko dion harreman zintzoaren aldekoa, arteei goiargia emateko, zientzia ikerketarako eta batez ere, ideiak zabaltzeko egokia. Hitz batean, bidaiatzearen berezko arrazoia gizakien arteko harreman, lotura eta elkartruke abegitsuaren beharra dela iruditzen zait, eta ez lukeela atseginik egon behar zereginik ez dagoen lekuan. Eta iruditzen zait gaur alderantziz gertatzen dela, gutako gehienok misterio, bakartasun bila bidaiatzen dugula, gure hurkoen gizarteak gure barru-barruko zirrarei, zirrara gozo zein mingarriei, eragiten dien itzal moduko batek bultzaturik.

       Niri dagokidanez, garai hartan sentitzen nuen atseden beharra asetzeko asmoz abiatu nintzen. Eraiki dugun mundu honetan ezertarako astirik ez dagoenez, berriro iruditu zitzaidan ondo bilatuz gero aurkituko nuela bakarleku isil eta urrunen bat, non ez bainuen txartelik idatzi, egunkaririk irakurri, eta bisitarik hartu beharko; non txabusina kendu gabe ibiliko bainintzateke; non egunak hamabi ordu izango bailituzke; non, gizarte arau guztietatik aske eta Frantzian erabat akiturik gauzkan pentsamendu higikundeetatik urrun, urtebete edo bi urte emango bainituzke historia pixka bat ikasten, eta gizalegez, nire hizkuntza ikasten seme-alabekin.

       Nork ez du noiz edo noiz amets egin, berekoikeriaz, gauetik goizera bere egitekoak, ohiturak, ezagunak eta baita bere lagunak ere utzi, eta uharte liluragarri batera joaten dela, kezkarik, nahaspilarik, eginbeharrik eta, batez ere, egunkaririk gabe bizitzera?

       Egia da kazetaritzak —gauza guztietan lehena eta azkena, Esopok esango zukeen bezala— gizakiari bizitza berri bat eman diola, aurrerabidez, abantailaz eta kezkaz betea. Gizadiaren ahots hori gizadiak bezpera zertan eman duen kontatzera etortzen zaigu goizero, esnatzen garenean, berdin-berdin aldarrikatuz egia handiak eta gezur izugarriak, baina gizakiaren urratsak erakutsiz beti, eta talde bizitzaren ordu guztiak joaz beti; eta ez al da, bada, hori benetan gauza handia, dituen orban eta miseria guztiak gorabehera?

       Baina gure pentsamendu eta gure egiteentzat ezinbestekoa badugu ere, ez al da, aldi berean, lazgarria eta nazkagarria hori guztia xehetasunez ikustea, borroka alderdi guztietara zabalduta dagoenean, eta asteak eta hilabeteak irainka eta mehatxuka igarotzea, arazo bat bera ere argitu gabe, aurrerabide txikiena ere adierazi gabe? Eta itxarote horretan, urrats guztiak zehatz-mehatz erakusten dizkigutelarik gero eta luzeagoa dirudien itxarote horretan, ez al ginateke askotan, gustura lokartuko lemazain jardun behar ez dugun beste artistok itsasontziaren sahietsetan eta ez al ginateke zenbait urtez lo geldituko, harik eta eraman gaituzten lur berria agurtzeko garaia iristen den arte?

       Bai, benetan, hori egiterik bagenu, talde bizitzarik ez izateko eta aldi batez politikarekiko harremana eteteko modurik bagenu, harrituta geldituko ginateke, itzuleran, gure absentzian izan den aurrerabidearekin. Ez zaigu halako aukerarik eman ordea; eta gertalekutik ihesi ahanzte eta atseden leku bila gure herriak baino ibilera geldiagoa eta gurea baino izipiritu ahulagoa duen beste herri batera joaten garenean, ezin asmatuzko gaitzak sofritzen ditugu han, eta damutu egiten zaigu oraina utzi eta lehena hartu izanaz, biziak utzi eta hilak hartu izanaz.

       Hara hemen laño-laño nire kontakizunaren gaia zein izango den, eta zergatik hartu dudan kontakizun hori idazteko lana, niretzat oso lan atsegina ez bada ere, nahiz eta neure iritziak ahal bezain ezkutuan gordeko nituela hitz eman dudan hasieran; baina, alferkeria hori koldarkeria hutsa izango litzatekeela iruditzen zait orain, eta esana zuzentzen dut.

V. kapitulua

       Palmara 1838ko azaroan iritsi ginen, gurean ekainean egin ohi duen moduko beroarekin. Hamabost egun lehenago atera ginen Paristik, eguraldi izugarri hotzarekin; guretzat atsegin handia izan zen neguaren lehenengo erasoak jasan ondoren etsaia atzean utzi izana. Atsegin horri izaera oso berezia eta edertasun eta bitxitasun aparteko zenbait monumentu dituen hiri bat ezagutzeak zekarrena erantsi zitzaion, gainera.

       Baina berehala sortu zitzaigun bizitokia hartzeko zailtasunen kezka, eta orduan ohartu ginen Mallorca munduko herri abegitsuena eta baliabide gehien zituena izango balitz bezala azaldu ziguten espainiarren usteak, gureak bezala, erdi ustel zirela. Europako zibilizazio handietatik hain hurbileko lurralde batean egonik, ezinezkoa iruditzen zitzaigun aterpea ezin aurkiturik ibiltzea. Bidaiarientzako aterperik ez izate horrek berak ikusarazi behar zigun Mallorca zer zen munduko gainerako parajeen aldean, eta orduantxe bertan Bartzelonara itzultzeko erabakia harrarazi behar zigun, han gutxienez bai baitago Hotel de las Cuatro Naciones izen hantusteko ostatu kaskar bat.

       Palmara joan nahi izanez gero norbaitek gomendiotan hartu behar du bisitaria eta haren berri izan behar dute bertako hogei handiki handienek, eta hainbat hilabete lehenagotik egon behar dute bisitaren jakinaren gainean, baldin eta izarpean lo egin nahi ez bada behintzat. Gure alde egin ahal izan zen gauza bakarra bi logela txiki altzaridun, edo hobeki esan, altzaririk gabeko, bilatzea izan zen, eta haiek ere zulo ziztrin batean, zeinetan atzerritarrek pozik egon behar baitute sokaz egindako ohantze bana, arbela bezain lastaira bigun eta samurra, lastozko aulki bat eta, jatekoari dagokionez, pipermina eta baratzuria ugari aurkituz gero.

       Ordu bete igaro zenerako ongi konturatuta geunden harrera harekin pozez zoratzen agertzen ez baginen begi txarrez begiratuko zigutela, lotsagabeak edo milikak bagina bezala, edo asko jota, kupidaz begiratuko zigutela, eroak bagina bezala. Gizajoa Espainian edozer gauzarekin pozten ez dena! Ohean zomorroak eta zopan eskorpioiak aurkituz gero atsekabezko keinurik txikiena egiten duenak bere kontrako erdeinu biziena piztuko eta haserre unibertsala sorraraziko du. Hortaz, gogotik begiratu ginen ezertaz ez kexatzetik, eta, pixkana-pixkana, baliabide gabezia eta itxurazko abegi txar hura zeren ondorio ziren ohartu ginen.

       Mallorcarren bizitasun eta energia urritasunaz gainera, aspaldiko denboretan Espainia astintzen ari zen gerra zibilak errotik eten zuen, garai hartan, uharteko biztanleen eta kontinentekoen arteko hartu-emana. Har zezakeen adina espainiarren gordeleku bihurtu zen Mallorca; indigenak beren etxeetan gordeta zeuden, eta gogotik begiratzen ziren ama aberrira abentura edo kolpe bila ateratzetik.

       Gainerakoan, ez zegoen batere industriarik eta aduanek neurriz gaindiko zergak ezartzen zizkieten ongizaterako behar diren ondasun guztiei. Palma biztanle kopuru jakin bat hartzeko prestatuta dago; biztanleriak gora egin ahala, estutuz estutuz doaz, eta ez da askorik eraikitzen. Etxeetan ez da berrikuntzarik egiten. Bizpahiru familiaren etxeak kenduta, altzariak ez dira ia batere aldatu azkeneko berrehun urteetan. Ez dakite zer den ez modaren agintea eta ezta luxuaren eta bizitzako erosotasunen beharra ere. Axolagabekeria dute batetik, zailtasunak bestetik; eta horrelaxe gelditzen dira. Gutxien-gutxienekoa dute, soberakorik batere ez. Hitz hutsetan gelditzen da beren adeitasun guztia.

       Badute esaera ospetsu bat Mallorcan, eta Espainia guztian, duten guztia eskainiz inori ezer uztetik salbuesten dituena: Etxea eta etxe barruko guztia zure gomendio da. Nahikoa da koadro bat begiratzea, oihal bat ukitzea, aulki bat altxatzea, Es a la disposición de usted esango dute maitagarriki. Baina, kontuz, ez ezazu inola ere onartu orratz bat ere; lotsagabekeria bat egingo zenuke.

       Palmara iritsi eta berehala horrelako arinkeria izugarri bat egin nuen nik ere, eta uste dut harrezkero sekula ez dudala *** markesaren barkamenik izango. Palmatar lehoi gazte haren gomendiotan nindoan eta paseatzera irteteko haren zalgurdia hartzeko moduan nengoela uste izan nuen. Halako adeitasunaz eskaini zidaten! Baina hurrengo egunean markesak bidalitako txartela ikusita, berehala jabetu nintzen komenientzia guztiak urratu nituela, eta berehala itzuli nuen zalgurdia, erabili gabe.

       Dena dela, aurkitu nituen arau honen salbuespenak ere, baina bidaiatzeko ohitura zuten eta, mundua ongi ezagutzen zutelarik, herri guztietakoak ziren jendeen artean bakarrik. Beste batzuek beren bihozberatasunak bultzatuta laguntzen ziguten, baina haietako bakar batek ere (esan egin behar da hau, aduanak eta industria ezak hura bezain herri aberats bati zenbaterainoko hondamena ekarri dioten erakusteko) ezin izango zigun bere etxean txoko bat utzi sekulako gorabehera eta gabetze larririk jasan gabe, eta horrenbestez, lotsagabe jokatuko genukeen halako eskaintzarik onartuz gero.

       Etxe bila ibili ginenean hasi ginen bertakoen ezintasunaz jabetzen. Ezin zen, hiri guztian, bizitzeko pisu egoki bakar bat ere aurkitu.

       Palmako pisuek ez dute lau horma biluzi besterik, ez dute ez ate eta ez leiho. Etxe burges gehienetan ez dago beiraterik; eta neguan hain beharrezko izan ohi den erosotasun hori nahi izanez gero, ate-uztarriak eskatu behar izaten dira lehenik. Horrenbestez, etxe maizter bakoitzak, etxe aldaketa egiten duenean (eta ez dute etxe aldaketarik sarritan egiten), leihoak, sarrailak eta are ate erroak ere eramaten ditu. Haren ondorengo maizterrak, beraz, horiek guztiak jarri behar izaten ditu, baldin eta, Palman askok egin ohi duen bezala, etxe-zabalik bizi nahi ez badu behintzat.

       Hori bai, sei hilabete behar dira gutxienez, ez bakarrik ateak eta leihoak egiteko, baizik eta baita oheak, mahaiak eta aulkiak egiteko ere, diren altzari soil eta primitiboenak direla ere. Oso langile gutxi daude, ez dute bizkor lan egiten eta lanabes eta lehengai faltan daude. Beti dago arrazoiren bat mallorcarra presaka ez ibiltzeko. Hain da luzea bizitza! Frantsesa izan behar da, hau da, aldartetsua eta eroa, gauza bat berehala egin dezaten nahi izateko. Eta sei hilabete zain egon ondoren, zergatik ez egon beste seitan? Eta herriarekin gustora ez bazaude, zergatik gelditu han? Zure beharra al dago hemen? Ongi asko moldatzen ziren bestela ere. Zer uste duzu, hona etorri eta dena hankaz gora jarriko duzuela? Ez, ez! Ezta pentsatu ere! Guk, aizu, nahi duzuna esan dezazun uzten dizugu, baina gero nahi duguna egiten dugu. —Baina, orduan, ez al dago zer alokaturik? —Alokatu? Zer da hori baina? Altzariak alokatu? Soberan al ditugu, ba, alokairuan uzteko? —Ba, bestela, ez al dago batere salgai? —Salgai? Altzariak eginda behar genituzke horretarako. Nork du altzariak aldez aurretik egiteko astirik? Altzariak nahi badituzue, eska itzazue Frantziara, denetik omen duzue han! —Baina Frantziatik edozer gauza ekar dezaten sei hilabete behar dira, gutxienez, eta eskubideak ordaindu behar dira gainera. Hortaz, hona etortzeko ergelkeria egiten duenak hemendik alde egitea du bere hutsa konpontzeko modu bakarra? —Horixe da nire aholkua. Hori, edo pazientzia hartzea, bestela, pazientzia handia hartzea; mucha calma, horixe da mallorcarren gizalegea.

       Aholku hura betetzekotan ginen, baina landetxe bat alokairuan uzteko mesede kaskarra egin zitzaigun orduantxe, borondate onez seguruenik.

       Burges aberats baten landetxea zen; guretzat modu onean, bertakoentzat aski garesti (hilean ehun bat libera), utzi zigun, bere altzari eta guzti. Bertako opor etxe guztiak bezala jantzita zegoen hura ere: ohe sareak edo egurrezko oheak, berdez pintatuak, batzuk bi euskarriren gainean jarritako bi ohol eta lastaira mehe batek osatuak; lezkazko aulkiak, marrusketaz leundu gabeko mahaiak; hormak biluzik, ongi kareztatuta, eta, luxuzko osagai gisa, leiho beiradunak ia logela guztietan; azkenik, salon deritzon gelan, koadroak balira bezala jarrita, lau tximinia burdin itsusi, gure herrixketako ostatu miserableenetakoen modukoak, gure nagusi Gomez jaunak, inozo-inozo, bere jauregiko hormak apaintzeko kontu handiz marko batean sarrarazi zituenak. Gainerakoan, etxe handia zen, ongi egurastua (gehiegi, aukeran), banaketa egokia zuen eta oso toki alaian zegoen, mazela malda-biribil eta emankorrekiko mendien magalean, haran aberats baten hondoan; harana Palmako harresi horixketaraino iristen zen, hango katedraltzar izugarriraino eta itsaso distiratsuko odaiertzeraino.

       Bakarleku hartako lehen egunak paseera eta olgeta gozoan eman genituen, klima zoragarri batek eta izadi liluragarri eta guretzat ezezagun batek lagunduta.

       Sekula ez naiz nire herritik oso urrun ibili, nahiz eta bizitzan denbora luzea eman dudan bidez bide. Lehen aldia zen, beraz, gure latitude epeletakoen hain landaredi eta lurralde desberdinak ikusten nituena. Italiara joan nintzenean Toscanako hondartzetan lehorreratu nintzen, eta lurralde haietaz neure baitan sortu nuen irudiak galarazi egin zidan haien edertasun bukoliko eta grazia atsegingarriaz gozatzea. Arno ibaiaren ertzean nengoela, Indreren ertzean nintzela uste izan nuen, eta ezerekin harritu edo hunkitu gabe joan nintzen Veneziaraino. Mallorcan, aldiz, ezin izan nuen beste inongo paraje ezagunekiko konparaziorik egin. Gizonak, etxeak, landareak eta bide bazterreko hartxintxar txikienak ere bereziak ziren han. Nire seme-alabak hain zeuden harrituta, ezen denetik bildumatzen zuten, eta itxituren inguruko ezpondetan jartzen diren kuartzozko eta kolore guztietako zainekiko marmolezko lauza lehorrez bete nahi zituzten gure kutxak. Horregatik nekazariek, adar iharrak ere biltzen genituela ikusirik, botikariotzat hartzen gintuzten batzuek, edo inozo petoak bagina bezala begiratzen ziguten besteek.

VI. kapitulua

       Uharteak ikuspegi desberdin ugari ditu, mundu primitiboaren ondorengo kataklismoek irauli eta oinazetutako lurraren etengabeko mugimenduaren ondorioz sortuak. Garai hartan gu bizi ginen alderdian —Establiments zeritzon—, leku elkarren oso desberdinak zeuden legoa gutxiko ikusmuga batean.

       Gure inguruan, lur landu guztiak lur emankorreko maldetan zeuden, mendixka hauen inguruan hala-hola eratutako maila zabaletan antolatuta. Lurra mailetan lantzeko era horrek, euri jasa handien eta erreken bat-bateko uholdeen arrisku etengabean diren uharteko bazter guztietan lurra lantzeko erabiltzen duten molde horrek, mesede egiten die zuhaitzei, eta ondo zaindutako baratze baten itxura ematen die landei.

       Eskuinean malda txikiko muino batzuk zeuden, oinean belardiak zituzten, eta pinuz estalitako mendiak ikusten ziren haien gainean. Mendien oinetan uhar txiki bat isurtzen zen neguan eta udako ekaitzetan; gu iritsi ginenean hartxintxarrez betetako uhaitz bat besterik ez zen ikusten han. Baina harri haiek estaltzen zituen goroldio ederrak, hezetasunak berdaturiko zubi txikiek —ur emariaren gogortasunak pitzatuak eta sahats eta ezkien adar zintzilikarien artean erdi ezkutatuak—, ibai gainera etzanik ertz batetik besterainoko hostail sehaska osatzen zuten zuhaitz lerden eta adartsu horien bilbeak, ihi eta mirtoen artetik hotsik atera gabe isurtzen zen ur negar meheak, eta beti, haur, emakume edo ahuntz talderen batek, mehargune misteriotsuetan makurturik, horrek guztiak pinturarako gune liluragarri bihurtzen zuen paraje hura. Egunero joaten ginen uberkara ibilalditxo bat egitera, eta Poussinena esaten genion txoko hari, izan ere, maisu handi hark hain maite zituen lekuak gogorazten baitzizkigun izadi libre, dotore eta harro hark, bere malenkoniarekin.

       Gure etxetik ehunka urratsera adar askotan banatzen zen uhaitza, eta haren ibilbidea lautadan galtzen zela zirudien. Olibondoek eta zalgeek elkarren kontra estutzen zituzten beren adarrak lur landuaren gainean, eta baso itxura ematen zieten landa lur haiei.

       Baso bazter hura inguratzen zuten muino ugarietan txabola arranditsuak zeuden, txabola arranditsu tamainaz nanoak. Ezin jakin daiteke zenbat etxalde, aterpe, ukuilu, larrain eta baratze izan ditzakeen pagès batek (nekazari lur jabea) lur golde batean pilatuta, eta ezin da jakin, halaber, jaiotzetiko zein nahierak agintzen dion, oharkabean, antolamendu apetatsu hori. Etxetxoak bi solairu izaten ditu eta teilatu laua; teilatuaren hegal luzatuak florentziar teilatu bateko almena sail baten modura itzal ematen dio galeria oso ireki bati. Teilatuaren buru simetrikoak dotoretasun eta sendotasun itxura ematen die eraikuntza ahul eta pobreenei ere, eta galeriaren irekiune guztietatik zintzilik haizetan lehortzen jarritako artaburu handiek zerrenda sarri bat osatzen dute, orain tarte gorria hurrena anbar horia, itxura ezin aberats eta panpoxagoa ematen dietela horrela. Etxetxoaren inguruan kaktus edo indipikondozko hesi bat izaten da; haien adar zapal bitxiek harresi bat osatzen dute elkarri loturik eta haize hotzetik babesten dituzte ardiak gordetzeko erabiltzen diren alga eta kanaberazko babesleku kaskarrak. Nekazari hauek elkarri lapurretarik egiten ez dietenez gero, ez dute era horretako hesi bat besterik izaten beren jabetza ixteko. Arbendol eta laranjondo sail sarriak egoten dira baratze inguruan, eta baratzean piperra eta tomatea beste barazkirik lantzen ez den arren, kolore zoragarria du multzo guztiak; askotan, bizitoki horrek osatzen duen koadro eder horri buru emanez bezala, palmondo batek bere eguzkitako xarmanta zabaltzen du erdi-erdian, edo alde baterantz makurtzen da, airoski, motots eder baten antzera.

       Alderdi hau uharteko oparoenetako bat da, eta Grasset de Sain Sauveur jaunak bere Voyage aux îles Baléares liburuan ematen dituen arrazoiek baieztatu egiten dute nik Mallorcako lur landuen urritasunaz lehen esan dudana. Inperioko funtzionario horrek 1807an Mallorcako pagès-en geldotasunaz eta ezjakintasunaz egin zituen oharrek jarrera horren arrazoiak bilatzera bultzatu zuten. Eta bi arrazoi nagusi aurkitu zituen.

       Lehenengo arrazoia konbentu asko izatea da, biztanleriaren parte handi bat hartzen baitzuten komentuek, eta bestela ere aski murritza zen biztanleria. Eragozpen hori Mendizabal jaunaren agindu zorrotzari esker desagertu egin zen, ordea, eta Mallorcako elizkoiek ez diote inoiz barkatuko hori.

       Bigarren arrazoia morrontzarako duten jaiera itsua da; jaiera horrek atxikitzen ditu, dozenaka, aberats eta nobleen zerbitzuan. Gehiegikeria horrek indar betean dirau oraindik ere. Mallorcako aristokrata orok du bere irabaziekin doi ordain dezakeen mirabe talde handi bat, nahiz eta horrek ez dion batere erosotasunik ematen; izan ere, ez dago ohorezko zerbitzari moduko horiek ematen dutena baino zerbitzu kaxkarragorik. Batek bere buruari galdetzen dionean zertan gastatzen ote dituen Mallorcako aberats batek bere irabaziak ez luxurik ez tentaziorik ez dagoen herri batean, ez du erantzunik aurkituko haren etxea ikusiz besterik, bazter guztiak sexu bateko zein besteko alfer zikinez beteta nola dauden: eraikinaren hegal bat hartzen dute, horretarako propio egina, eta jaunaren zerbitzuan urtebete igarotzen duteneko, ostatua, jantzia eta jatekoa edukitzeko hil arteko eskubidea lortzen dute. Zerbitzari lana utzi nahi dutenek badute horretarako aukera, zenbait onurari uko eginez gero; baina goizero lankide ohiekin txokolatea hartzera joateko bidea ematen die oraindik ohiturak, eta baita, Sanchok Camachoren etxean bezala, etxeko jan-edan guztietan parte hartzeko ere.

       Hasieran, ohitura horiek onginahizko ohiturak ematen dute, eta jaun eta lekaio arteko harreman horretan nagusi den izaera errepublikazalea goresteko tentaldia etortzen zaio bati; baina berehala ikusten da antzinako Erromakoaren moduko errepublikazaletasuna dela hura, eta lekaio horiek alferkeriaz edo miseriaz beren jaunen harrokeriari loturiko eskupekoak baino ez direla. Mallorcan gehiegikeria handia da hamabost zerbitzari izatea, era horretako etxeak gobernatzeko aski bailirateke bi. Eta ikusirik soro handiak larre utzi direla, industria bertan behera utzia eta aurrerapenaren ideia oro zabarkeriak eta utzikeriak galarazita, batek ez daki zein den gutxiesgarriagoa: nagusia, lagun hurkoaren morala makurtzera behartzen duelako eta, horrela, makurtze hori betikotzen duelako, ala zerbitzaria, lana baino nahiago duelako olgeta lotsagarria, nahiz eta lanak emango liokeen giza duintasunari dagokion burujabetasuna.

       Dena dela, gastuen aurrekontua igotzen ari zela eta errentak murrizten ari zirela ikusita, mallorcar lurjabe aberats batzuek beren maizterren utzikeriari eta langileen beharrei konponbidea ematea erabaki zuten. Lur batzuk saldu zizkieten nekazariei, hil arteko sari baten truke; eta Grasset de Sain-Sauveur jaunak egiaztatu zuenez, lurra benetan narotu nahi zuten gizonen esku koponbide hori saiatu zen jabetza guztietan hain etekin handiak eman zituen lurrak, itxuraz antzutasunak joak, ezen urte gutxiren buruan ase ziren salerosleak, bai batzuk eta bai besteak.

       Grasset jaunak egindako iragarpenak guztiz bete dira, eta gaur egun Establiments-eko eskualdea, besteak beste, baratze handi bat da; gora egin du biztanleriak, hainbat etxe eraiki dira muino gainetan, eta nekazariek nolabaiteko erosotasuna iritsi dute, eta oraindik jakintsu egin ez baditu ere, lanerako gaitasun handiagoa, behintzat, eman die erosotasun horrek. Urte asko beharko dira mallorcarra langile bizkorra izan dadin; eta guk bezala, norberaren irabazien garraztasunaren aldi mingarria igaro behar baldin badu gizatasunaren helburua hori ere ez dela konturatzeko, utz dezagun bere gitarrarekin eta bere arrosarioarekin denbora-pasa. Baina, zalantzarik gabe, herri gazte horiek gurea baino etorkizun hobea izango dute zain; benetako zibilizazioa irakatsiko diegu egunen batean, beraiengatik egin dugun guztia aurpegira bota gabe. Ez dira maila gorena iristeko gaitasunaren sentimenduak gurera ekarri dituen iraultza ekaitzei aurre egiteko bezain helduak. Urrats handiak eman ditugu bakar-bakarrik, mundu guztiak baztertu, lotsagarri utzi eta esetsi gaituen arren, eta gure borroka handien harrabotsak ez ditu beren lozorrotik esnatu gure kanoien helmenera Mediterraneoaren magalean lo dauden herri txiki horiek. Egunen batean benetako askatasunezko bataioa emango diegu, eta oturuntzan eseriko dira, hamabigarren orduko langileak bezala. Aurki dezagun gure gizarte etorkizunaren hitza, bete ditzagun gure amets gorenak; eta, inguruan ditugun herriak poliki-poliki gure iraultzaren elizan sartu ahala, gurekin bat egingo dute ahultasunak herri amaordeen harrapakin uzten dituen uhartetar zorigaiztoko horiek.

       Europaren aitzindari, gizaki guztientzat berdintasuna eta herri guztientzat burujabetasuna aldarrikatuko dugun eguna noiz iritsiko zain, indartsuenaren legea guduan, edo maltzurraren legea diplomaziaren jokoan, dira munduan agintari; jendearen eskubidea hitz hutsa besterik ez da, eta irabazleak irenstea da herri bakartu eta urritu guztien zoria,

       Trantsilvaniarrarena, turkiarrarena edo hungariarrarena adibidez. Beti hala izan beharko balu, ez nuke nahi ez Espainia, ez Ingalaterra, ezta Frantzia ere izaterik Mallorcaren zaindari, eta ez nuke izango haren zorizko atarramenduaren kezkarik, Afrikara daramagun zibilizazio arrotzaren kezkarik ez dudan bezala.

VII. kapitulua

       Establimentsen hirugarren astea genuenean hasi zuen euria. Ordu arte eguraldi zoragarria izan genuen; limoiondoak eta mirtoak loretan ziren artean, eta abenduko lehenengo egunetan terraza ireki batean gelditu nintzen goizeko bostak arte, tenperatura atsegin haren gozamenari loturik. Eta aintzat hartzeko modukoa naiz ni kontu horretan, izan ere, ez dut munduan inor ezagutzen ni bezain hozbera denik, izadi ederrarekiko lilurak ere ez nau ni hotzik txikienaren aurrean sorgor bihurtzen. Bestalde, paisajea ilargi argitan xarmagarria eta loreak oso usaintsuak ziren arren, nire gaubeila ez zen batere hunkigarria izan. Ez nengoen han goi-argi bila, olerkari batek egingo lukeen bezala, baizik eta begira eta entzuten gelditzen den olgetari bat bezala. Denbora-pasa gustagarria nuen, oroitzen dut, gaueko zaratak biltzea eta haietaz ohartzea.

       Egia da, eta mundu guztiak daki, herri bakoitzak dituela zeinek bere harmoniak, intziriak, oihuak, marmar misteriotsuak, eta ez da gauzen hizkuntza material hori izaten bidaiaria harritzen duten ezaugarrien artean txikienetakoa. Urak marmolezko pareta hotzean egiten duen par-par hots misteriotsua, aguazilen urrats geldo eta ongi neurtua kaian, arratoiek harri lokaztuetan elkarri segika eta borrokan aritzen direnean ateratzen duten intziri ozen eta haurrarenaren tankerakoa, eta, oro har, Veneziako gauetako isiltasun malenkoniatsua aztoratzen duten zarata ezkutu eta bitxiek ez dute batere antzik Bartzelonako itsasoaren zarata beti berdinarekin, gau zaindarien quien vivearekin eta serenosen kantu malenkoniatsuarekin. Mayor aintzirak ez ditu Genebako aintziraren harmonia berberak. Eta Suitzako basoetako pinaburuen karraska etengabeak ere ez du hormategietan entzuten diren karrasken batere antzik.

       Mallorcan munduko beste edozein bazterretan baino sakonagoa da isiltasuna. Gaua jaten ematen duten asteme eta mandoek urratzen dute, tarteka, hango isiltasuna beren zintzarriekin; baina ezkila horien zarata suitzar behien zintzarriena baino ozenagoa eta melodikoagoa da. Boleroa entzuten da lekurik mortuenetan eta gau itxienetan. Ez dago nekazari bat bera ere bere gitarra ez duenik eta hara-hona gitarra alboan duela ibiltzen ez denik. Nire terrazatik itsasoa ere entzuten zen, baina hain urrun eta ahul ezen Djinnsen olerki izugarri fantastiko eta hunkigarria ekartzen baitzidan gogora:

              J'écoute,

              Tout fuit.

              On doute,

              La nuit,

              Tout passe,

              L'espace

              Efface

              Le bruit

       Alboko etxaldean haur baten negarra entzuten nuen eta entzuten nuen, orobat, haren ama, haurra loarazteko herriko aria eder bat kantatzen, aria arrunt monotonoa, oso goibela, oso arabiarra. Baina beste ahots batzuek, ez hain poetikoak hauek, Mallorcaren alderdirik zakarrena gogorarazi zidaten.

       Esnatu ziren zerriak eta protestaka hasi ziren, azaldu ezingo nukeen doinu bat eginez. Pagès familia burua itzarri egin zen bere zerri maiteen ahotsa entzutean, ama bere haurtxoaren negarrarekin esnatu zen bezalaxe. Leihora atera eta kortako bizilagunei ahots larderiatsuz errieta egiten ziela entzun nuen. Zerriek arretaz entzungo zioten, bai horixe, isildu egin ziren eta. Gero, pagèsa, berriro lokartzeko edo, arrosarioa errezatzen hasi zen, ahots goibelez; loa etorri eta joan ahala isildu edo ozenagotzen zen haren otoitza, olatuen marmar urruna bezala. Zerriek oihu basaren bat egiten zuten aldian behin; baserritarrak ahotsa ozenagotzen zuen halakoetan, bere otoitza eten gabe, eta animalia otzanak, hala moduz esandako Ora pro nobis edo Ave Maria batekin lasaitu eta isil-isilik gelditzen ziren bat-batean. Haurrari zegokionez, entzuten egongo zen zalantzarik gabe, begiak zabal-zabalik, izuak hartuta, sehaskako gizonaren pentsamendu jaio berriari, nabarmendu aurretik bere burua hain era misteriotsuan lantzen duen pentsamendu horri, hots ulertezinek eragiten dioten izu moduko horrek hartuta.

       Baina, bat-batean, gau lasai haien ondoren, uholdea hasi zen. Gau batean haizeak kulunka erabili gintuen bere intziri luzeekin eta euriak leihoen kontra jo zuen; goiz hartan esnatu ginenean errekastoaren hotsa entzun genuen, uberkako harri artean bidea eginez nola zetorren. Biharamunean ozenagoa zuen urak ahotsa, eta hurrengoan eraman egiten zituen bidea eragozten zioten harri guztiak. Zuhaitzetako hosto guztiak erorita zeuden, eta euria uholdeka sartzen zen gure gela gaizki itxietara.

       Ulertzen zaila da mallorcarrek haize eta euri erauntsi horien kontra hain babes gutxi izatea. Hain dira ameslariak edo hantusteak gai honi dagokionez, ezen ukatu egiten baitituzte beren klimaren txartze aldian behinkako baina larri horiek. Bi hilabeteko uholdea jasan genuen arren, uholdeak iraun zuen denboran behin eta berriro esan ziguten Mallorcan ez zuela sekula euririk egiten. Mendi gailurrak eta haizearen norabidea hobeto behatu izan bagenitu, aldez aurretik antzeman izango genien ondoren etorriko zitzaizkigun ezbehar saihetsezinei.

       Baina beste atsekabe bat ere izan genuen: lehen, gure bidaia amaieratik hasita kontatzen hasi naizenean, esan dudana hain zuzen. Gutako bat gaixotu egin zen. Ez zen sendoa gorpuzkeraz, eta laringea minduta zuelarik, berehala sumatu zuen hezetasunaren kaltea. Haizetxea (Son Vent hango dialektoan) —hala zuen izena Gomez jaunak alokatu zigun landetxeak— ezin bizizkoa egin zitzaigun. Hormak hain ziren meheak ezen, gure geletan, belaki bat bailitzan puzten baitzen hormako karea. Niri dagokidanez, sekula ez dut halako hotzik jasan, nahiz eta, egia esan, ez zuen hotz handi-handirik ere egiten: baina, neguan epeletan egoten ohituta baikeunden, tximiniarik gabeko etxe hura izotzezko soingaineko bat bezalakoa zen guretzat, eta zeharo sorgortuta nengoen.

       Ez ginen ohitzen braseroen kirats itogarri hartara, eta gure gaixoa oinazetzen eta eztulka hasi zen.

       Harrezkero herritar guztien izu eta beldur eragile bihurtu ginen. Biriketako hetika genuela leporatu ziguten eta kondenatu egin gintuzten, eta horrek izurria esan nahi zuen espainiar medikuntzak izurrien kutsadurari buruz zituen aurreiritzien arabera. Baina sendagile aberats batek guri bisita egitea onartu zuen, 45 liberako ordainsari txikiaren truke, eta esan zigun ez genuela ezer ere, eta ez zigun inolako errezetarik eman. Malvavisco jarri genion ezizena, sendagai horixe besterik ez baitzuen agintzen.

       Beste sendagile bat ere etorri zitzaigun, adeitasun handiz, guri laguntzera, baina Palmako botika erdi hutsik zegoen, eta droga nazkagarri batzuk baino ezin izan genituen eskuratu. Bestalde, eritasuna larriagotu egin zen nonbait, eta ez zegoen ez zientziarik eta ez deboziorik larriagotze haren eragileei behar bezala aurre egingo zienik.

       Goiz batean, elkarri lotuta zeuden euri eta sofrikario haien iraupenaren kezkak zeharo etsituta ginduzkala, Gomez ankerraren gutun bat jaso genuen, esanez, espainiar estiloan betiere, higuingarria irizten zion eritasun bat zuen pertsona bat genuela gure artean —nori irudituko higuingarria eritasun hura eta hari, Gomez jaunari, munduko lau bazterretako gizonik zikin itsusienari—, bere etxea kutsatzen ari ginela eta horrek garaia baino lehenago jartzen zuela arriskuan bere familia; horregatik guztiagatik arren eskatzen zigun bere jauregitik ahal bezain laster alde egin genezala.

       Ez genuen nahigabe handi-handia ere hartu, ezin izango baikinatekeen han gelditu baldin eta gure geletan itota hil nahi ez bagenuen behintzat; baina gure gaixoa ez zegoen arriskurik gabe inora eramateko moduan, batez ere Mallorcako garraiobideak nolakoak diren eta nolako eguraldia egiten zuen kontuan hartuta. Hortaz, nora joan erabakitzea zen zailena; izan ere, bat-batean zabaldu zen gure hetikaren zurrumurrua eta ez zegoen inon aterperik aurkituko genuen itxaropen izpirik, ez urre truke ere, ezta gau bakar baterako ere. Jakin bagenekien aterpea eskaintzen zizkiguten gizaki zintzoek gainerakoen aurreiritzi berberak izango zituztela, eta bestalde, gu haiengana hurbilduz gero, guri ematen ziguten tratua emango zietela haiei ere. Frantziako kontsularen abegi onagatik izan ez balitz —gu guztiok bere etxean hartzeko eginahalak egin zituen—, ijitoak bagina bezala edozein haitzulotan babesa hartzeko arrisku gorrian egongo ginen.

       Beste mirari bat gertatu zen ordea, eta negurako aterpea lortu genuen azkenik. Espainiar errefuxiatu bat bizi zen Valldemossako kartujoen monasterioan; ez dakit zer arrazoi politiko zela-eta han ezkutatu behar izan zuen. Monasterioan egon ginenean harrituta gelditu ginen haren manerekin, haren emaztearen edertasun malenkoniatsuarekin eta beren gelako altzari arrunt baina erosoekin. Monasterioaren poesiak liluratu egin ninduen. Eta gertatu zen bikote misteriotsuak alde egin nahi izan zuela ustekabean eta atsegin handiz eskaini zizkigutela altzariak eta gela, eta guk ere atsegin handiz onartu genuen eskaintza hura, noski. Mila libera doiren truke errediza guztiak lortu genituen beraz, Frantzian ehun ezkuturen truke lortu izango genituzkeenen modukoak nolanahi ere: Mallorcan hain dira urriak, garestiak eta lortzen zailak oinarrizko ondasunak.

       Palman lau egun egin genituenez, nahiz eta ordukoan ez nintzen apenas aldendu kontsulak —zorionez— zuen tximiniaren ondotik (uholdea baitzen artean), etena egingo dut, orain, kontakizun honetan, Mallorcako hiriburuaren deskripzio txiki bat egiteko. Laurens jauna, hurrengo urtean hiria aztertzera eta hango ikuspegi ederrenak marraztera joana, jarriko diot, orain, irakurleari bide-erakusle, ni baino jakitunagoa baita bera arkeologia kontutan.

BIGARREN ATALA

I. kapitulua

       Mallorca laurehun urtez mairuen mende egon bazen ere, uharteak ez du haien egonaldiaren aztarna garbirik gorde. Haiena ez da bainutegi txiki bat besterik gelditzen, Palman.

       Erromatarren aztarnarik batere ez da gelditzen, eta kartagotarrena, berriz, hondakinen bat edo beste, Alcudia hiriburu zaharretik hurbil, eta Anibalen jaiotzari buruzko elezaharra, Grasset de Saint-Sauveurren arabera mallorcarrek harropuzkeriaz sortua omen dena, egiatasun arrastorik baduen arren.

       Baina mairuen kutsua eraikin txikienetan betikotu da, eta ezinbestekoa izan da Laurens jaunak bere aurrekoen akats arkeologiko guztiak zuzentzea ni bezala bidaiari ezjakin direnek ez zezaten pentsa han eta hemen arabiar arkitekturaren aztarnak ikusten ari zirela.

       «Palman ez dut ikusi, dio Laurensek, antzina-antzinako eraikuntza data duen etxerik. Etxe interesgarrienak, bai arkitekturari bai antzinatasunari dagokionez, hamaseigarren mendearen hasierakoak dira guztiak; baina garai hartako arte txairo eta bikainak han ez du Frantzian duen tankera bera.

       »Etxe hauek ez dute etxabearen gainean solairu bat eta ganbara apal bat besterik. Sarrera, kalekoa, puntu erdiko arkuko ate bat da, batere apaindurarik gabea; baina neurri handikoa izateak eta erradio luzeak osatuz jarritako harri asko edukitzeak itxura ikusgarria ematen diote. Argia leiho garai batzuetatik sartzen da lehen solairuko gela handietara; leiho horiek arabiar itxura betea ematen dieten zutabe mehe-mehe batzuk dituzte erdian.

       »Kutsu hori hain dute nabarmena, ezen era horretako hogei etxetik gora aztertu eta haien atal guztiak banan-banan eta zehatz-mehatz ikertu behar izan ditudan ziurtasun osoz esan ahal izateko leihoak ez zirela jauregi mairu baten hormetatik hartuak, ez zirela Granadako Alhambra erakusgarri duten jauregi mairu benetan liluragarri horien hormetatik hartuak.

       »Mallorcan beste inon ez dut ikusi halako zutaberik: sei oin dira garai, eta ez dute hiru ontzako diametroa besterik. Zutabe horiek egiteko erabili den marmolaren fintasunak eta zutabeei buru ematen dieten kapitelen tankerak, horrek guztiak jatorriz arabiarrak zirela pentsarazi zidan. Nolanahi ere, leiho horiek orijinala bezain ederra dute itxura.

       »Goiko solairuko ganbara galeria batez osatua da, edo hobeto esan, elkarren ondo-ondoan dauden leiho ilara batez osatua; leihoak Lonja-ren goi-goiko atala osatzen dutenen berdinak dira. Azkenik, teilatu oso irten bat dute, antze handiz zizelatutako habeek eutsia; teilatuak euritik eta eguzkitik babesten du solairu hori, eta argi efektu biziak sortzen ditu, itzal handiak islatzen baititu etxean, eta haren zurajearen masa ilunak zeruaren tonu argiak baititu aurrez aurre.

       »Eskailera, gustu handiz landua, patio batean dago, etxearen erdian. Atari batek bereizten du kaleko sarreratik, eta atarian halaber, zutabe batzuk ikus daitezke, hosto zizelatuez eta aingeruek eutsitako armarriez apaindutako kapitelekikoak.

       »Berpizkundearen ondoren ere, mende bat baino denbora luzeagoan, luxu handiz eraiki zituzten mallorcarrek beren bizitoki pribatuak. Ordu arteko banaketa bera egiten jarraitu bazuten ere, garaian garaiko arkitektura joeren araberako aldaketak egiten zituzten atari eta eskaileretan. Horrela, bazter guztietan ikusten dira zutabe toskanarrak edo doriarrak; eskudelek eta balaustradek itxura handiosa ematen diete beti aristokraziaren bizitokiei.

       »Eskailerak apaintzeko zaletasun hori eta arabiar estiloaren kutsua etxe xumeenetan ere antzematen da, baita kaletik lehenengo solairura zurubi bakar baten bidez zuzenean sartzen denetan ere; halakoetan, maila guztiak daude lore urdin, hori edo gorri distiratsuez margotutako harlauzez estalita.»

       Deskripzio hori ondo zehatza da, eta Laurens jaunaren marrazkiek argi asko erakusten dute areto horien dotoretasuna; areto horietako peristiloak apaingarri ederrak, guztiz soilak, izango lirateke gure antzokietarako.

       Patio horiek, harlauzez estaliak eta, batzuetan, Veneziako jauregietako cortile-aren antzera zutabez inguratuak, estilo garbiko iturri bat ere izaten dute askotan erdi-erdian. Ez dute gure patio zikin eta biluzien itxura bera, ezta erabilera bera ere. Sekula ez dute han jartzen ez zalditerietako ez orgategietako sarbidea. Benetako lorioak dira, erromatarren atriumen oroigarri agian. Nola halako prothyrum eta cavœdium atalak ikus daitezke han; erdiko iturriak impluvium-aren lekua hartzen du, zalantzarik gabe.

       Peristiloek, lorontziez eta ihi zerriz apainduak direnean, itxura dotore eta aldi berean zorrotza dute, baina Mallorcako jauntxoek ez dute, inondik ere, haien poesia ulertzen; beren etxe zaharkituei aitzakia bila ibiltzen dira beti; eta norbaitek haien tankera goresten badu, berriz, irribarre egiten dute, iseka egiten diela pentsatuz edo frantsesen neurriz gaindiko adeitasun barregarria gutxietsiz beren baitarako.

       Gainerakoan, Mallorcako nobleen bizitokietan ez da dena hain poetikoa. Badira narrastasunaren hainbat ezaugarri, irakurleari nekez azal niezazkiokeenak, baldin eta, Jacquemontek indiarren ohiturez aritzean egin zuen bezala, eskutitz hau latinez bukatzen ez badut behintzat.

       Baina nik latinez ez dakidanez gero, jakin-minez gelditu direnek jo bezate Grasset de Saint-Sauveur-ek —ez Laurens bezain idazle zorrotza baina bai sinesgarritasun handia duena gai horretan— Mallorcako, eta Espainiako eta Italiako etxe zahar askotako janaritegien egoerari buruz idatzitako pasartera. Mallorcan oraindik indar betean dagoen espainiar medikuntzaren jarraibide izugarri bitxi baten berri ematen duelako da pasarte hori nabarmentzeko modukoa.

       Jauregien barrualdeak ez du zerikusirik, inondik ere, kanpoaldearekin. Etxeetako banaketa eta altzariak dira bai herrien bai gizabanakoen bereizgarri nagusia.

       Parisen, non modaren apetak eta industria gaien ugaritasunak bizitokien itxura hain era bitxian aldarazten baitu, bizimodu erosoa duen edonoren etxean sartzea aski da begiratu bakarrean haren izakeraz jabetzeko; jakiteko atseginzalea edo ordenazalea den, zekena edo axolagabea den, metodikoa edo erromantikoa den, abegitsua edo arranditsua den.

       Nik ere baditut neure usteak gai horren inguruan, zeinek bereak dituen moduan, baina horrek ez du esan nahi askotan neure arrazoibideetan huts egiten ez dudanik, beste askori gertatzen zaion bezala.

       Gorroto bereziki handia diet altzari gutxiko eta oso ondo antolaturiko gelei. Non eta ez diren xehetasun material txikien esparruaz haraindiko jakituria handia eta bihotz ona denda baten babesean bezala bizi, era horretako etxeetan bizi dena buru hutsa eta bihotz hotza dela iruditzen zait beti.

       Ez dut ulertzen, lau hormen artean bizita, nola ez den ikusten horiek betetzeko beharra, enborrez eta saskiez besterik ez bada ere, eta nola ez den sentitzen inguruan zerbait bizirik dagoela ikusteko beharra, kuku-fraka edo txolarre bat besterik ez bada ere.

       Hustasunak eta gelditasunak izuz betetzen naute, simetriak eta ordena zorrotzak tristuraz betetzen naute; eta baldin nire gogoak betiko zigorra irudika baleza, nire benetako infernua herri etxe horietako batean bizi beharra litzateke: erabateko ordena dute nagusi, gauza guztiak beti leku berean daude, ez da ezer ikusten lurrean, ez da ezer hondatzen ez apurtzen, eta sekula ez da animalia bat sartzen, bizidunek bizigabeak hondatzen dituztela aitzakia jarrita. Utikan! Alferrik nituzke munduko alfonbra guztiak, horiez gozatzearren ezingo badut inoiz haur bat, zakur bat edo katu bat ikusi haien gainean!

       Neurriz gaineko garbitasun hori ez dator garbitasunerako benetako grinatik, alferkeria gehiegizkotik baizik, edo ekonomia zekenetik bestela. Kontu edo lan pixka bat gehiagorekin, nire gustuko etxekoandreak erraz luke gordeko gure baitako garbitasuna, niretzat ere ezinbestekoa.

       Baina zer esan eta pentsa daiteke garbitasunaren aitzakiarik eta desenkusarik gabe bere home-a hutsik eta mugimendurik gabea duen familia baten ohiturez eta ideiez?

       Orain dela gutxi esan dudan bezala, arrazoibide partikularretan huts egitea gauza erraza bada ere, zaila da, aldiz, arrazoibide orokorretan huts egitea. Herri baten izaera bere jantziek eta altzariek islatzen dute, eta baita bere hazpegiek eta hizkuntzak ere.

       Palman bizileku bila nenbilela, etxe askotan sartu nintzen; elkarren antz handia zuten guztiek, hain antz handia ezen hango biztanle guztiek izaera beretsua zutela atera bainuen ondorio. Atsekabeak eta higuinak erdibitzen zidan bihotza etxe haietako bakoitzean sartu orduko, ikusita hormak biluzik, harlauzak orbandurik eta hautsez beterik, eta altzariak, gutxi eta zikin. Axolagabekeriaren eta alferkeriaren lekuko zen dena; ez libururik, ez jostun lanik. Gizonek ez dute irakurtzen, emakumeek ez dute josten. Etxeko lanen zantzu bakarra sukaldeko jarduna salatzen duen baratxuri usaina da; eta olgeta intimoaren arrasto bakarra, lurrean han eta hemen sakabanatutako zigarro mutxikinak.

       Bizitza intelektualik ez dutenez, hutsak eta hilak dira etxebizitzak, gure artean ez bezala, eta mallorcarrek antz handiagoa dute afrikarrekin, europarrekin baino.

       Hala, etxe horiek —belaunaldiak ezer aldatu gabe eta gure giza bizitzaren osagai ohi diren gauzetan inongo ezaugarri indibidualik utzi gabe joaten direnez bata bestearen ondotik—, benetako etxeak baino, karabanak ematen dute gehiago; eta gure etxeek familiarentzako habia ematen duten bezala, haienek ematen dute herri alderrai bateko gizataldeek gaua egiteko hartuko luketen behin-behineko aterbea. Espainia ondo ezagutzen duten hainbatek esan didatenez horrela gertatzen da, oro har, Penintsula guztian.

       Lehen esan bezala, zaldunen (Mallorcan oraindik horrela esaten zaie patrizioei) jauregietako peristiloak edo atrium-ak abegi onekoak eta erosoak dira itxura batean. Baina eskailera dotorea igaro eta gela barrura sartu orduko, siesta egiteko egokitu den leku batean sartu zarela ematen du gehiago. Areto handiak dira, lauki luze formakoak oro har, oso garaiak, oso hotzak, oso ilunak, erabat biluziak, gisuz zurituak eta apaingarririk gabeak; familia erretratu zahar handiak, beltz-beltzak, dituzte horman, ilara bakar batean jarriak, hain gora ezen ez baita ezer bereizten; larrua koipez betea eta arrek jana duten lauzpabost aulki, berrehun urtetan garbitu ez diren urre koloreko iltzeez josia inguru guztia; tapiz valentziar batzuk, edo ile luzeko ardi larruak han-hemen lurrean; leiho handiak, oso gora, oihal lodiz estaliak; ate handiak, haritz beltzezkoak, sabaiko solibak bezala; eta, batzuetan, familiaren armarriaren brodatu aberatsa —baina denboraren poderioz histua eta higatua— duen urrezko izara bat; halakoak dira Mallorcako jauregiak barrutik. Jatekoa beste mahairik apenas ikusten den; ispiluak oso gutxitan izaten dira, eta izatekotan ere, hain leku gutxi hartzen dute horma izugarri horietan, ezen ez duten inongo argitasunik ematen.

       Etxe jabea zutik egoten da isil-isilik erretzen, etxekoandrea aulki handi batean eserita, haizemaileari eragiten ezertan pentsatu gabe. Haurrik ez da inoiz ikusten: morroiekin bizi dira, sukaldean edo bihitegian, auskalo; gurasoek ez dute haien kezkarik. Kapilaua etxean atzera eta aurrera ibiltzen da, ezer egin gabe. Hogei-hogeita hamar zerbitzariak siestan egoten direnez, zerbitzari atsotu zakar batek zabaltzen du atea bisitariak tirrina hamabost aldiz jo ondoren.

       Bizimodu hori ez da, ez, ezdeusa, hitz horri gaur egun ematen diogun adiera mugagabea erabiliz esango genukeen bezala; baina, gure burges patxadatsuena ere amorruz erotuko litzateke, edo demagogo bihurtuko litzateke bestela, izpirituaren erreakzioz, horrela bizitzera kondenatuko balute.

II. kapitulua

       Mallorcako hiru eraikin nagusiak katedrala, Lonja (azoka) eta Palacio Real dira. Katedrala, mallorcarrek diotenez, Jaime Konkistatzaileak —beren lehen errege kristau eta, nolabait esatearren, beren Karlomagnoak— eraiki zuen, eta hasi, egia da haren agintaldian hasi zutela, baina ez zen 1601 arte amaitu. Izugarri soila da, ale meheko eta anbar kolore ederreko kareharriz egina goitik behera.

       Harrizko masa ikusgarri horrek, itsasertzean dagoenez, efektu handia egiten du kaian sartzean, baina egikerari dagokionez, benetan aipagarria duen gauza bakarra hegoaldeko ataurrea da; Laurens jaunak dioenez, huraxe da berak sekula irudikatu duen arte gotikoaren erakusgarririk bikainena. Barnealdea ikaragarri soila eta iluna da.

       Itsasoko haizea indar handiz sartzen zenez sarrera nagusiko irekiune luzeetatik, eta meza denboran koadroak eta ontzi sakratuak lurrera bota ohi zituenez, itxi egin dira alde horretako ate eta errosetoiak. Habeartea bada bostehun eta berrogei arra luze eta hirurehun eta hirurogeita bost arra zabal.

       Koruaren erdian marmolezko sarkofago bat dago, nahiko soila, zeina kanpotarrei irekitzen baitieten Konkistatzailearen seme Jaime II.aren momia ikus dezaten; Jaime II.a printze elizkoia zen, ahul eta gozoa aita borrokalaria izan zuen beste.

       Mallorcarrek diotenez beren katedrala Bartzelonakoa baino askozaz ere bikainagoa da; eta Lonja —hau ere beraiek esaten dutenez— Valentziakoa baino askozaz ere ederragoa. Ezin izan dut bigarren baieztapena egia ote den frogatu; lehenak, baina, ez du ez hanka eta ez buru.

       Katedral batean zein bestean ikus daiteke Espainiako metropoli gehienetan apaingarri duten garaipen ikur bitxia: zur margotuzko mairu buru nazkagarri bat, turbante batez estalia, organoaren petxinari buru ematen diola. Lepo moztu horren irudia bizar zuri batez apaindu ohi dute batzuetan, eta gorriz margotua izaten du behealdea, garaituaren odol zikina itxuratuz.

       Nabeetako gangen giltzarrietan hainbat eta hainbat armarri agertzen dira. Mallorcako zaldunek garesti ordaindu ohi zuten Jainkoaren etxean beren armarria jartzeko pribilejioa; harrotasun neurrigabearen gaineko zerga horri esker amaitu ahal izan zen katedrala mende hartan, debozioa epel samartuta zegoen garai batean hain zuzen. Baina ez litzateke zintzoa mallorcarrei bakarrik egoztea garai hartan mundu osoko noble fededunen artean zabalduta zegoen ahulkeria bat.

       Lonja izan da monumentu guztietan gehien hunkitu nauena bere proportzio dotoreengatik eta orijinaltasun bete-beteagatik, erregulartasun perfektua eta soiltasun atsegingarria agertzen baitu aldi berean.

       Azoka hau XV. mendearen lehen erdian hasi eta amaitu zuten. Jovellanos ospetsuak xehetasun handiz deskribatu zuen, eta Magasin pittoresquek ospe handia eman zion orain dela hainbat urte argitaratutako marrazki bitxi baten bidez. Barrutik areto handi bat da, ildaska kiribilekiko sei habek eutsia, xalotasun dotorekoa.

       Palmara oldeka iritsi ohi ziren salerosleen eta itsasgizonen biltokia izan zen Lonja antzina, eta eraikin hori da, hain zuzen ere, mallorcarren merkataritzaren garai bateko ospearen isla; gaur egun jaialdi publikoetarako baino ez da erabiltzen. Gauza bitxia izan behar zuen mallorcarrak han ikustea, beren gurasoen jantzi dotoreekin, dantza areto antzinako hartan handiro olgetan; baina euriak mendialdetik ezin irtenda ginduzkan orduan, eta ezin izan genuen ikusi inauteri hura, Veneziakoa baino inauteri xumeagoa baina agian alaiagoa. Lonjari dagokionez, eder askoa iruditu zitzaidan arren, ez zuen itzali Cadoro esaten dioten bitxi ikusgarri hartaz, Ubide Handiko azoka zaharraz, nuen oroitzapena.

       Palmako Palacio Real —zeina inolako zalantzarik gabe estilo erromaniko eta mairukotzat hartu baitzuen Grasset de Saint-Sauveur jaunak (eta inperioaren joerari egokituriko sentipenak eragin zizkion horrek)— 1309an eraiki zela esaten dute. Laurens jaunak, ordea, gogoa nahasirik zuela aitortu zuen, leiho bikoitzak eta habexka dudazkoak aztertu zituela-eta eraikin horretan.

       Zentzugabekeria al litzateke Mallorcako hainbat eta hainbat eraikinetan ikusten den estilo nahasketaren arrazoia eraikin berrietan antzinako eraikinen atalak erabiltzea dela esatea? Frantzian eta Italian Berpizkundeko estiloak eskultura apaingarri gisa greziar eta erromatar tankera beteko medailoi eta behe erliebeak erabili zituen bezala, ez al zen gertatuko, Mallorcan, kristauek mairuen obra guztiak hondatu ondoren obra haietako hondakin aberatsak hartu eta geroagoko beren eraikinetan erabili izana?

       Dena dela, Palmako Palacio Realek itxura bitxia du benetan. Ez da jauretxe hura baino gauza nahasiagorik, deserosoagorik eta Erdi Aroko tankera jatorragoa duenik; baina ez dago, halaber, hura baino etxetzar arranditsu, bere gisako eta Hidalgoagorik ere: garaiera handia hartzeraino bata bestearen gainka jarritako galeriez, dorreez, terrazez eta arkuteriez osatua da; aingeru gotiko batek buru ematen dio multzo horri guztiari, hodei artean itsasgainetik begiratzen diola Espainiari.

       Jauregi hau, zeinetan gordetzen baitira artxiboak, kapitain jeneralaren egoitza da, uharteko agintari nagusiaren egoitza alegia. Hona hemen nola deskribatzen duen Grasset de Saint-Sauveur jaunak egoitza hori barrutik:

       «Lehenengo aretoa atari moduko bat da, zaindarien egonleku gisa erabiltzen dena. Ia eserlekurik ez duten beste bi areto handitara sartzen da eskuinetik.

       »Hirugarren aretoa harrera gela da. Urrezko zerrendez dotoretutako belus gorrizko jargoi batek apaintzen du gela, tapizez estalitako hiru eskailerako oholtza baten gainean. Albo bietan zur urre-koloreko lehoi bana dago. Jargoi gaineko errezela ere belus gorrizkoa da, eta ostruka lumazko apaingarria du gandorrean. Jargoiaren gainean errege-erreginen erretratuak daude zintzilik.

       »Areto honetan egiten die jeneralak harrera jai egunetan edo gala egunetan administrazio zibileko taldeei, gudarosteko ofizialei eta atzerritar ospetsuei».

       Kapitain jeneralak gobernadorearen zereginak betetzen dituenez, eta honentzat gomendiozko gutunak genituenez, gutun haiek aurkeztera joan zen guretarra gela hartan hartzeko ohorea egin zigun. Jargoiaren ondoan aurkitu zuen guretarrak funtzionario goi mailakoa; 1807an Grasset de Saint-Sauveurrek deskribatu zuen jargoi berbera izango zen hura, ziurrenik, zahartuta, histuta, urratuta eta koipez eta argizariz zikin samartuta baitzegoen. Bi lehoiak ez ziren urre kolorekoak ordurako, baina oso keinu izugarria zuten artean. Erregeren irudia besterik ez zen han aldatu: Isabel erregina xaloa, kabaretetako iragarki izugarria, zegoen oraingoan marko urre-kolore zaharrean, zeinetan egon baitziren lehenago haren arbaso itzaltsuak marrazkigintzako ikaslearen passe-partout bateko ereduak bezala. Gobernadorea, nahiz eta Hoffmanen Ireneus dukea izenarekin ostatatu zen, oso gizon estimatua eta printze arrunt adeitsua zen.

       Laugarren monumentu aipagarria Udal jauregia da, XVI. mendeko obra, zeinaren estiloa alderatu izan baitute, arrazoiz alderatu ere, Florentziako jauregietakoekin. Teilatua alboetako irtenuneengatik du, batez ere, aipagarria, Florentziako jauregietakoen edo Suitzako chalet-etakoen modukoak baitira irtenune horiek; baina honek badu ezaugarri berezi bat haien aldean: zurean bikain tailatutako errosetoiekiko kasetoiak ditu euskarri, eta kasetoien artean kariatide luze batzuk agertzen dira, teilatu hegal horren azpian etzanda, teilatuari ahuenka eutsiz bezala, esku artean ezkutatuta baitute, gehienek, aurpegia.

       Ez dut barrutik ikusi Mallorcako handikien erretratuak erakusgai dauden eraikin hori. Pertsonaia itzaltsu horien artean ikus daiteke Don Jaime ospetsua, karta jokoko errege baten tankerarekin. Eta ikus daiteke, orobat, koadro oso zahar bat, zeinak irudikatzen baitu Ramon Llull mallorcarraren hileta eta erakusten baitu doktore argituaren segizio amaigabeak zeraman antzinako jantzien bilduma interesgarri eta askotarikoa. Azkenik, bada jauregi horretan Van Dickek margotutako San Sebastian bikain bat ere, baina Mallorcan inork ere ez zidan haren berri eman.

       «Palmak badu marrazki eskola bat —dio Laurens jaunak—, zeinak hezi baititu, gure XIX. mende honetan bakarrik, hogeita hamasei margolari, zortzi eskulturagile, hamaika arkitekto eta sei grabatzaile, maisu handiak guztiak, Antonio Furió jakintsuak berriki argitara eman duen Mallorcako Artista ospetsuen Hiztegiak dioena sinestekotan. Aitortu behar dut zintzoki ezen Palman egon nintzen garaian ez bainuen pentsatu halako pertsonaia handiez inguratua nintzenik eta ez bainuen ikusi haien presentziaren iragarpen izan zitekeen ezer...

       »Familia aberats batzuek espainiar eskolako koadro asko dituzte... Baina dendaz denda ibiltzen bazarete, herritar xume baten etxean sartzen bazarete, ez duzue halakorik aurkituko; gure plaza publikoetan saltzaileek erakusgai jartzen dituzten eta Frantzian nekazari pobrearen etxe apalean beste inon lekurik aurkitzen ez duten irudi kolore askoko horietakoak besterik ez dituzue ikusiko han.»

       Palmak gehien goresten duen jauregia Montenegroko kondearen jauregia da; laurogehitaka urteko agurea da Montenegroko kondea, antzina kapitain jeneral izana, Mallorcako pertsonaia ospetsuenetakoa jaiotzatik eta garrantzizkoenetakoa bere ondasunengatik.

       Gizon horren liburutegia bisitatzeko aukera izan genuen, baina ez nuen hango liburu bakar bat ere ireki eta ezin esango nuke liburutegi hari buruzko ezer ere (liburuekiko dudan begirunea izua baita ia) baldin eta erkide jakintsu batek adierazi ez balit altxor haien garrantzia; izan ere, nik axolagabeki begiratu nituen, alegiako oilarra perla artean ibili zenean bezala.

       Erkide hark bi urte inguru igaro ditu Katalunian eta Mallorcan, erromantze hizkuntzari buruzko ikerketak egiten, eta adeitasun handiz eman zidan bere oharren berri, eta jakintsuen artean ohiz kanpokoa den eskuzabaltasunaz eman zidan ohar haietatik nahi nuen guztia ateratzeko baimena ere. Halakorik egin aurretik, ordea, irakurleari jakinazari behar diot bidaiari hura Mallorcako gauza guztiekin liluratuta gelditu zela ni etsita gelditu nintzen adina.

       Esan nezake, iritzi horiek elkarren desberdin zergatik diren azaltzeko, ni han egon nintzen garaian Mallorcako herritarrak estu eta larri bizi zirela gerratik ihesi joandako hogei mila espainiar hartu izanaren ondorioz, eta izan liteke, okerrik eta aitzakiarik gabe, Palmako bizitza kaskarragoa izatea eta mallorcarrak ez egotea atzerritar talde bat bi urte lehenago hartuko zuketen bezain ondo hartzeko prest. Nahiago dut, hala ere, zuzentzaile onberaren kritika jaso, nirearekin bat ez datorren iritzi batzuen arabera idatzi baino.

       Poz handia emango lidake, bestalde, aurrez aurre egin izan zaidan bezala kontra egingo balitzait eta gaitzetsiko banindute jendaurrean ere; izan ere, irakurleek Mallorcari buruzko liburu zorrotz eta interesgarriagoa lortuko lukete nik orain ezinbestean eskaini behar diedan kontakizun nahaspilatu, eta agian, nahi gabe, bidegabe hau baino.

       Eman dezala argitara, beraz, Tastu jaunak bere bidaia; hitza ematen dut pozarren irakurriko dudala mallorcarrei buruz dudan iritzia aldaraziko didan oro: ezagutu ditut joera orokorraren erakusgarritzat hartu nahi nituzkeen zenbait jende, eta itxaropena dut idatzi hau noizbait eskuratuz gero ez dutela zalantzan jarriko haiekiko ditudan sentipenak.

       Horrela bada, Tastu jaunaren oharretan aurkitu dut gaur egun Mallorcari gelditzen zaizkion aberastasun intelektualen artean dagoela Montenegroko kondearen liburutegi hura, zeinetatik batere begirunerik gabe igaro nintzen etxeko kapilauaren atzetik, zaldun mallorcar ezkongabe baten etxearen barnealdea arreta handiz ikertzen ari bainintzen; barnealde triste eta garratza zen inon halakorik bada, apaiz batek isilean gobernatua.

       «Liburutegi hau, dio Tastu jaunak, Antonio Despuig kardinalak, Montenegroko kondearen osaba eta Pio VI.aren lagun minak osatu zuen.

       »Kardinal jakintsu hark Espainian, Italian eta Frantzian zuten bibliografia interesgarri guztia bildu zuen. Numismatikari eta, batez ere, antzinako jakintzei buruzko atalak dira liburutegiko osoenak.

       »Liburutegian eskuizkribu gutxi daude, baina horien artean bada bat kaligrafian zaletuentzat bereziki jakingarria: orduen liburu bat da. Liburu horrek miniatura ikusgarriak ditu; artearen garai oparoenetako batean egina da.

       »Heraldika atsegin duenak armarri liburu bat ere aurkituko du, espainiar nobleen armarrien irudiak kolore eta guzti agertzen dituena, aragoitar, mallorcar, rosellondar eta languedoctar familienak barne. Eskuizkribua XVI. mendekoa bide da, eta Dameto familia, Despuig eta Montenegro familien aliatua, izan zen haren jabea. Liburu hori begiratuz gure Napoleon handiaren sorburu zen Bonapart familiaren armarria aurkitu dugu eta horretatik atera dugu geroago azaltzen den facsimila...

       »Liburutegi honetan dago, halaber, Valsequa mallorcarraren itsas-karta, 1439ko izkribua, kaligrafia eta topografiako irudien maisu lana; balio handiko lana utzi zuen karta horretan miniaturagileak. Karta Americo Vespucciorena izan zen; garesti ordaindu zuen, kartaren atzealdeko idazkiak garai hartako idazkeran aditzera ematen duenez: Questa ampla pelle di geographia fù pagata da Amerigo Vespucci CXXX ducati di oro di marco.

       »Erdi Aroko geografiaren monumentu balio handiko hori aurki emango da argitara, Notices de manuscrits de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettreseko XIV. alean 2. atala hartzen duen 1375eko Atlas kataluniar-mallorcarraren osagarri.»

       Ohar hau transkribatzean ilea laztu zait, gertaera izugarri bat etorri baitzait gogora.

       Montenegroko liburutegi horretan ginela kapilauak zabaldu egin zuen itsas-karta hura —balio handiko monumentu bitxia, zeinaren truke 130 dukat ordaindu behar izan baitzituen Americo Vespucciok; jainkoak daki zenbat ordainduko zuen Despuig kardinal zaharkin zaleak!—... eta hara non bururatzen zaion etxeko berrogei edo berrogeita hamar zerbitzarietako bati pergaminoaren ertz batean kortxozko tintontzi bat jartzea, karta mahai gainean zabalik gera zedin. Tintontzia beteta zegoen, goraino beteta gainera!

       Pergaminoak, bilduta egoteko joerari jarraituz, eta izpiritu gaizto batek eraginda agian, ahalegina egin zuen, kraska hotsa atera zuen, jauzi bat egin zuen eta bildu egin zen atzera, tintontzia berarekin eramanez; tintontziaren edukin guztia bildukinaren barruan galdu zen, bildukina jauzika ari baitzen, oztoporik gabe. Guztiek batera garrasi egin zuten; kapilaua pergaminoa bera baino zurbilago gelditu zen.

       Karta zabaldu zuten poliki-poliki; bazuten, artean, itxaropen izpi bat. Ai ene! Tintontzia hutsik zegoen ordea! Karta blai-blai zegoen, eta miniaturan irudikaturiko errege txiki ederrak igeri zebiltzan —bai benetan igeri— Ponto Euxino bera baino itsaso beltzago batean.

       Orduan burua galdu zuten denek. Kapilauak konortea galdu zuela uste dut. Zerbitzariak ur perrailekin etorri ziren, sute bat gertatu balitz bezala; belaki eta erratz astindu galantez garbitu zuten karta eta han eraman zituzten erregeak, itsasoak, uharteak eta kontinenteak, nahas-mahasean denak.

       Arreta zorigaiztoko hari aurre egin ahal izan genionerako karta hondatuta zegoen aldez, baina ez erremediorik gabe, halere; izan ere, Tastu jaunak egina zuen haren kalko doi-doia, eta hari esker konpondu ahal izango zen, nola edo hala, hondamen hura.

       Baina a zer nolako etsipena hartuko zuen limosnazaleak, bere jauna gertatutako guztiaz jabetzean! Hondamena gertatu zenean mahaitik sei urratsera geunden gu guztiak; baina uste osoa dut geu hartuko gaituztela, hala ere, haren errudun, eta gertaera hau, frantses batzuei leporatua, ez dela izango frantsesek Mallorcan izen ona berreskuratzeko lagungarria.

       Gertaera lazgarri hura zela eta, ezin izan genituen miretsi, ez eta ikusi ere, Montenegroko jauregiko zenbait bitxi: ez dominen aretoa, ez brontze zaharrak, ez koadroak. Nagusia iristen zenerako handik alde egiteko irrikitan geunden, eta, errua guri egotziko zigutela ziur baikeunden, ez ginen ausartu hara gehiago itzultzen. Tastu jaunaren oharrak beteko du, beraz, hemen ere, nire ezjakintasunaren hutsunea.

       «Kardinalaren liburutegitik aterata domina areto bat dago, domina zeltiberiarrez, mairuez, greziarrez, erromatarrez eta Erdi Arokoez osatua; bilduma ezin hobea, baina gaur egun nahasmendu negargarrian dagoena, jakintsu batek noiz txukunduko eta sailkatuko zain.

       »Montenegroko kondearen aretoak marmol edo brontze zaharrezko gauzakiez daude apainduak; Aricciako aztarnategietako bitxiak dira, edo kardinalak Erroman erosiak bestela. Espainiar eta italiar eskoletako koadro asko ere badaude han, Europako galeriarik ederrenetan distiraz nabarmenduko liratekeenak horietako asko.»

       Aipatu beharrekoa dut Belver edo Bellver jauregia, antzina Mallorcako erregeen egoitza izana, urrutitik bakarrik ikusi ahal izan nuen arren, muino baten gainetik itsasoari arrandiaz gailentzen zitzaiola. Oso aspaldiko gotorlekua da, eta Espainiako estatuko presondegi gogorrenetakoa.

       «Gaur egungo harresia XIII. mende amaieran eraiki zen, Laurens jaunak dioenez; oso egoera onean dago, eta Erdi Aroko arkitektura militarreko monumentu bitxienetako bat da.»

       Gure bidaiaria han izan zenean, berrogeita hamar bat preso karlista aurkitu zituen: zarpailez jantzita zeuden, biluzik ia; haurrak ziren batzuk artean. Uretan egositako makarroi hutsezko lapikokada bat jaten ari ziren, zalaparta alaian. Haien zaindariak trikotatzen ari ziren, zigarroa ahoan.

       Izan ere, Bellverko gaztelura eraman ohi ziren garai hartan Bartzelonako kartzeletan kabitzen ez ziren presoak. Baina gatibu ospetsuagoek ere ikusi izan dituzte ate izugarri haiek beren bizkarrean ixten.

       Don Gaspar de Jovellanosek, Espainiako hizlari elokuente eta idazle adoretsuenetakoa zenak, hantxe ordaindu zuen Pan y toros bere panfleto ospetsua, torre de homenage, dorrean cuya cuva —dio Vargasek— es la más cruda prisión. Bere presondegiaren deskripzio zientifikoa egiten eta Erdi Aroan gaztelu hartan izan ziren gertaera tragikoen historia osatzen igaro zuen kartzela garaiko bere aisia lazgarria.

       Mallorcarrek katedralaren eta Lonjaren deskripzio zorrotza ere zor diote Jovellanosek uhartean egindako egonaldiari. Hitz batean, haren Mallorcari buruzko Gutunak dira dokumentu guztietan argigarrienak.

       Bakearen printzearen erreinaldi bizkarroian Jovellanosen bizitoki izandako ziega berberak hartu zuen, handik gutxira, zientziako eta politikako beste jakintsu bat, Jovellanosi Espainian zegokion mailako ospea zuena Frantzian. Anekdota aski ezezaguna da, baina bereziki interesgarria izan daiteke, zientziarekiko maitasunak mila abentura arriskutsu eta hunkigarri bizitzera eraman zuen bizitza bateko kapitulua den aldetik.

III. kapitulua

       Arago jauna, Napoleonek meridianoa neurtzeko agindua eman ziolarik, Mallorcan zen 1808an, Esclop de Galatzo mendian, eta han izan zuen Madrilgo liskarren eta Fernandoren bahiketaren berri. Mallorcako biztanleak hainbeste haserretu ziren, ezen frantses jakintsuari egotzi baitzioten errua, eta samaldan joan baitziren Esclop de Galatzorantz hura hiltzeko asmoz.

       Mendi hori kostaldearen gain-gainean dago, Jaime I.a Mallorca mairuei konkistatzera joan zenean lehorreratu zen kostaldearen gainean; eta Arago jaunak sua pizten zuenez askotan bere beharretarako, mallorcarrek pentsatu zuten Arago jaunak seinaleak egiten zizkiola Mallorcan lur hartzeko gudarostea zekarren frantses ontzidi bati.

       Uhartetar haietako bat, Damian izenekoa, espainiar gobernuak meridianoaren neurketa lanetarako bidalia zuen brigantineko lema maisua bera, Arago jaunari arriskuan zela jakinaraztera ausartu zen. Hala, bere herrikideei aurrea hartu, eta marinel jantziak eraman zizkion, korrika eta presaka, Arago jaunari, haiekin mozorro zedin.

       Arago jaunak berehala alde egin zuen bere menditik eta Palmara jo zuen. Bera txiki-txiki egitera zihozenak aurkitu zituen bidean, eta akabatu nahi zuten gabacho madarikatu hari buruzko informazioa eskatu zioten. Arago jaunak bertako hizkuntzan oso ondo egiten zuenez, galdera guztiei erantzun zien eta ez zuten ezagutu.

       Palmara iritsi zenean, bere brick-era itzuli zen berriro; baina Manoel de Vacaro kapitainak, ordu arte Aragoren agindu guztiak bete zituen arren, Bartzenolara ez zuela eramango esan zion argi eta garbi; eta itsasontzian kutxa bat besterik ez zion eskaini gordeleku gisa, kutxa bat zeinetan, egiaztatu beharrekoak egiaztatuta, Arago jauna ez zen sartu ere egiten.

       Biharamunean, jende multzo handia bildu zen itsasertzean amenazoka, eta Vacaro kapitainak Arago jaunari jakinarazi zion berak ez zuela aurrerantzean haren bizitzaren erantzukizuna bere gain hartuko; eta jakinarazi zion, orobat, kapitain jeneralak esandakoaren arabera, Bellverko gotorlekura gatibu joatea beste irtenbiderik ez zuela. Txalupa bat eman zioten itsasartea zeharkatzeko. Herritarrak konturatu egin ziren, ordea, eta Arago jaunaren atzetik abiatu ziren, baina hura harrapatzera zihoazen unean bertan itxi ziren gotorlekuko ateak haren gibelean.

       Arago jauna bi hilabetez egon zen espetxe hartan, eta kapitain jeneralak jakinarazi zion ez ikusiarena egingo zuela handik ihes egiten bazuen. Hala ihes egin zuen, berarekin batera meridianoaren neurketan ari zen Rodriguez espainiarraren laguntzarekin.

       Esclop de Galatzon bizia salbatu zion Damian mallorcarrak berak Aljeriara eraman zuen arrantza ontzi batean, Arago jaunak ez baitzuen lehorreratu nahi izan, inondik inora, ez Frantzian ez Espainian.

       Gatibu egon zen denboran, zaindari zituen suitzar soldaduengandik jakin ahal izan zuen uharteko fraide batzuek dirua eskaini zietela Arago jauna pozoitzearen truke.

       Afrikan ere beste hainbat ezbehar izan zituen gure jakintsuak, eta modu are harrigarriagoan irten zen ezbehar haietatik; hori kontatzea ez dagokigu guri, ordea, eta egunen batean pasarte interesgarri horiek Aragok berak idatziko dituen itxaropena dugu.

       Lehenengo begiratuan, Mallorcako hiriburuak ez du erakusten bere baitan duen nortasun guztia. Hiri barruan ibiliz bakarrik, arratsean hango kale sakon eta misteriotsuetan barrena sartuz bakarrik, nabarmentzen da eraikuntza txikien estilo dotorea eta antolamendu orijinala. Baina uhartearen barrualdetik hiriaren iparraldera iristean gelditzen da agerian bere afrikar tankera.

       Laurens jaunak ongi igarri zion edertasun pintagarri hari, arkeologo soil bat harrituko ez lukeen edertasun hari, eta bere handitasunagatik eta malenkoniagatik gehien hunkitu ninduen alderdietako bat irudikatu zuen: San Agustin elizatik hurbileko harresi zati bat, ate makotu txiki bat beste irekiunerik gabeko hormatzar karratu bat duena gainean.

       Eraikin hori, palmondo sail batek inguratua, tenplarioen gotorleku baten azken aztarna da, bere goibeltasunaren eta biluztasunaren ederragatik nabarmen ageri dena harresiaren oineko koadro zoragarrian, Valldemossako mendi urdin urrutikoetan amaitzen den ordoki alai eta emankorraren koadroan. Ilunabarrean, ordutik ordura aldatzen dira paisaje horretako koloreak, eta gero eta harmonia handiagoz lotzen zaizkio elkarri: eguzkia sartu denean arrosa distiratsu ikusi dugu, gero more eder, eta lila zilarreztu ondoren, eta azkenik, gaua iritsi denean, ikusi dugu urdin garbi eta garden.

       Laurens jaunak beste hainbat ikuspegi marraztu zituen Palmako harresietatik begiratuta.

       «Arratsero, dio, eguzkiak objektuei kolore bizia ematen dien orduan, harresietan ibiltzen nintzen poliki-poliki, eta urrats bat eman orduko gelditu egiten nintzen mendi lerroek edo itsasoak hiriko eraikuntzen teilatuekin osatzen zituzten irudi ederrei so.

       »Hemen, harresi barruko ezponda aloe sasi batez estalita zegoen, eta aloe haietatik irteten ziren ehundaka zurtoinen loreek argimutil itzel bat gogorarazten zuten. Harago, palmera sailak zeuden baratzeetan, pikondoez, kaktusez, laranjondoez eta akain-belar loredunez inguratuta; urrunago, ikustoki eta terrazak azaltzen ziren mahastien itzaletan; eta azkenik, katedralaren orratzen, kanpandorreen eta eliza askotako kupulen inguruak nabarmentzen ziren zeru garbi eta argitsuan.»

       Laurens jaunaren ibilaldi kutunetako bat, eta nirea ere bai, Santo Domingo komentuaren hondakinen ingurukoa da.

       Mahatsoko bat dago, marmolezko harroinek eutsia, eta haren ertzean lau palmera handi; terraza formako lorategi hori oso gora dagoenez, erraldoiak dirudite palmerek; eta hain garaiak izaki, hiriko beste monumentu batzuen pare dira, haien maila berean egokitzen baita beren burua. Haien adar artetik ikusten dira Santo Domingo komentuko fatxadaren goialdea, Baleareetako erloju ospetsuaren dorre gotorra, eta Errege Jauregiko Aingeruaren dorrea.

       Inkisizioaren komentu hori hondakin pila bat besterik ez da gaur egun, eta sastrapa batzuk eta zenbait landare usaindun agertzen dira han-hemenka zabor artean; baina eraikuntza hori ez du denboraren joanak galdu. Esku are azkarrago eta errukigabeago batek, iraultzaren eskuak, bota eta hauts bihurtu zuen ia erabat monumentu hori, orain dela urte gutxi. Maisu lana izan omen zen, bere oparotasunaren lekuko dira behintzat hondakinak, mosaiko aberatsaren zatiak, eta oraindik zutik dirauten zenbait arku arin, eskeleto baten antzera hutsean jasoak.

       Espainia osoan arte katolikoaren santutegi horiek desegin izana haserre iturria da Mallorcako aristokraziarentzat eta atsekabe eragile zilegia artistentzat. Orain dela hamar urte nik neuk ere ezbehar handiagoa hartuko nukeen agian hondamendi horren bandalismoagatik gertaera horrek adierazten duen une historikoagatik baino.

       Baina, Marliani jaunak Espainia Modernoaren Historia politikoa lanean egin zuen bezala, nik ere arrazoiz deitoratu dezakedan arren dekretu horrek berarekin ekarri behar zituen neurrien ahulezia, eta bortxa, aldi berean, aitortu behar dut hondakinek sortu ohi duten tristura ez bezalako sentipen berezi bat sentitu nuela hondakin haien artean. Tximistak jo zuen han, eta tresna itsua da tximista, gizonaren haserrearen antzeko indar basa bat; baina, gauzak arautzen dituen eta gauza horien nahas-mahas itxurazkoan nagusi den probidentziaren legeak ondotxo daki hondakinen errautsetan egoten direla ezkutaturik bizitza berri baten oinarriak. Komentu horiek erori ziren egunean izadiak bere astindu emankorretan izaten duen berritzeko behar horren antzeko zerbait gertatu zen Espainiako giro politikoan.

       Ez dut uste, Palman esan zidaten bezala, nahigabetu batzuek, mendeku edo heriotza nahiak harturik, egingo zutenik indarkeriazko ekintza hori herritar izutuen aurrean. Nahigabe asko behar dira eraikintzar bat horrela birrintzeko, eta herritarrek atxikimendu gutxi behar dute berez gogor kontra egingo lioketen dekretu bat horrela betetzen ikusteko.

       Aitzitik, uste dut kupula horien gailurretik eraitsitako lehen harriek erauzi egin zituztela herriaren arimatik beldurra eta begirunea, sentimendu horiek ez baitzuten monasterioko kanpandorreak baino euskarri sendoagoa; eta guztiak, misteriozko eta ustekabeko bultzada batek barrua nahastu zielarik, hilotzari jazarri zitzaizkion kemenak eta beldurrak hartuta, haserreak eta errukiak hartuta. Fraidetzak gehiegikeria asko babesten eta egoismo asko elikatzen zituen; debozioak indar handia du Espainian, eta zalantzarik gabe, aurreko egunean bere aterpetik egotzitako apaizarekin aitortzen zen suntsitzaile bat baino gehiago, damuak jota. Baina gizon ezjakin eta itsuenaren bihotzean ere bada zerbait zoramenaren zoramenez dardarazten duena patuak goreneko eginkizun bat ematen dionean.

       Espainiako herritarrek beren diruz eta izerdiz eraiki zituzten araupeko apaizgoaren jauregi aparta horiek, eta mendeetan zehar joan izan zen eraikuntza horien atarira eske nagiaren sosak eta esklabotasun intelektualaren ogi apurrak jasotzera. Haren izugarrikerietan parte izan zuen, haien koldarkeriaz zipriztindu zen. Inkisizioaren sua piztu zuen. Arraza osoak esesteko eta errotik erauzteko helburuarekin egindako esetsaldi izugarrietan gaizkide eta salatari izan zen. Eta halako aberastasun handiak eman zizkioten juduen hondamena amaitu zuenean, ezen bere zibilizazioaren eta handitasunaren sortzaile izandako mairuak erbesteratu zituenean, orduan miseriaren eta ezjakintasunaren zigorra jaso zuen zerutik. Egonarri eta kupida nahikoa izan zuen bere egintza, galbide eta zigor gertatu zen apaizgo horren kontra ez jazartzeko. Sofrimendu luzea izan zuen bere eskuez egindako uztarri haren azpian. Eta ondoren, egun batean, ahots arrotz batzuk burujabetasunaz eta askatasunaz mintzatu zitzaizkion, ausardiaz, belarrira eta kontzientziara. Bere arbasoen okerra onartu zuen, bere doilorkeriekin lotsatu zen, bere miseriarekin nahigabetu zen, eta nahiz eta oraindik imajinak eta erlikiak gurtzen zituen, apurtu egin zituen irudiak, eta gehiago sinetsi zuen bere eskubideetan bere gurtzetan baino.

       Zein da, bada, belauniko zegoen elizkoia bat-batean asaldatu zuen indar ezkutua, garai bateko bere fanatismoa betidanik gurtu izan zituen gauzen kontrako bihurtzera eraman zuen indar ezkutua? Ez da, segur aski, ez gizonen atsekabea, ezta gauzen nekea ere. Bere buruaren atsekabea baizik, bere ahalkeriaren nekea.

       Eta espainiar herria uste dena baino handiagoa izan zen egun hartan. Behin betiko izango zuen zerbait egin zuen, eta bere erabakiaz damutzera eramango zuten bideetatik urrundu zen, gizon bihurtu nahi duen mutikoak bere jostailuak puskatzen dituen bezala berriro haiekin jostatzeko tentaldiari ihes egiteko.

       Juan Mendizabali dagokionez (merezi du bere izena aipatzea gertaera haiez hitz egitean), baldin eta bere bizitza politikoari buruz jakin dudana zintzoki helerazi badidate behintzat, legezko gizona baino egitezko gizona izan zen gehiago, eta horiexek dira, nire iritziz, haren alde esan daitezkeen laudoriozko hitz ederrenak. Eta estatu gizon honek Espainiaren egoera intelektualean itxaropen handiegia edukitzea batzuetan, eta hartaz zalantza gehiegi egitea besteetan, zenbaitetan neurri gogorregiak edo ahulegiak hartzea eta bere ideiak soro antzuetan ereitea hazia itotzeko edo suntsitzeko arriskuan, bada arrazoi nahikoa egitasmo haiek berehalako arrakasta izango bazuten ezinbestekoak zitzaizkion trebetasuna eta kemena ez aitortzeko, baina, ez da arrazoi nahikoa historiak —historia hartu ohi den baino ikuspegi filosofikoago batetik begiratuta—, egunen batean, Espainiako gizon eskuzabal eta progresistenetakotzat hartzeko.

       Behin baino gehiagotan etorri zitzaizkidan gogoeta horiek burura Mallorcako komentuen hondakinetan; haren izena nola madarikatzen zuten entzuten nuen, eta ez zen, beharbada, egokia guk haren izena laudorioz eta begirunez gorestea. Eta halakoetan, esaten nion neure buruari, unean uneko arazo politikoak alde batera utzita —arazo horiek ez baititut gustuko eta ez baititut ulertzen, hala esan baneza—, banuela gizonei eta are egiteei buruz ere iritzi sintetiko bat osatzea neure burua engainatzeko beldurrik gabe. Ez da uste eta esaten den bezain beharrezkoa herri bat bertatik bertara ezagutzea, hango ohiturak eta bizitza materialaren azterketa xehea egitea, hari buruzko uste zuzena izateko eta haren historiaren, haren etorkizunaren eta, hitz batean, haren bizitza moralaren benetako funtsa ezagutzeko. Giza bizitzaren historia orokorrean ereduzko lerro luze bat dagoela eta herri guztientzat berdina dela uste dut, eta herrien historia partikularraren hari guztiak lerro nagusi horri lotuta daudela. Lerro hori idealaren edo, nahiago izanez gero, perfektogarritasunaren sentimendua eta ahalegin etengabea da, gizonak bere baitan gorde duena, izan sen itsu gisa, izan teoria argi gisa. Benetan ospetsu izan diren gizon guztiak jabetu dira horretaz eta saiatu dira horretan, zein bere erara, eta ausartenak, ikuspenik garbiena izan dutenak eta etorkizunaren bilakaera bizkortzeko orainaldian ukaldi gogorrenak jo dizkiotenak dira beren garaikideek gehien gutxietsi dituztenak. Ezagutu gabe gutxietsi eta kondenatu dituzte; beren harroinetatik eraitsi dituzte zenbait hutsegite igarokorrek, zenbait ezbehar ulergabeek, eta ez dituzte berriro haietara igo, harik eta beren lanaren fruituak jaso diren arte.

       Gure iraultzako zenbat eta zenbat gizon ospetsuren izenak ez ote dira beranduegi eta ez behar bezala garbitu! Eta zenbaten ekintzak eta lanak ulertzen eta azaltzen ote dira oker gaur egun oraindik! Espainian, Mendizabal izan da gogorren epaitu duten ministroetako bat, bera izan baitzen adoretsuenetako bat, adoretsu bakarra, agian; eta agintean egin zuen denboraldi laburraren oroitzapen ezabaezina utzi duen egintzak, komentuak erabat suntsitzeak alegia, halako arbuio gogorra jasan du, non erabaki ausart haren eta espainiar herritarrek agindu hura onartzeko eta betetzeko erakutsi zuten gogo beroaren alde jarduteko beharra sortu zaidan.

       Hori da, behintzat, hondakin haiek ikusi nituenean nire arima bat-batean bete zuen sentimendua: denborak belztu gabe zeuden artean, eta ematen zuen haiek ere iraganaren kontra zeudela eta herriarengan egia ernatu zela aldarrikatzen ari zirela. Ez dut uste artearen zaletasuna galdu dudanik; ez ditut, behintzat, mendekuaren eta basakeriaren grinak nabaritzen neure baitan; ez naiz, azkenik, edertasunaren gurtza gauza alferrekotzat duen eta monumentuak suntsitu eta fabrika bihurtu behar direla dioen horietakoa ere; baina herritarren besoek birrindutako Inkisizioaren komentu bat ere garrantzi handiko gertaera da historian, erromatar akueduktu bat edo anfiteatro bat bezain garrantzisua, hura bezain argigarria, eta hura bezain hunkigarria. Gobernu administrazio batek onura ziztrina edo mozkin murritza ateratzeko tenplu bat odol hotzean hondatzeko agindua emango balu, ekintza aski itsusia eta gaitzesgarria egingo luke; baina, egun erabakior eta arrisku handiko batean, ondasun aberatsago batzuen mesedetan —arrazoiaren, justiziaren eta erlijio askatasunaren mesedetan— artea eta zientzia galbidera eramaten dituen buruzagi politikoak, batetik, eta sen errukitsukoa, arrandia katolikoaren zalea eta fraideekin begirunetsua izanik ere, deketru hori begi itxi-ireki batean betetzeko adina kemen eta beso biltzen duen herriak, bestetik, ekaitzak astindutako eskifaiaren antzera jarduten dute batak zein besteak: aberastasunak uretara jaurtiz salbatzen dute beren burua.

       Nahi duenak egin beza negar, beraz, hondakinen gainean! Monumentu horiek suntsitu izana deitoratzen dugun arren, guztiak dira noizbait ziega izanak, eta bai gizadiaren arima, bai haren gorputza ahuldu dute mendeetan zehar. Eta datozela beren bertsoetan munduaren haurtzaroko egunen ihesa deitoratu ordez, urrezko txintxirrin eta zigor odolduen hondakinen gainean, egun haietatik askatu den gizakiaren gizaroa ospatuko duten poetak! Chamissok bertso eder batzuk egin zituen Frantziako iraultzan bere arbasoen gaztelua birrindu zutela eta. Bertso horien amaieran bai poesian baita politikan ere oso berrizalea izan zen ideia bat agertzen da:

       «Bedeinkatua zu, jauregi zahar hori, goldearen muturra gainetik igarotzen zaizun hori! Eta bedeinkatua goldea zure gainetik daramana!»

       Poesia eder horren oroitzapena gogora ekarri ondoren, ausartuko al naiz, orain, domingotarren komentuak hartaratuta osatu nituen zenbait orri berridaztera? Zergatik ez, bere buruaganako maitasunari eta bere antzinako joerari uko eginez egileak eskaintzen dion gogoeta bat epaitzean errukiz aritu behar badu irakurleak? Jar beza atal honek, edonolakoa dela ere, bizitasun pixka bat egin berri dudan eraikuntzen nomenklatura lehor horretan!

IV. kapitulua

INKISIZIOAREN KOMENTUA

       Erortzeko bidean zegoen komentu baten hondakinetan bi gizonek topo egin zuten ilargi argi narean. Sasoi onekoa ematen zuen batak; bestea, berriz, urteen zamak okertua zegoen, eta hala ere, hauxe zen bietan gazteena.

       Aurrez aurre elkar ikusi zutenean dardaratu egin ziren biak; izan ere gau berandua zen, kalea mortu zegoen eta katedraleko kanpandorrea ordubata jotzen ari zen, goibel eta mantso.

       Zahar itxura zuenak hitz egin zuen lehenengo:

       — Zarena zarela —esan zuen—, ez izan nire beldurrik, gizona; akituta eta lurjota nago: ez ezazu, baina, nigandik ezer itxaro, pobrea naiz eta larrugorri nago munduan.

       — Laguna —erantzun zion gazteak—, eraso egiten didatenak bakarrik ditut nik etsai, eta zu bezalaxe, neu ere pobreegia naiz lapurren beldur izateko.

       — Anaia —esan zuen itxura zimeleko gizonak—, zergatik dardaratu zara, orduan, oraintxe zugana hurbildu naizenean?

       — Sineskor samarra naizelako, artista guztiak bezala, eta jada existizen ez diren fraide horietako baten mamutzat hartu zaitudalako, oraintxe zapaltzen ari garen hilobietako fraide horietako baten mamutzat. Eta zu, adiskidea, zergatik dardaratu zara ni hurbiltzean?

       — Oso sineskorra naizelako, fraide guztiak bezalaxe, eta zu orain zapaltzen ari zaren hilobi horietako batean bizirik sartu ninduten beste fraide haietako baten mamutzat hartu zaitudalako.

       — Zer diozu, anaia? Espainiako lurretan gogo biziz baina alferrik bilatu dudan gizon horietako bat al zara?

       — Honezkero ez gaituzu eguzki argitan inon aurkituko; baina gauaren ilunbean bai, ikusi ahal izango gaituzu oraindik. Zure nahia bete da beraz; baina, zertarako nahi zenuen fraide bat?

       — Berorri begiratu nahi nion, galdetu egin nahi nion, aita; berorren hazpegiak nire gogoan finkatu nahi nituen gero pinturan islatzeko; berorren hitzak entzun nahi nituen gero nire erkideei hitz haiek esateko; eta berori ezagutu nahi nuen, fraidearen eta klaustroko bizitzaren misterioaz, poesiaz eta handitasunaz neure burua blaitzeko.

       — Nondik sortu zaizu, oi bidaiaria, gauza hauei buruz duzun iritzi bitxi hori? Ez al da zure herrian deuseztu aita santuen nagusitasuna, ez al zaie esetsi fraideei eta ez al dira eraitsi klaustroak?

       — Oraindik badira gure artean iraganari jaiera handia dioten arimak eta Erdi Aroaren poesiak hunkituriko irudimen sutsuak. Haren usaina ekar dakigukeen edozer miresten dugu, gurtzen dugu ia. Ai, ez beza pentsa, aita, profanatzaile itsuak garenik guztiak. Guk, artistok, gorrotoa diogu ukitzen duen oro orbantzen eta hondatzen duen herri basati horri. Hilketarako eta hondamenerako ematen dituen aginduak berretsi ordez, ahalegina egiten dugu gure koadroetan, gure olerkietan, gure antzerkietan, eta azken batean, gure obra guztian, tradizio zaharrak berriro biziarazteko, ahalegina egiten dugu arte kristauak, izaki benetan miresgarri horrek, sorturiko mistizismoaren izpiritua berpizteko.

       — Zer diozu seme nirea? Nola liteke zure herri aske eta oparo horretako artistek oraina ez den ezertan bilatzea goiargia? Hainbeste gauza berri dituzte kantatzeko, margotzeko, adierazteko! Eta, zuk diozun bezala, beren arbasoak lo dautzan lurrera makurturik biziko al dira? Hilobietako hautsean bilatuko al dute goiargi irribarretsu eta emankorra, hain bizitza gozo eta ederra eman dielarik Jainkoak bere zintzotasunarekin?

       — Ez dakit, elizgizon zintzoa, zertan den gure bizitza berorrek irudikatu duen horren antzekoa. Gu, artistok, ez gara kezkatzen gertaera politikoez, eta are ardura gutxiago dugu gizarteko gertaerez. Alferrik gabiltza gure inguruan gertatzen diren gauzen poesiaren bila. Arteak ahitzen ari dira, goiargia itzali egin da, arrunkeria nagusitu da, bizitza materialak harrapatuta dauka gizakia; eta iraganaren gurtzarekin eta mendez mendeko fedearen monumentuekin berpiztuko ez bagina, hainbeste kostata iraunarazten diogun su sakratua sekula betiko galduko genuke.

       — Hala ere, esan didate giza jeinuak sekula baino urrunago eraman dituela zuen herrialdean zorionaren zientzia, industriaren miragarriak, askatasunaren onurak. Gezurra esan al didate, bada?

       — Esan badiote, aita, aberastasun materialetatik sekula ez zela orain adinako luxua eta ongizatea atera eta antzinako gizartearen hondarretatik sekula ez zela halako gustu, sinesmen eta iritzi aniztasun beldurgarririk atera, egia esan diote orduan. Baina gauza horiek guztiek zoriona ekarri ordez gaiztotu eta doilortu egin gaituztela esan ez badiote, orduan ez diote egia osoa esan.

       — Nondik etor daiteke, bada, halako emaitza bitxia? Zorionaren iturri guztiak kutsatu egin al dira zuen ezpainetan; txiki eta miserable egin al zaituzte, akaso, gizadia handi, justu eta zintzo egiten duten ongizateak eta askatasunak? Azal iezadazu, arren, mirari hori.

       — Aita, nik gogoratu behar al diot gizona ez dela ogiz bakarrik bizi? Fedea galdu dugularik, gainerako lorpen guztiak hutsalak zaizkio gure arimari.

       — Eta azaldu iezadazu orobat, seme, nolatan galdu duzuen fedea eta ez duzuen, zure herrian erlijio esetsaldi guztiak eten direla baliatuta, arima zabaldu eta begiak jainkozko argira zuzendu. Horixe zenuten sinesteko garaia, horixe baitzen jakiteko garaia ere. Eta une horretan egin duzue zalantza? Zein hodeik ilundu du, bada, zuen burua?

       — Ahuleziaren eta giza miseriaren hodeiak. Azterketa ez al da fedeari kontrajarria, aita?

       — Galdera hori fedea eta egia elkarri kontrajarriak ote diren galdetzea bezala da, gazte. Ez duzu, beraz, ezertan sinesten, seme? Edota gezurrean sinesten duzu, akaso?

       — Ai! Nik ez dut artean beste ezertan sinesten. Baina ez al da hori nahikoa arimari indar, konfiantza eta gozamen gorena emateko?

       — Ez nekien, seme nirea, eta ez dut ulertzen. Ba al da norbait zoriontsua zuen artean? Eta zerorrek, zerorrek bilatu al duzu akidurari eta minari izuri egiteko biderik?

       — Ez, aita, artistak dira gizon guztietan zorigaiztokoenak, etsituenak, oinazetuenak; beren gurtzaren gaia behera eta behera nola doan ikusten baitute egunez egun, eta eginahalak eginda ere ezin baitute berriro lehengora ekarri.

       — Nola liteke halako gizon zuhurrek artea horrela hiltzen uztea, berriro biziarazi ordez?

       — Ez dute federik, eta federik ezean ezin arterik egon.

       — Ez al didazu oraintxe esan artea erlijio bat zela zuretzat? Zeure buruari kontra egiten ari zara, seme; edo nik ez dizut ezer ulertzen, bestela.

       — Eta nola ez diogu, bada, gure buruari kontra egingo, aita nirea, Jainkoak eman digun egitekoa ukatzen badigu munduak, aintzaren, goiargiaren, bizitzaren ateak ixten badizkigu orainak, iraganean bizitzera behartuta bagaude, eta behartuta bagaude, halaber, hildakoei galde egitera edertasun betikoaren —zeinaren gurtza galdu eta zeinaren aldareak eraitsi baitituzte gaurko gizonek— sekretuez? Maisu handien obren aurrean, eta haiek berdintzeko itxaropenak irri egiten digunean, indarra eta kemena hartzen dugu; baina gure amets handinahiak egia bihurtu nahi ditugunean mundu sinesgogor eta mugaz beteriko honek gutxiespenaren eta isekaren hotza bidaltzen digularik, ezin dugu gure idealarekin bat datorren ezer ere sortu, eta gure baitan hiltzen da pentsamendua, argitara atera aurretik.

       Artista gaztea etsipenak jota mintzo zen, ilargiak haren aurpegi goibel harroa argitzen zuen, eta fraidea hari so zegoen harridurazko keinu inozo eta onbera batez.

       — Eser gaitezen hementxe —esan zuen fraideak une bateko isiltasunaren ondoren, eta hiria, landa eta itsasoa ikusten ziren terraza bateko balaustrada gotorraren alboan gelditu zen.

       Domingotarren komentuko bazter hori loreez, iturriz eta balio handiko marmolez beteta egon zen, aspaldi ez dela; gaur egun, aldiz, dago zeharo hondatuta eta hondakinetan halako indarrez eta bizitasunez hazten diren belar luze guztiez beteta.

       Bidaiariak, asaldatuta baitzegoen, eskuarekin belar bat atera eta urrutira bota zuen, intziri eginez. Fraideak irribarre egin zion.

       — Ziztada hau ziztada bizia da —esan zuen—, baina ez arriskutsua. Seme nirea, batere arretarik gabe ukitzen duzun eta mintzen zaituen arantza hori duzu oraintxe ahuenka jardutera eraman zaituzten gizon lotsagabe horien ikurra. Jauregiak eta komentuak hartu dituzte. Aldare gainera igo dira eta mundu honetako antzinako oparotasunaren hondakinen gainean bizi dira. Begira ezazu nolako izerdiz eta indarrez bete dituen belar gaiztoak guk hain maitekiro lantzen genituen landare guri eta balio handikoen parterrak, zeinetan gure landare haietako bakar batek ere ezin izan baitu bizirik iraun! Bada, belar gaiztoak bezala bazterrera gelditu ohi ziren gizon arrunt eta ia basatiek ere horrelaxe berreskuratu dituzte beren eskubideak eta ito dute ezkutuan hazten ari zen eta Inkisizio deitzen zuten landare pozoitsu hori.

       — Eta ezin al zuten arte kristauaren santutegiak eta jeinu obrak hondatu gabe ito landarea?

       — Ezinbestekoa zen landare madarikatua errotik ateratzea, landare bizikorra eta igokaria baitzen. Hondatu egin behar izan dira landare hark erroak eginda zituen klaustro hauen zimenduak ere.

       — Baina, aita, haien lekuan orain hazten diren belar arantzatsu hauek zertan dira eder eta zertan dira on?

       Fraidea pentsakor gelditu zen une batez, eta ondoren erantzun zuen:

       — Margolaria zarela esaten duzunez, hondakin hauen marrazki bat egingo duzu, ezta?

       — Jakina ba. Baina nora iritsi nahi du berorrek?

       — Ez dituzu irudikatuko hondakinen gainean girlandak balira bezala jausten diren eta haizetan kulunka dabiltzan belar gaizto horiek? Ala, aitzitik, zure konposizioaren osagai zorioneko bihurtuko dituzu, Salvatore Rosaren koadro batean ikusi dudan bezala?

       — Hondakinen adiskide bereizezinak dira, eta ez dago haietatik onura ateratzen ez duen margolari bakar bat ere.

       — Badute edertasunik, beraz, badute esanahirik, eta horrenbestez, badute erabilgarritasunik ere.

       — Berorren parabola ez da bidezkoa, aita; eser bitza harkaitz horien gainean eskaleak eta ijitoak, eta are zorigaiztokoagoak eta goibelagoak izango dira orduan harkaitzak. Koadroak irabazi egingo du horrekin, bai; baina zer irabaziko du gizadiak?

       — Koadro eder bat agian, eta irakaspen bikaina, zalantzarik gabe. Baina zuek, irakaspen hori ematen duzuen artistok, ez zarete jabetzen zertan ari zareten eta amiltzen diren harri batzuk eta hazten den belarra besterik ez duzue ikusten hemen.

       — Oso zorrotza da, gero; berorri, horrela mintzo den horri, erantzun liezaioke hondamen honetan ez duela berorren espetxe hondatu eta askatasun berreskuratua besterik ikusten; zeren, susmoa dut, aita, berorrek ez zuela komentua gustuko.

       — Eta zuk, seme, sentitu al zenezake hemen kexu izan gabe bizitzeko adina maitasunik artearekiko eta poesiarekiko?