Nabarra

Oharra: Ontziaren izena Nabaŕa zen, orduko hizkuntza jokabideari jarraituta. C. Day Lewisen idatzietan Nabaŕa geratu da, dela tipografia arazoengatik dela ingeles ahozkeraren eraginagatik. Guk bai ingelesezkoan bai euskerazkoan gaurko grafiara ekarri dugu izena. Nabarra. Bertan aipatzen diren beste ontzien izenak idazleak Donostia, Bizkaya eta Guipuzkoa ematen ditu, horregatik, ingelesezko testuan hala utzi ditugu eta euskerazkoan gaurkotu.

                Bihotz zailduak izanik,

                heriotza nahiago izan zuten,

                errenditu baino.

LEHENENGO FASEA

Askatasuna hitz bat baino gehiago dugu,

agintarien diru xehe merkea bainoago,

tiranoaren ohorerik gabeko txekea edota zoroaren moneta,

inflakzioak puzturikoa, bainoago. Hilkorra da, hori badakigu,

eta sarraskizale ez diren gizon arrunten irudira egina:

irudi hori, ordea, saldurik ikusi baino lehenago

hil eginen dute eta hilak izanen. Hilkorra da bai,

eta hala ere bere errautsetarik goititzen da beti indarberrituta:

lurrari datxekio eta haatik gizonaren bihotza

etxera bidean den txoria baino gorago hegaldatzen da

sasoiko beroak asaldatzen duenetan:

Inoren kalte gabea da haren ukitua, egunsentiaren pare,

baina bekaizkeriaren itzal erogarriak askatu egiten ditu.

Askatasuna hitz bat baino gehiago dugu.

Gizonaren bihotzean bi aho ikusten ditut, biak orobat zorrotz:

heriotza eta sormena. Nola eskultoreak

irudi ederragoko bizia ematearren

harria sastatu eta zatikatzea atsegin baitu, bi plazer horiek bat eginik, -

Hala izaten da landu eta zizelatua gizakia ere

bozkario eta hiltzoriko ordu honetan,

hezurraren premia

dolagarria agerian uzteagatik, haragia ezkutatzen duenean.

Gure ardurak jasotzen dituzten gizonek —bizitza arrunteko

gaitz eta alaitasun jasangarrietan ohiturik—

ezin iragarri zuten zetorkiena: ez zekarten loria goserik:

baina kondairak eskua ezarria zuen haien lepoan

baita haien bihotz zaildu setatsuetan

askatasunaren irudi iraunkorra zizelkatu ere.

Urtea, mila bederatziehun eta hogeita hamazazpi, martxoa:

gizonak, itsasoetan barrena, beti jakinminez,

haizeak norat eta haiek harat joan ohi ziren iberiar

asaba zaharren ondorengoak:

jende bakezale, ez handinahia, bere lege zaharrak

eta independentzia maite zituena —

Euskal Herriko gizonak, Kantauri Itsasoko arrantzariak,

beren bizibideaz landako maleziarik gabeak. Bizkaiko Golkoan

onik irten ziren maiz mendiak lako baga gaitzetarik;

onik, halaber, Kanadako ertzetan lanbro lodi hezetik:

pilota zale amorratuak, trebezia paregabea agertzen zuten

itsaso zabala eskuka erabiltzeko jokoan, harik eta

goiz batean sareetan Leviatan aurkitu zuten arte.

Blokeaturiko itsasoetan barna Euskal Gobernuko arraste-untziak

(Nabarra, Gipuzkoa, Bizkaia eta Donostia) nikel eta errefuxiatuz

zamaturiko Galdames baforea Baionatik Bilbora ari ziren laguntzen,

gerlaren uhin gaitza, beti eta larriago, barnealdeko ibar izoztuak

—behiala naretasunaren aberria— tapatuz zihoala.

Martxoaren bosteko goizean ipar mendebal hozkirria

jotzen hasi zen, beirazko bagak lurrun bilakaraziz:

ez zuten laino beltz horiek, norabidea lausotuz, biltzen zuten patua

ikusterik izan, oraino itsas kartetan idatzirik ez baitzegoen:

Arraste-untzi armatuak errime zihoazen, tripulatzen zituztenak

taxuzko gizonak ziren eta —

Euskal Herriko gizonak, Kantauri Itsasokoak.

Ezari-ezarian aitzina zihoazen ipar-mendebaleko haize hozkirrian.

Itsasoa, ihizia, hilketa eta odola

gogoan dituen pizti artega baten azalaren antzera

inarrosten ari zen bitartean. Marinelek ere,

beren bihotz bareetan, eki aldean lehorreratutakoan

izanen zuten festa alaiarekin egiten zuten amets:

ikurrinak, haien haurren oihu alaiak eta diosalak.

Igarlearen kristalezko bola ganduan

antzemandako irudiak bezain nahasirik,

untziak elkarrengana biltzen ziren, urrundu berriro,

atzera hurreratu, jostorratzak bailiran,

tximinietan kiribildu eta Egunaren begia

lausotzen zuen laino mataza lodian sar-jalgika.

Pozik zihoazen, lasai, lainopean harik eta Galdames

—bizi eta metal preziatuez zamaturik zetorren untzia—

ostendu zen arte.

Baina belarria arrakadak zulaturik zeramaten kapitain lasai

haiek ez zuten norabidea aldatu eta lehorrerantz abiatu ziren,

ordurarte babestu zituen lainoak luze gabe haiek oro galduko

zituela ohartu gabe.

Ezen orain, begi kolpe batez, lainoa altxatu zen saurio baten begia

estaltzen duen azalmintza legez, eta Bizkaia, Gipuzkoa, Nabarra

eta Donostia tipia barneratu ziren banan-banan

egun donge hartako argi itsugarrian

eta supituki, zeru eta itsasoko bide guziak itxiz,

zer eta izugarrizko mendi bat azaldu zitzaien aitzinean,

uharte gaitz bat, ke beltza zerien garmendiz horniturik.

Metalez jantzitako erraldoi hura Canarias zen

gurutzuntzi matxinatua.

Hamar mila tonako itsasuntzia, pisu astuneko borrokalaria oilar pisuko

arraste-ontzi harroxkoen aldean: zortzi-eta lau hazbeteko kanoien

mehatxupean, gibelean, berriki atzemandako ihizia zekarren,

otzan. Estoniako zamauntzi bat Pasaiako portura bidean,

heriotza esportatzaileek Espainiara igorria.

Gurutzuntziko dorre txartatuetan isilune bat,

gatazkaren lehen arrangura,

orobat arraste-untzietako zubi ugerretan:

Argitasuna bortitzago —

Eguzki printzek azken lainoak urratu dituzte

guda-zelai larriaren gainean, eta untzitik untzira

etsaiek elkarri behatu diote itsasoaren amildegi ikaratuan zehar.

Arraste-untzietako gizonek ez zuten ondikozko enkontrua

saihesteko aukerarik izan, ezta gogorik ere.

Haiendako askatasuna berezko urguilua zen eta, odola bezala,

bero zebilen zain barrenetan,

klima edo ondaretzat zuten, semeak berak baino are maiteagoa.

Bizkaia, Gipuzkoa, aurretiaz gainditurik zeudela jakinda,

beren lau hazbeteko kanoiekin hurbildu ziren

lehenbiziko odola isurtzeko xedez.

Canarias untzian artillero alemaniarrek, tiratzaile iaioak,

ezin zehatzagoak, bizkor beren baterietara,

helburua begiz jo eta tiro egin zuten, eta heriotza baizik

islatzen ez zuen egunaren aurpegi ilaunaren aitzinean

kea zabaldu zen.

BIGARREN FASEA

Lehen eztandaren oihartzunak Matxitxako lurmuturraren

granitozko saihetsak inarrosi zituen: haizearen aurka etengabe

borrokan kresalezko zuhaitzak gogortzen diren tokian errebotatu,

uhartetik haitzera jauzi eta

elizara edo azokara zihoazen emakumeek

abisu beldurgarria entzun zuten.

Alarmaz haratago, ordea, harrabots hura

halabeharrak euskal enda abailduaren azken kimu ferdea

erauzteko seinalea bailitzan,

mendebaldean oraindik zirauen laino artetik Galdames ageri zen,

gerrauntzi matxinoaren kanoi-aho kirastuen azpian.

Canarias-ek, segituan, bost obus jaurti zituen ke-hodiaren gainetik,

eta izu-laborria sartu zen, hiltegian zain dauden abereak bailiran,

bertan zihoazen bostehun haur eta emakumeen bihotzetan.

Eta untzi gaina laino bustiak barik ke lodiak bildurik zegoela

iruditu zitzaien: narras, laprastaka, elkar oinperaturik eta kulunka

zebiltzan, eroririk bezala, gurutzuntziaren kanoien so beltzetik

itzuri nahian.

Beldurrak airean, lainoan galduriko ardien gisara

elkarrengana bildu ziren, melatu piltzar zakuak bezain geldo.

Untzi gaineko zama baino ez ziren; orain, ordea,

haserre bizian eta indarrez Galdames-eko zubian sartu ziren

eta kapitainari bandera zuria gorarazi.

Lurruna zeriola, Canarias-ek pairuan jartzeko seinaleak egin zizkion,

ustez eta bigarren saria patxadaz eskuratuko zuela:

Patxadazko uste hura ustel, ordea,

zeren egundo ez baitzuen antzemanen tarte horretan

ezkailuak bezainbateko untzi ttipi haiek

marrazoaren ahutzetarik

Estoniako untzia ebatsiko zutela.

Nabarrak eta Gipuzkoak, bestalde,

artean kanoiak eta eskifaiak osorik zituztela,

aurrera jo zuten, borrokari muzin egin gabe:

ukaldi hilgarriek birritan astindu zuten Gipuzkoa

gurutzuntziko kanoirik lodienek tiro egin eta itsasoa

apar irakinezko geyserrez bete zutelarik.

Orduan, zeramatzan armek Leviatani

labanatxo batek baino min gutxiago eginen ziotenez,

75ekoa mutu oraindik, urruti gate bainan

gudukatik at zegoen Donostia txikia

maniobra ausart baten lekuko izan zen,

itsas armaden historian agian sekula kontatu

mugimendurik trebeena.

Haren begien aitzinean Bizkaiak, ausarki,

aurre hartu zien bere kideei

altzairuzko gerlari ñimiño suhar baten pare,

banderillak bailiran, seinaletako zutoihalei,

goian eragiten hasi eta zezen-plaza erdian

aparrak itsuturiko zekorra bezala zegoen Estoniarrera

abiatu zen zalu. Zamauntziak, tartean egonik,

Canariasek begi eta kanoietarik gerizatzen zuen orain.

«Nor zarete eta nora zoazte?» Galdetu zuten Bizkaiaren banderek.

«Armak dakartzagu eta Pasaiako portura garamatzate indarrez»

Estoniarrak ihardetsi. «Segi nazazue kai aldera».

«Ezin dugu. Mehatxupean gaude'».

Bizkaiaren azken berbak: «Bira egizue berehala!» —

eta aldi berean bere kanoi larderiatsuak

hitz ozar hegalari hauek (eta barku tipia bera)

Canariasek begi bistatik gordetzen zituen

zamauntziaren saihets eskergaren aldera zuzendu.

Azkenik Canariasek bi untzien arteko solasa ikusi zuen eta

haren lepotik irri egin nahi zutela goganbehartu.

Estoniarra biratu eta Bermeo aldera abiatzen zela ikusi zuten

eta berdin Bizkaia haren haizabe eta abaroan.

(Euskaldunendako itsasuntzi hura eztigarri bat zen, zenbait milioi

kartutxo

baitzekarren: luzetsitako itxaropenaz eriturik

ziren bihotz haiendako

eta herriaren zaurietarako drenaje bat ere bai:

Denek laguntza ukatzen zietenean, beren dei lazgarriek

askatasuna hitz soiltzat dutenengandik

isiltasun hotza beste erantzunik jasotzen ez zutenean,

premiazkoena, ezinbestekoa, zekarkien hark)

Erne ur gainean Canarias, arraste-untzi bizkor haiek inguraturik.

zamauntziari bere seinaleak bidaliz,

Bermeoko portuan sartu ahal izateko sobera handia izanik,

luze gabe, arraste-untziak lehertarazi bezain fite,

bere ihizi preziatua berreskuratuko zuelako ustean.

Canarias untzian artillero alemaniarrak, bateria bihurrietan bizkor

beren langintza hilgarrian. Bazekiten kanoien

tiramen luzeagoak gobernuko itsasuntzien bihotzeko sua

laster itzaliko zutela: tentuz destatzen ziren

ukaldi bakoitza jo aitzin eta garrek

tigre-marrak margotu zituzten kearen oihan beltzean

kanoiek jauzi eta gibelera egin zutelarik.

Beren hondar gabeko itsas bizitza osoan

Kanada aldean ibilitako arraste-untziek ez zuten inon

sekula antzeman halako babazuzarik, halako haize-erauntsirik:

untzi-bizkor biluzietan lehertzen zen burni zirimolak

hostoak bezala zerabiltzan harat-honat, urperatu nahian.

Eta hala ere borrokan jardun zuten eguzkirik gabeko arratsean

barrena.

— Borrokan jardun zuten, lau kanoik armada matxinatuko

untzirik onenaren aurka,

harik eta Gipuzkoako marinelek arrakala guzietarik jalgi

eta bolborategiraino zabaltzen ziren suei eusterik izan ez zuten arte.

Bihozgabeturik biratu eta Nerbioi aldera abiatu ziren orduan:

haien untziak, Gipuzkoak, ohorerik handienari dagokion kondekorazioa,

sugarren arrosa, zeraman bihotz ondoko paparrean,

makurturik eta zabunka, Areetan sartzen hasi zenean;

untzi bizkarrean, kezko hil-mihisearen eta suzko bandera

pitzatuaren azpian, hildakoen gorputzak,

borrokan ibili arrantzaleen laurdenak.

Euskal Herriko gizonak, Kantauri Itsasoko arrantzaleak.

HIRUGARREN FASEA

Eta orain Nabarra ausarta bakarrik geratu zen plaza erdian,

goian zerua hutsik, alboan itsaso xuria:

Baina belarria arrakadak zulatua zuten marinelek,

txapela buruan eta haitzak bezain irmo kanoien ondoan,

beste erronka bat bota zuten ozen

arratsaldeko itsasbeherak

batailaren hondar goibela agerian uzten zuelarik.

Ohore gosea ondo asetuta zegoen aspaldidanik:

Haiek halako hamar zen untzi bat geldiarazi eta erasoka ibiliak ziren;

bazen garaia lanari uzteko bihotz zimikorik gabe. Baina

gurutzuntzia apur bat gehiago lotuz gero,

metal eta bizi preziatuz zamaturik zetorren Galdamesek

ihesari emanen ziola espero zuten.

Canariasek, armetan zein abiaduran erraz gailentzen bazitzaion ere,

eltxoak oraindik zizta zezakeela ikusirik, gibelerat jo zuen,

eta haren tiramenetik kanpo biraka hasi zen,

trumoi ekaitzaren inguruan lurrunezko biribil bat osatuz.

Nabarrak ordea maniobratu eta etengabe aldatzen zuen

bere desarraren norabidea,

etsaiak erdeinatu bi kanoien xedea ongi finkaturik.

Guduaren erritmoa pausatu zen orain, moteldu kanoien taupadak

arratsaren bihotzean; azala histurik, zerua krisian sartu zen

eta obusek jota, itsasoa, eri baton moduan, bere burua astintzen eta txistuka hasi zen sukarraren eldarnioan.

Guduaren erritmoa pausatu zen, gurutzuntziak presarik ez baitzuen,

eta Nabarraren kanoiak gori-gori eginda zeuden,

eta eskifaia osatua zuten berrogeita hamabi marinel euskaldunetarik

asko hilik ziren,

besteak uherrez eta burkideen odolaz azala zikindurik,

denak zaurturik, bakan batzuk izan ezik.

Bi etsaien erdian borrokatu behar izan zuten,

gurutzuntziko trumoien mintzo erlatsari

saihets eta arrakala guzietarik lerratzen ziren gar traidoreek

ihardesten zieten barku propiotik, lagunak oro keaz itsutuz.

Lau eta erdietan Nabarra sutan zegoen burutik burura.

Animo eta kuraia inoiz galdu gaberik,

zenbat ahalegin! Nola lehiatu ziren

barkua barik bahe hutsa zen hura ur gainean eusten! —

Karrankari eta orbainez betea,

errematxeak beren zuloetan erdi irtenak,

burua etsaiaren kanoietarik gorde ezinik,

berauek orroa eta altzairu-erauntsi baten biltzen zuten artean!

Hegoaldean kai babesleak ageri ziren, txikitatik

ezagunak zituzten itsas labarrak eta olatu-aparra,

oraindik maite zuten bizimoduaren irudiak:

baina are maiteago itsasertz hori, bizirik iraunen bazuen,

tiraniaren ilunpeetarik gerizaturik ikustea.

Askatasuna ez zegoen haien ahoan: baina irautera bultzatzen zituen,

ezin amore eman zezakeen haragian sorturiko altzairuzko iturria zen,

Libre izateko gogo bizia.

Eta orain, bere 75ekoa mutu, urruti gabe zegoen Donostia tippitik

ikusi zituzten Nabarrakoak txalupa nekez jaisten, eta poliki-poliki,

hankaz gorako karramarro puxkatu baten gisara,

haiengana hurbiltzen. Oihuka eta pozik agurtu zituzten

bizirik atera zirenak, azkenik haiek behintzat salbatzea izanen zutelakoan.

Bateleko arraunlariak oro zaurturik ziren —

odola arraunei beheiti limurtzen ari zen, haien uberan isuriaz:

Eta zurubiak jaitsi zituzten, gizon haiek jasotzeko,

zauriek hain makaldurik non untzi gainera haurrak bailiran

garraiatu beharko baitzituzten.

Baina ikusi zuten erabat erraturik zeudela.

Zeren txalupan zutunik bateleko marinel lohitsu

horietako batek honela agurtu baitzituen:

«Ofizialak zuen benda eta ur upel guzien bila igorri gaitu.

Gero sartu Bermeon.

Guk pilota joko hau amaitu behar dugu eta».

Donostiako kapitainak negarrez, otoi, arren, salbatzeko eskatu zien:

baina euskaldunek ez zuten partida utziko amaitu baino lehen.

Bendak hartu zituzten biraoka itzultzea gehiegi luzatzen ari zirelako,

baita ur upelak ere, untziko suak menderatuko bazituzten:

eta arraunei gogor eraginez atzera abiatu ziren berriro Nabarrara,

ur gaineko odol-lorratzari jarraiki, arrats hartako oskorria.

Beste bi orduz borrokatu ziren, oinpean Nabarra

meta bat burdin, ilaun eta txingar bilakatzen zitzaielarik.

Apur batez menderatu sugarrak nagusitu ziren ostera ere.

Brankako kanoia lehertu zietenean

txopakoa ekarri zuten aurrera.

Mindurik gudukatu ziren, hiltzear zeudela jakinik:

baina zulatutako itsasuntzitik sartzen zen ur guziak

ez zuen haien maitasuna, haien bihotzeko sua itzaltzerik izan.

Banan-banan untzi gainean jausten ziren gorpuak

suak hartzen zituen, heriotzak izpiritu gartsu horiek

agerian utzi nahi balitu legez. Beste bi orduz borrokatu ziren

eta zazpiak irian beren azken obusa jaurti.

Ofizial guziak hil ziren bat izan ezik. Makinari guziak hil ziren

bat izan ezik. Berrogeita hamar marineletarik denak hil ziren

hamalau izan ezik —eta hauek oro erdi hilik zauriz josirik.

Eta gaueko ihintza abaildu zen errauts-malko isilak legez.

eta Nabarraren mihia mututu egin zen. Hegoaldean

babes portuak ilundu egin ziren, ilundu, halaber,

ongi ezagutzen zituzten itsas labarrak eta ur mehe ferdeak.

Bertatik beha zituzten lagunek

ilunabarreko argi hitsean agertzea espero zuten

bandera zuriaren ordez

hamalauak zurezko batelean igotzen ikusi zituzten

eta, indarge, kostaldera jo.

Orduan Canariasek txalupa bat bota zuen uretara,

ehiza txakur baten pare, zalu eta gupidagabeki,

haien atzetik abiatu zena.

Baina odolusturik ere hezur-haragizko eskifaia hark

ez zuen borrokatu gabe amore emanen patuaren aitzinean:

indar guziak bildu zituzten azken erronka botatzeko,

arraunak untziratu eta eskuko bonbak jaurtiki

hurreratu nahi zuen txaluparen aurka.

Kondairan jadanik haiendako leku bat zizelkatua zuten eskuek, ordea,

huts egin zieten hondarrean: indarrik gabe, eskuko bonbak

uretan erori ziren urrun arerioengandik

eta hauek azkenik, arpeoz lotu zituzten,

Nabarra txopatik Kantauri itsaso isilean hondoratzen zelarik.

* * *

Haien bizitza ez zen liluragarria.

Guduan sartu ziren galduko zutela aurreikusirik

eta galdu egin zuten. Bizkaiko tirainak anitzen hezur

tematsuen gainean ari dira orain goitibeheiti.

Gainontzekoek euren untzien patu herdoildu bera

dute zain espetxeetan, hesien inguruan haizea hasperenka

ari den bitartean — Euskal Herriko gizonak,

Kantauri Itsasoko arrantzaleak.

Jende arrunt hark ez zion bizitzari mitoaren distirarik eskatzen:

beren ohitura zaharrak maite zituzten, horregatik

bihotz zaildu haiek heriotza nahiago izan zuten

errenditu baino...

Hilkorrak dira hitz hauek baita gogora dakartzaten ekintzak ere..

baina hazi hau loratuko da noizbait, askatasuna

gizakiaren hitz sortzailea berriro bilakatzen den egunean.

Askatasuna hitz bat baino gehiago zen, agintarien diru xehe merkea

bainoago beraiek likistutako bakearen gonapean

herria oinaze-astora eraman eta sarraskitu zuten politikarien

txanpon ugerra bainoago. Baina hauei zer geratuko zaie?

Historiak erabat erdeinatuko ditu eta mamuen antzera

bizi izanen dira beren politika ziztrinen oskol belztuetan.

Hemen aipatu ditudanendako, berriz, askatasuna hezur-haragizkoa zen —

Gorputz hilkorra, bai, armaren errekamara bezain beroa;

eta hala ere, gudu larriak maitasunaren punturik gorenera

eraman zuen eta hilezkor bihurrarazi;

eta haren argiak dirdir dagi oraindik ere denbora garrenean,

erraustutako izar bat legez, Nabarraren bihotzeko sua

itsasoaren golkoan amatatu baino askozaz geroago.

                        Heriotzarako oberturak (1938)