Literatur Emailuak
Susa literatura argitaletxea

 

II. Mundu Gerra eta literatura

 

Europan II. Mundu Gerra amaitu zela 60 urte bete diren honetan, errepaso azkar batek erakusten du gerra horrek ez duela isla handirik izan gure literaturan, ez behintzat I. Mundu Gerrak, "Gerla handiak", edo Espainiako Gerrak izan dutena. Ez dira gehiegi, baina zerbait bada. Oraindik orain, 2004.ean kaleratu zen Blackout eleberria, Xabier Montoiarena, Paris okupatua eta okupazio bera gai dituena; ipuinak ere badira;Etienne Salaberrik  Ene Sinestea liburuan kapitulu oso eta interesgarri bat eskaintzen dio gerlari; 1941ean hautsa harrotzeko moduko Petain Marechala, Frantziaren aintzindaria obra dago, Domingo Soubeletena....

Duela 10 urte, gerraren 50. urteurrenaren karietara, Eusko Ikaskuntzak jardunaldi batzuk antolatu zituen gerra eta literaturaz, eta haren emaitza aldizkari batean eman, Cuadernos de Sección. Hizkuntza eta Literatura agerkarian, Oihenart bildumako 14. alean. Zenbaki horretako artikulu guztiak Interneten irakur daitezke, euskomedia.org gunean. Hor badira, Gerla Handiaz dihardutenez gain, II. Mundu Gerrari eskainiak zenbait artikulu alemanen okupazioaz, Zuberoako liberazioaz, Paris okupatuaz... Xipri Arbelbidek, Txomin Peillenek, Piarres Xarritonek eta Xabier Iratzederrek idatziak, besteak beste.

Bada artikulu bat bereziki II. Mundu Gerraz eta bertsogileez diharduena, Patri Urkizuk idatzia, Bertsogileak eta  II. Mundu Gerratea izena duena.

   
Inongo bilaketa lanik egin gabe, jardunaldi hauek aztertutakoaz gain egiteko dagoelako oraindik azterlana (Eskualduna aldizkariko garai horretako artikuluak, kasu), guk hona, efemeride haren oroimenean, Xabier Iratzederren sei poema ekarri nahi izan ditugu. Ezagunak dira hildako anaiari eta haren hiletari eskainiak, eta baita beste lau ere, gerra haren hotsa dakartenak.

 

 

 Begiak


Xabier Iratzeder

Begiak ilun, begiak gorri,

     Guziak zaizkit etorri,
Dang, dang jo baitu egun ezkila
      «Gerla ote dugu gerla?»

«Ez dakit eta...» Gerla gauz latza!
      Zoazte, urtzen zait bihotza.
Ez zadazue hola begira
      Zoazte, noan elizara.

«Jauna, Jaun ona, oi, zoin argiak
      Diren gizonen begiak!
Entzun nezazu beltz edo urdin
      Hetarikan urrun dadin.

Bai, urrun dadin gerla beltz hori
      Irriz dauden biziari.
Bai, irriz dauden edo bederen
      Gerlarekin hets ez diten.»

Ondikotz! jada jo dut ezkila.
      Bai, begi maiteak «Gerla!»
Zenbatek dute beren behako
      Xoragarria galduko!

Nigarrek, suek janen dituzte
      Bainan... ikusiko dute:
Zeruko argiz beteko dire
      Gerla beltzak hilik ere

 

  Gerla-ezkila zinez jo ondoan,  3-9-39
Donibanen

 

Hila da


 Xabier Iratzeder

Ez ninduen sekulan herioak laztu.

Egun nere gogoak guzietan ditu
Haren ikara eta usainak senditzen.
Errobiko zelaia gaur hola zerk zaitu,
Gozo hura kendurik hainbertze usaintzen.

Beldur nago ez baitut nigarrik ixurtzen,
Beldur bihotza zapart eginik ez naizen,
Penak salatu gabe, hemen flakatuko.
Denak zerk ote ditu gaur hola usaintzen?
Lohitik heldu dira, lohi itzultzeko...

Pertsukeri hoik oro ezin jasan zaizko
Bihotz huni; egiten baitiotet uko.
Doala ba lasaiki nere zorigaitza.
Ixil ba ixil, nere penen entzuteko.
Oi, gaindi egin gabe huts hadi bihotza.

Eskuratu dut atzo arrebaren hitza
Ikasi baitaut anai baten heriotza.
Azpian eman zautan: «Zure Mayi» eta
Nigar bat... ezin gordez pena horren gaitza.
Gaixoak! zertan zaizte Ama eta Aita.

Mixel, nere anaia suhar eta hauta,
Berri beltz hori ezin sinetsia baita,
Zato, ager zakizkit, egidazu irri.
Zato lehen bezala dugun biek kanta;
Bi bozetan lot gaiten zure kantu horri:

«Ttipi ttipitik...» bainan bakarrik naiz ari...
Ahantzi ote zaitzu, oihuz nago zuri
Zure anai leialaz, Mixel, orroit zaite.
Itsasoan arrauka, mendietan kurri
Elgarrekin joaitea hain ginuen maite.

Orai denak ahantzi zaizkituz, ba ote?
Bihotzek ahanzterik sekulan ez dute:
Ixilik orroit zaude, ez zaitut ahantzi
Ez eta ahantziko zu ganat jin arte,
Zuri esker delakotz nere karra bizi.

Zuk dautazu Herria hola maitarazi
Zure gogotik, zure karretik datortzi
Nere amets zabalak, pertsulari karra.
Hiltzekotan hiltze hau zinuen merezi:
Herriaren zaintzale, etsaier begira.

 

  Goizean,  19-7-40
Larresoron

 

Alargun


Xabier Iratzeder

 

Kapadun bat nigarrez ikusi dut egun
Elizatik ilkitzen gure Ama lagun:
     Zure maitea alargun...

 


Anaiaren ehortz-egunean 9-8-40


 

Zarrapo


Xabier Iratzeder


 

Leiotik xeletaka ditugu ikusi
Kantari iragaiten karrikan nagusi.
Noiz ganen ote dire hemendik ihesi?

Gaua da... Haizeak daut bisaia zafratzen
Urrundik bafadaka baititut aditzen.
Huna nun dardaraka barnerat joan naizen.

Kantuak bihotzean egin daut zarrapo...

                      * * *

Ar kantuz lerro lerro xut eta espantu,
Bai egin nigarrari salbaiki gaur kantu,
Herraz gare maiz jada herraz kasik hantu.

                      * * *

Neri so dena odol baituzu bisaia,
Pilpilka ikusten dut, oi ene anaia,
Hil gabe egin duzun «Aitaren» nasaia.

Zu maitez ene baitan ez daite herrarik
Halere kantu ozar horiek utzirik
Zoazkite, ar nadien nigarrez lasairik...

 
18-8-40
Donibanen

 

Mendiak su

Xabier Iratzeder


 

Anaia, beha nerekin Mendi haukien ederra:
Sorbaldak hezur badaude eta burua zoin gora,
Altzoan diren etxetan ezin sartua beldurra.

Iragaitean lanoak ari zaizkote fereka,
Mendeal eta hegoak soinuz errekaz erreka,
Eta goizeko argia su-pindarretan musuka.

Gerlak jin eta gerlak joan. Mendiak xutik egoki.
Bi aldeetan Semeak dena odol hil izaki,
Eta daldara bat gabe patxadan daude lasaiki.

Hemen bazine, Anaia, mendi buruen pizteko!
Lo dauzi... eta gazteak hoztu ala hil baitzaizko,
Euskal-Herria ari da, histen, arrozten betiko...

Bizi garenak hotz gaude; zuk, bil zazu, bil, Anaia,
Gure zaintzeko, dena su, erori uzta nasaia;
Bil zuen gogo kartsuen aize zirimol arraia.

Sistuz inarros zatzue Mendi harroka zaharrak!
Eta, iratzar ditezen bihotzak eta hezurrak,
Mendi gaineri burrunban doazkotela su garrak!

 

5-8-41
Larresoron


 

Nun ote zare?

Xabier Iratzeder


 

Alemaneri ihes, Lazkaorat joana,
            zenbeit pertsu berri galdetu zioten
            eta iheslarien mina zitzaion ezpainerat jauzi.

Nun ote zare, nere Herriko mendi-gain urdin goxoa?
Noiz ote dut ikusiko haurreko etxe xokoa?
Eta neri irri gogoz ene Ama gaixoa?

Supazterrean bazaudelarik, begitartea urtua,
Entzun, Ama, haizearen auhen luzeen sistua
Eta zure Semearen herrirako kantua.

Amatto, otoi! ez egon hola suari beha nigarrez:
Laster nuzu etorriko, zu besarkatu beharrez.
Oi amatto hain maitea, ez egon ba nigarrez.

Etorriko naiz iluntze betez, kantari eta amultsu:
Zure esku xaharreri emanik musu ta musu,
Luze-luze bizitzeko elgarrekin dohatsu.

Nahasi zaikun mundu zabal hau zeruko Jaunak derama.
Beude hartan otoitzez bat, zure ta nere arima,
Hilik ere izateko betikotz bat, oi Ama.

 

20-7-43
Lazkaon