Miguel Unamuno

XIII

Handik egun gutxiren buruan, goiz batez, Liduvina Augustoren gelan sartu eta esan zion atean andereño bat zegoela Augusto etxean zenez galdezka.

— Andereño bat?

— Bai, bera, pianista.

— Eugenia?

— Eugenia, bai. Bistan da ez zarela erotu den bakarra. Dardarka has zen Augusto gizajoa. Gatibu ikusten zuen bere burua. Zutitu, arin-arin garbitu, jantzi eta han joan zen edozertarako prest.

— Badakit, don Augusto jauna —esan zion Eugeniak ikusi bezain pronto—, zeure egin duzula nire akreedorearekin dudan zorra, zure gain hartu duzula nire etxearen hipoteka.

— Ez dizut ukatuko.

— Zer eskubide duzu hori egiteko?

— Herritar guztiek dute eskubidea, andereño, jabeak saldu nahi izanez gero edozer gauza erosteko.

— Ez dut hori esan nahi, baizik eta zertarako erosi duzun.

— Pena ematen zidalako zu horrelako gizon baten menpe ikusteak, bost axola zatzaizkiona beharbada eta trafikatzaile bihotz-gogor bat besterik iruditu ez zaidana.

— Eta, zuri ez natzaizunez bost axola, zure menpeko izatea nahi duzu, ezta?

— Ez, horrelakorik ez, sekula ez! Sekula ez, Eugenia, sekula ez! Nik ez dut nahi zu nire menpeko izaterik. Min egiten didazu horrelakorik pentsatze hutsarekin. Ikusiko duzu —bakarrik utzi eta atera egin zen zeharo asaldaturik.

Handik gutxira itzuli zen paper batzuekin.

— Hona, Eugenia, zure zorra egiaztatzen duten dokumentuak. Har itzazu eta egin ezazu nahi duzuna.

— Nola?

— Bai, uko egiten diodala denari. Horretarako erosi nuen.

— Banekien bai nik, eta horrexegatik esan dizut ni zure menpeko izatea besterik ez duzula nahi. Esker onaren bidez lotu nahi nauzu. Erosi egin nahi nauzu!

— Eugenia! Eugenia!

— Bai, erosi egin nahi nauzu, erosi; zuk erosi nahi duzuna... ez da nire maitasuna, hori ez baita erosten, nire gorputza baizik!

— Eugenia! Eugenia!

— Hori, zuk sinetsi ala ez, zitalkeria da, zitalkeria hutsa!

— Eugenia, Jainkoarren, Eugenia!

— Ez zakizkit gehiago hurbildu, edozertako kapaz naiz eta!

— Hara, bada, hurbildu egingo natzaizu. Jo nazazu, Eugenia, jo nazazu; irain nazazu, egidazu tu, egidazu nahi duzuna!

— Ez duzu ezer merezi —eta zutitu egin zen Eugenia—; banoa, baina ez ezazu ahaztu ez dudala onartzen zure limosna edo eskaintza hori! Inoiz ez bezala lan egingo dut; lan eginaraziko diot nire senargaiari, laster nire senarra izango denari, eta konponduko gara bizitzeko. Eta etxeari dagokionez, zuretzako.

— Nik ez dizut, ordea, eragozpenik jarriko delako senargai horrekin ezkontzeko!

— Nola? Nola? Zer da hori?

— Hori ez baitut egin zuk, esker onez, senartzat har nazazun!... Uko egiten baitiot nire zorionari, hobeto esanda, nire zoriona zu, nahi duzun senarrarekin, zoriontsu izatea baita!...

— Orain konturatzen naiz, bai; zuk biktima heroikoarena egin nahi duzu, martiriarena! Esana dizut: zuretzako etxea. Erregalatu egiten dizut.

— Baina Eugenia, Eugenia...

— Aski da!

Eta begirada aldendurik, galdu egin ziren suzko bi begi haiek.

Une batez beste mundu batean bailegoen gelditu zen Augusto, existitzen zenik ere konturatu gabe, eta biltzen zuen nahasmenduzko lainoa astindu zuenean, sonbreroa hartu eta kanpora irten zen kalerik kale ibiltzera. San Martin izeneko eliza baten ondotik pasa zenean, barrura sartu zen, zertan ari zen konturatu ere egin gabe. Sartu zenean aldare nagusiaren aurreko lanparatxoa erdi itzaliaren distira ahula besterik ez zuen ikusi. Iluntasun usaina, zahar usaina sumatu zuen, intsentsutan lurrindutako tradizio usaina, mendetako etxearena, eta banku batean esertzera joan zen itsumustuan. Eseri bainoago gorputzari bertan erortzen utzi zion. Nekatuta sentitzen zen, izugarri nekatuta eta arnasten zuen iluntasun hura guztia, zahar usain hura guztia bihotza estutzen ariko bailitzaion. Urrundik, oso urrundik zetorrela zirudien xuxurlaketa baten artetik eztul neurtu bat entzun zitekeen tarteka. Ama etorri zitzaion gogora.

Begiak itxi eta amets egin zuen berriro harako etxe goxo eta epel harekin, nola sartzen zen argia leihoko errezeletan brodaturiko lore xurien artetik! Berriro ikusi zuen ama, hara eta hona zaratarik egin gabe, beltzez jantzia beti, malko hondar zen irribarre hura zuela. Eta seme zeneko bizitza hura etorri zitzaion akordura, amaren baitan eta babespean bizi zenekoa, eta baita emakume gaixo haren heriotza geldo, benazko, ezti eta minik gabekoa ere, hotsik atera gabe hegan hasten den pasoko txoria bezala joan baitzen. Gero Orfeoren aurkikuntza gogoratu edo berramestu zuen, eta handik gutxira halako egoera espiritual batean murgildu zen, non bere aurretik, zinematografoz, ikuskaririk harrigarrienak pasatzen zitzaizkion.

Gizon bat zeukan aldamenean, xuxurlaka otoitzean. Zutitu egin zen gizona kanpora ateratzeko eta jarraitu egin zion. Eliz atarian gizon hark eskuineko hatz luzea eta bizkorra pontean sartu, Augustori ur bedeinkatua eskaini eta aitaren egin zuen. Batera suertatu ziren kanpoko burdin hesian.

— Don Avito! —esan zuen Augustok ozenki.

— Neu nauk, Augustito, neu nauk!

— Zu hemendik?

— Ni hemendik, bai; asko erakusten dik bizitzak, eta are gehiago heriotzak; zientziak baino gehiago, askoz ere gehiago erakusten ditek.

— Non da, ordea, jenio izan behar zuena?

Don Avito Carrascalek bere semearen gertaera negargarria kontatu zion. Eta honda esan zuen bukaeran:

— Horra, Augustito, nondik nora etorri naizen hona...

Lurrari begira zihoan Augusto, ezer esan gabe. Zumardian barna zihoazen.

— Bai, Augusto, bai —jarraitu zuen don Avitok—; bizitza bera duk bizitzako maisu bakarra; ez zagok beste pedagogiarik. Biziz baino ez duk bizitzen ikasten, eta gizon bakoitzari zagokiok bizitzen berriro ikasten hastea...

— Eta belaunaldien lana, don Avito, gizaldien ekarpena?

— Bi ekarpen besterik ez zagok: ilusioena eta etsipenena, eta horiek biak orain dela gutxi topo egin dugun tokian baino ez daitezkek aurkitu: elizan. Egingo nikek ilusio handiren batek edo etsipen handiren batek eraman hauela hara.

— Bi gauzek.

— Bi gauzek, bai, jakina. Ilusioak, itxaropenak, etsipena sortzen baitu, oroitzapena; eta etsipenak, oroitzapenak, berriz, ilusioa, itxaropena. Zientzia errealitatea duk, oraina duk, Augusto maitea, eta, honezkero, nik ezin diat inolaz ere oraingo ezertatik bizi. Nire Apolodoro gizajoa, nire biktima —zioen negar ahotsez—, hil zenetik, bere buruaz beste egin zuenetik, ez duk orain posiblerik, ez duk ez zientzia ez errealitaterik niri balioko didanik; harekin oroituz edo haren zain baino ez naitekek bizi. Eta ilusioak eta etsipenak oro biltzen dituen etxe horretara joan nauk: elizara!

— Fededun al zara, hortaz, orain?

— Neronek ba al zakiat, bada!

— Baina ez al duzu sinesten?

— Ez zakiat sinisten dudan ala ez; errezatu egiten dudala, horixe zakiat. Eta ez zakiat ondo zer errezatzen dudan. Taldetxo bat biltzen gaituk han, ilunabarrean, errosarioa errezatzeko. Ez zakiat nor diren, haiek ere ez naitek ezagutzen, baina halako elkartasun bat sentitzen diagu gure artean, elkarrekiko komunio estuan egoten gaituk. Gizadiak jenioak zer arraiotako behar ote dituen pentsatzen diat orain.

— Eta emaztea, don Avito?

— A, emaztea! —esan zuen Carrascalek, eta bazirudien begi batean azaldu zitzaion malkoak barne argitasuna eman ziola—. Nire emaztea! Orain deskubritu diat! Ezbehar izugarri hura gertatu arte ez diat jakin nor neukan aldamenean. Orduan sartu ninduan, bai, beste inoiz ez bezala, bizitzaren misterioan, nire Apolodorok bere buruaz beste egin eta hurrengo gau izugarri haietan, etengabeko negarrari emanik, nire burua haren magalean, amarenean, etzaten nuenean. Eta hark, eskua burutik goxo-goxo pasatzen zidala, esaten zidaan: «Gaixo seme nirea, gaixo seme nirea!» Sekulan, sekulan ez duk orain baino amago izan. Sekulan ez nian uste izango, hura ama egin nuenean, eta nola, jenioaren lehengaia eman ziezadan besterik gabe..., sekulan ez nian uste izango hura ama egin nuenean, egunen batean nik ere hura amatzat hartu beharra izango nuenik. Nirea ez bainuen ezagutu, Augusto, ez nian ezagutu; nik ez diat amarik izan, ez diat jakin ama edukitzea zer den, emazteak bere eta bion semea galtzearekin bere burua nire amatzat ikusi duen arte. Hik ezagutu huen hirea, Augusto, doa Soledad andre aparta; bestela, ezkontzeko esango niake.

— Ezagutu nuen, bai, don Avito, bai eta galdu ere, eta horretantxe ari nintzen han, elizan, harekin akordatzen...

— Bada, berriro amarik eduki nahi baduk, ezkondu hadi, Augusto, ezkondu!

— Ez, nire ama hura ez, nire ama hura ez dut berriro izango.

— Egia duk hori, baina ezkondu hadi!

— Nola, ordea? —esan zion Augustok irribarre bortxatu batez eta don Avitoren doktrinetako batetik entzundakoa gogoratuz—. Nola? Deduktiboki ala induktiboki?

— Utz itzak alde batera orain kontu horiek, Augusto, ez iezadak tragediarik gogorarazi, Jainkoarren! Baina..., tira, hire umoreari jarraitzearren, ezkondu hadi intuitiboki!

— Eta maite dudan emakumeak maite ez banau?

— Ezkondu hadi maite hauen emakumearekin, nahiz eta hik hura ez maite izan. Hobe duk norberaren maitasuna bestek konkistatzeko ezkontzea, norberak besterena konkistatzeko baino. Bila ezak maite hauen bat.

Neskato arropa lisatzailearen irudia pasa zitzaion Augustori tximista bezala. Sinetsita baitzegoen gajo hura berarekin maiteminduta gelditu zela.

Gero don Avito jaunari agur esan eta kasinorantz abiatu zen Augusto. Xake partida bat egin nahi zuen Victorrekin, buruko eta bihotzeko lainoa astintzearren.