Nere eun oberenak
Orixe
Emen dituzu, euskal olerkari aundi baten azken-poesi-lanak. Bein
aurten 25'garrenez ospatzen dugu emen Larrea'n Olerti-Eguna zala-ta, Orixe'k
27 orrialdeko makiñaz idatzita idaztiño bat ezarri ta eman zidan, esanez:
«Emen duzu, Aita Onaindia, olerki-morkoxka au, "Nere eun oberenak" deritzana».
Eta ementxe daukat idaztiño ori, erliki bezela. Etzion amaia ezarri bere
asmoari, Jaunak aurretik berera dei egin ziolako. Nai zitun eun oietatik
bederatzi utzi zizkigun. Onek dakusagunez, gure Orixe, Jainkoak eraman zigunean
ere, lanean ari zan gogotsu, olerki lanean ain zuzen. Ark bai euskal griña!
Izpillu bikain guztiontzat!
Auñamendi'k 1972'an, Orixe'ren «Euskaldunak poema eta Olerki guziak»
argitara aurretxoan nik adierazi nion, argitalpen ura prestatzen ziarduan J.I.
Goikoetxea, «Gaztelu»-ri, nola neuzkan nik Orixe'ren azken olerki batzuk, nere
ustez, azkenengoak ziralako, iñoiz eta iñon argitaratu gabeak. Etzidan
jaramonik egin, bere lana aurreratua zeukalako bear bada. Eta ez datoz
esandako bilduma oso orretan.
Oietatik batzuk, iru bat edo, «Olerti»-n dauzkazu, baiña gaiñerakoak ez
dute oraindik argirik ikusi. Idaztiño ortan dator azken poesi oieri ezarri zien
sarrera ere, lau orrialdekoa. Onek argiro adierazten digu, Orixe'k, poesi
arloan bereziki ainbat lan eder osatu ondoren, nolako pentsamentuak zebilzkan
bizitzako azken-aldian. Idazkeraz ere berak utzi zituan bezela dauzkazu
olerkiok.
A.O.
NERE EUN OBERENAK. (EBANGELIO'TIK)
Nere bizi guzian bertsoen etsai izan naiz, ozenki esateko, beintzat,
ez, kantatzeko. Oraiñarte egin ditugun bertsoak nekagarri dira. Zergatik?
Edozein mugimentu edo ritmoartzen dala ere, doiñu zurrena edo berdiñera iotzen
baitute (al tono recto).Batez ere, erdal-kutsuzko indar-azentuz irakurtzen
ba'dira. Eguneroko izketa arruntak, igikera edo ritmoaaldatsugo du ta ederrago,
neurtitzik ederrenak baiño. Nik bertsotan gaitzesten dudana, mintzoa bakarra
da; bestela, neurtitza geiago lantzen da ideiari dagokionez, eta orregatik,
bertsotan gauza asko daude obeki esanik izketa askatuan baiño. Alde ontatik ez
naiz bertsoen etsai; baiña zail da bi gauza auek elkartzen: esan-bearra ta
doiñua. Ez ote ditezke elkartu oraindaiño baiño geiago, euskeraz beintzat?
Nik asmatu dudan igikera edo ritmoa latiñaren antzera izketa arrunta
dirudina da. Nere bertso auen silabak bapanatu nai ba'dira, ez dira berdiñak
izango: amabost silabatik emezortzira bitartea izango dute. Euskerak iru
silabako itzak biziro ditu maite, ta ortaz baliatuki, sei-etena artzen dut
oiñarri, bosteko ta laukoarekin ere naste, ederki sartzen baitira mugimentu
berean. Beraz, seiko oyek derama mugimentua, usuago erabiliz nabarbentzen
baldin ba'da.
Bi silabako itzetan, edo bakarrean ere, bakar orrek azentu bikoitza
baldin ba du, bi azentu erauntsi gertatzen dira: perispómenosedo bizkarduna, ta
perispómenos supinusedo magalduna. Gergorianoz esan, clivis, podatus ( ), ( ).
Bi ontatik nekez ateratzen dira gaztelanizko bertsoak, eta azentu indartsua
dala bide, zurrunago ta lotuago gelditzen dira.
Beste lau azentu-mota ba ditu euskerak iru silabako itzetan:
scandicusedo zurubi-gora, climacusedo zurubi-bera, torculusedo bizkarduna, eta
porrectusedo magalduna, gergori-kantak bezalaxe:
a-di-zu (scandicus),
non-go-à zera? (climacus),
gizóna (torculus),
gizòna (porrectus).
Lau silabako ta bestekoek ere, gorabera oriek artzen ditute.
Sic te, diva / potens Cypri, (lau ta lau)
Sic fratres Helenae/lucida sidera. (sei ta sei)
Ate gorri / zurezkoa, (Lizardi) (lau ta lau)
zoazte iradu / urrundu bearka (Lizardi) (sei ta sei)
Bostekoa seikoarekin, errezago besterik ez:
Aequam memento / rebus in arduis (bost eta sei)
Ta zuek nora? txoriok, saldoka... (bost eta sei)
Bertso auek ongi egiten ba'dira, ba-dute neke prosaismo'ra ez
erortzeko, punturik edo rima'rik ez dute bear.
Asi nadin, bada, bertso au saiatzen. Orra, irakurle, nik pentsatu gabe,
bertsotan ari naiz. Musika onekin aztuko zaizkigu puntu ta bertsoak.
Oraiñarteko bertsoak begientzat egiñak dirudite, ez belarrientzat.
Zertako beti, bertsoak oinbeste silaba, koplak oinbeste bertso, ta osoak
oinbeste kopla? Eta zertako lerro laburretan ipiñi? Ez al litzake obeki, prosa
bezala eman, aurrenean mugimentua nola dan adierazi, eta aldatu bear baldin
ba'da, aldian aldian deitu, musikan egiñ oi danez? Belarriak iritzi bear dio
mugimentuari; ez begiak.
Ba'dira, bai, zortziko ta olakoetan ere, erderatik diran aren, kopla
biribilak, esaterako, zazpi ta seikoetan, baiñan irakurtzean oztopoa errez
arkitzen da, itz-urrena prosan bezala ez baldin ba'dago. Bost eta bostekoak,
ondo egiñik ba-daude, irakurri ditezke ia prosa bezala, musikaren gora-bera ta
kako-makoak galtzen ez ditutela; baiñan etena beti bat izate orrek, belarria
aspertzen du, ozenki esateko:
5 eta 5: Itxaso bare, /zelai
urdiña, clim. scand.
muga biribil, / belar-berdiña. cliv. clim. grav. scand.
Etenak aspertzen nau, ni beiñipein.
7 ta 6: Paris'ko txolarrea, / zertan aiz
berezi scand.elim.flex.
nere erriko batez? cliv. scand. flex.
kideago zaitezten, / ez dakik prantsesez scand.flex.clim.
resup./elim.scand.flex.
5 eta 6: sar naun geldixe / taupaka biotza.
cliv.scand.flex.porr.clim.
6 ta 5: egonean daude / zuaitzak
ere. clim.scand.clim.cadens.
6 ta 6: Adiskide kutun, / lagun
zorigabe, cliv.scand.cliv.scand.pod.
Etena berdiñegi.
Esan ditudan 4, 5, 6, nâste, etena aldatsugoa dute, ta musikaz ia prosa
bezain bikaiñak dira, mugimentua ongi eraman ezkero, seikoa nagusitzen dala,
tarteka.
Nik lerro laburreri agur egin diet, eta prosa bezala emango ditut.
Ebangelio'tik artu ditudan gogorakizunok, irakurleak naierara irakuri betza:
nai dunak prosa antzera, nai dunak bertso antzera. Bietara eskatu didate
adiskide batzuk, eta orra bieri gustoa eman.
Gaztelanizko ta prantsesezko bertsoen aldean musika aundia dute gureok.
Aiek ez dira ateratzen cliviseta podatus'etik. Oso bakan, kopla bakoitzean bein
edo bi aldiz, askotan beiñere ez ttorculuseta porrectus'etik. Guk ba-ditugu
gaiñera climacus,naiz soila, naiz resupinus,eta scandicus,naiz soila, naiz
flexus.Eta iru silaba bera diranean, climacus gravis,eta iru gora diranean,
scandicus acutus.
Aztertu bitez erderaz:
A las armas, valientes astures... (Jovellanos)
En nombre de Dios Padre... (Berceo)
En Jaén donde resido... (Baltasar de Alcázar)
El dulce lamentar de dos pastores. (Garcilaso)
I
In principio,
Asieran.
EGONA, BETA, BETI, PAKEA
Asierandio. Asiera zer da? Geldi-egonetik ibilira pasa. Egona, berriz, beti
bat dirudi. Ez ote beti bat, Iaungoiko-antzera?
Ez; ba-du lena, bai ere geroa, emen ez gaitezke noizkotik atera.
Lendanik ba-zan. Len orrek ere gerora garama.
Aurrenetik edo? Aurren orrek ere urrengoa dakar, atzerago dana. Emen ez
gaitezke nongotik atera. Iaungokoak, berriz, noiz-nongotik al du?
Asieranzer da? Zer da lendanik? Aurrenetikzer da? Gauzarik etzala? Ez
al zan ezer? Ez al zan iñor? Bai; asierarik iñoiz ez dun ua.
Nere buru onek ezin du asmatu asi gabekorik noiza bezain garbi.
Gauzarik etzala, ez ote zan utsa, utsarte ta zulo ertzikan gabea? Ez;
ba-zan norbait geldi-egon artan: bat, bete ta beti dan gure Iankoa.
Lenbizia baiño lenago zer zegon? Ila? Eriotza? Ez; Iainko bizia bere
betieran, beta baiño betego dan artan, Bere Beregan.
Betiera zer da? Nere buru onek eziñ asmatu du/beta bezain garbi.
Oi, beta, beta! Onen billa dabil eziñegonena. Bizitza zoroak atertzerik
ez du. Gizon zoratila, urduri, lo-galdu, beta billa dabil lotarako beintzat.
Ain zoro ez danak, egona, patxara, astia nai luke atseden artzeko.
Oi atsedena! /Auxe da bizia.
Nere bizi ontan atseden ederrak ba-ditut artuak, Iainkoak emanik.
Tximixten ziztuan Andes'etan gora, (zazpi milla terdi), geldi-geldi
noa, idi-begitik begiratu gabe. Esan diteke egal-ontzia /geldirik dagola.
Eta ni, berriz, erori ezkero nora nindoake? Utsera? Zulora? Bete dan
Argana.
Ez dut iñoiz ere orduan bezala auspoetan artu ain lasai arnasa. Bai
atsedena! Zuk emana, Iauna!
Atxitu dut beta, beti'ren aide urbilenekoa. Onela noa, betaz,
atsedenez, pakearen eskuz, bat, bete ta beti dan Iainkoagana.
II
In principio,
Aurrenean
BUKAERA, BETIRAUNDEA
Aurreneandio: aurrenak urrena, urrenak arago, ta noizbait... azkena. Azkenik
ote? Irudimena / ariñ arin doa izarretan barna lau aizeetara. Arkitzen du beti
izarren azkena.
Baiña mundu onek, besterik ez ba'litz, bukatzerik al du?
Ibilliz, ibilliz, urteen igurtziz, ikusten ditugu diranak oro igatzen
ari / belarra ximeltzen, ostoak erortzen, arkaitzak itzazten.
Aurrean daukat Atxiki-bazter arrikazkartegi. Burutik ileak erori
bezala, izotzaren lanez arri apurtuak erruz datorkio muturretik bera bere
magalera.
Beste mendiak ain laister ez ba'da, apurtuz apurtuz, txintxar, auts,
uts biurtzeraiño ioango ote dira?
Eta gizona? Gezurra diozu, David Hume zoro! «Pakean al ago» galdegin
zioten iltzeko bezperan lagunak, eta arek: «Ez diat kezkarik: Azken-zigarroa
biltzen ari nauk, eta berela uts biurtuko nauk».
Ba-ninderamaten nik ez iakin nora bost txapelokerrek ilun gorotzean
uritik aldera. Ioko naute tiroz; nere bizi au / lipar batean / oiñazerik gabe
bukatuko da. Ez dut min-bildurik. Eta gero, zer? Uts biurtuko?
Nâsi zait barrena, ez dezaket etsi; zein da nere kezka? Utsera-bearra?
Iñork aiña larri ba-daukat nik ere nere bizialdi nolabaitekoaz. Zerk
ikaratzen nau? / Ipernuak? Etzait / bururatzen ere. Izan, beintzat, izan;
bizi, beintzat, bizi. Ipernuan ere? Utsera, beiñipein, ez nadin etorri. Nik
iraun dezadan.
Ezpaiñez bederen goraintzi diot nere bizi au / Iaungoikoari.
Ba-naramate Iruiñ-inguruan igo eta igo. Gaztelu aldera? Asi naiz
lasaitzen ez ote nauten tiroz kalituko. Argitasuna! Oraindik bizi, / oraindik
iraun.
Ote da gizonik utsera biurtu siñesten digunik? Hume gezurtia!
Aurrenak urrena, urrenak arago, gero, bukaera. Ezer zan baiño len
zegoen uts ua, ta bukatu ba'litez legoken zuloa, biak utsak ote? Ez, arren, ez
arren!
Andes'en gaiñeko egazkiñ artatik bainon aundigoko salto bat eginda.
Nora bilduko naiz? Bat bete ta beti dan Aren altzora.
III
In principio
Asieran
Asierabaiño lenago zer ote? Betiraundea, betidanik eta betiko Dana «mugarik
bageko biziaren iabe, guzia batean, guzia batean». Gure beti onek, betierarekin
/ antzik bai ote du? Beso bat motza du, asierarena; bestea luzea, bukaerarena;
baiñan ez daukagu elkar lotzerik.
Betiraundea / zer dan, iñola ezin dugu iakin; urrundik sumatu bai,
baiña nola eziñ asmatu. Bi betien mugan / dagon ustai ori eziñ eten dut nik.
Oi Iaungoikoa! Nere buruaren zorabio ontan / nora noake ni? Erabili
ditut lur, itxaso, zeru, izarrak, guzia, atseden osorik arkitu gabe, betarena
baizik. Au ez da betikor. Badut adimena, onek esaten dit: ar ezak atseden beti
dan Arengan.
Zu zeregan zaude, naukazu Zuregan. Oi sartu ba'nendi Zure beti ontan!
Orduan nintzake betikor Zurekin. Nagon ni Zuregan. Onela nagola sumatu dezaket
betiraundearen / apur apur ori. Emen ez entzuten / deusen abarrotsik; emen dut
pakea neregan bildurik, Zuregan egonik.
Emen da bizia, emen atsegiña, emen atsedena. Noiz eta non nagon, ezer
ez dit neri. Betitasunari / darion pakean bizi nadin beti.
Zein aundi zaitudan ez naiz asiko ni; nere kaxkarrean zein aundi nauzun
ezin dut siñetsi.
Beso erdiz eta / beste beso luzez laztanduko zaitut, ene Iaungoikoa,
guzia batean, guzia betean.
IV
In principie erat
Asieran ba-zan.
ARKAITZAREN GAIÑEAN
Asieranba-zan. Gizonen izkuntzan dio Ioanes'ek: «Asieran bazan». Iaungoikoagan
izandurik ez da, izanenik ere. Zuzenago Kristok: «Abrahan zan baiño lenago ni
ba-naiz». Naiz besterik ez da gure Iaungoikoa.
«Naiz'ek esan dit», dio Moises'ek. (Cfr. hebraicum)
Izandua naiz ni. Zer izandua? Averte faciem,saiest begiak; ene
Iaungoikoa! nik neronenak lotsaz ixten ditut zer izandu naizan ez ikusteko.
Ezker alde ontan zer leize aundia, zer tulunbioa!
Zer izango naizan? Eskuiñ aldean or beste leizea, or zorabioa!
Zorabear onek ez ote du nonbait senda biderik? Eroritze ontan arkituko
ote dut zeri eldurik? Bai, Christus petra,arkaitza Kristo da. Au dut etxe, au
igesleku, au nere gaztelu, au nere indar. Ontan eseririk / nagola, ez naiz
zorabiatuko.
Arkaitz ontan arkitzen dut nik nere burua: naizesaten dut naizantxo
onek, zer izandu naizan, zer izango naizan buru eman gabe.
Ba-naiz, Iauna, ba-naiz. Augustin bezala milla pusketan or naiz ibilia
ni ni ez nintzala; ez, ez, ni nintzala. Oraiñ ustez, Zure erruki aundiz ez naiz
ordukoa. Bilduak ditut nere puskak oro neronengana. Obeki esan, bildu naiz
guzia, Iauna Zuregana.
Emengo egona, emengo bizia, bai dala bizia! Malkor, eta zelai, itsaso
ta legor, dardar otzikaraz beren koketatik atera ba'litez, emen nagoke, arkaitz
ontan sendo, ekuru, pakean.
Au, bai atsedena! Nora nindoake egon au utzita? Nere inguruan zora bedi
lurra, egin beza marru, ziztuka asi bitez bi tulunbioak nere bizi au iretsi
naiean. Atxiki nakion indar guziez arkaitz dan Kristori. Emen egongo naiz.
Kristogaz batean nere neurritxoan ni ere ba-naiz.
Pizten naizanean, esan dezadala puxka guziekin oso osoan: naiz.
V
Verbum apud Deum, Deus.
Itza Iainkoagan Iainko.
IAINKOA BEREGAN
Gauzariketzala, Iainkoa non zegon? Iñon ez; egonak luze ta zabala, noizko ta
nongoa berekin baititu. Nolabait ere / galdegin dezagun: non zan Iauingoikoa?
Bera beregan, muga bageko biziaren iabe, guzia batean, guzia betean.
Beregan zedukan adimen-Itza Bera bezain Iainko. Aitak, Bera dana ezagu
ta maita, iru Nortzu dira Iainko bakarrean. Aitaren Itz au Beraren altzoan,
beti betidanik ixilik ari da. Ez du noiz-nongorik, ez du eguratsik mintzo
biurtzeko. Ixiltasun au du / mintzo denen ama, soiñuen iturri. Aitaren Itz au
mintzo biurtu zan Gizon egitean. Gure buruko itz ixil au ere, agoan mintzo
zaigu bilakatzen.
Izan eta izan, izan besterik ez. Gizonen izkeran egon eta egon. Ez al
zan aspertzen? Aspertzen al gera gure kaxkarrean gerongan pentsatzen? Ordu
goxoak, ordu txoroak, pasa oi ditugu bakarrik izketan, ixilik, «ni ta ni, beti
ni, oro ni» buruan iraultzen. «Zer ote diote gizonek nigatik?» Bai oge biguña
bertan etziteko, iekitzeko nagi! Bai kabi goxoa, gerok xoxo eta gerok
xoxokume!
Iainkoaren antza genuke guk ere gure pentsaketan, Luziper'kume biur ez
ba'gendi. Uskeriz betetzen da gure barrena ez ba gakio Iainkoari lotzen. Gu ere
Beregan gaduzkalako, aundi ikusten gaitu.
Ba-zoan zerura mundu onetatik Iesus gure Iauna. Azken-otoitzean ikus
zer zion eskatzen Aitari: «Argitu nazazu, Aita, mundu au zan baiño lenago
Zuregan nedukan argitasunez. Ikus dezatela nola maite nauzun mundua baiño
len».
Izan eta izan, bizi eta bizi, iraun eta iraun, maita eta maita, Iainkoa
Beregan zoriontsu beti!
VI
Quod factum est, in Ipso vita erat.
Egiña dan oro, Argan bizia zan.
BETIDANIK ETA BETIKO
Zilegi bekit oraingoz, nere asmo ontarako, S. Augustiñek eta beste zenbait
Elizako gurasok bezala irakurtzea.
Beraz,betidanik naizala ni ere? Beraz ez utsetik. Zuregan nindagon / nolabait,
eta / Zuregan nago iñoiz ialki gabe. Oi zer atsegiña! Nola nindagon? eta nola
nago? Aitaren Itz ortan, erraiñu bezala. Ez gizaki antzo, bai Iainkoki antzo.
Dan oro Zuregan erraiñutzen da: denen ereduak zuregan dauzkazu.
Margorik, soiñurik, argirik ez duzu; baiña Zure baitan / or daude guzien /
iturburuak. Nola nago baiña? Eredu bizian, ez irudi illean. Ba-nintzan, beraz,
eta bizi nintzan.
Zer zan Zuregan neukan bizi or? Zure maitasuna: «Betiko maitez maite
zindudan» (in charitate perpetua dilexi te).Oi zer atsegiña!
Atsegin zaida ispillu orretan ni begiratzea, or garbi bainago. Etzaitu
likistu nere pekatuak. Aita onaren ispilu garbia, orbanik gabea! (speculum sine
macula... imago bonitatis....).
Averte faciem,saiestu begiak emen lur onetan izan naizanetik. Nere
izatea garbi ikusi nai dut or nagon bezala. Ortan pasa ditut ordu ederrak nerau
ikusten eta Zu maitatzen.
Maite ninduzun betiko maitez. Betidanik naiz, ez nator utsetik.
Betiko ote naiz? Ez noa utsera? Eziña, eziña! Zuk ala nai ta. Egin
duzun ezer / ez duzu gorroto. (Nihil odisti eorum quae fecisti).Utsera ba'nendi
Iainko al zinduket?
Kristoren itza: «Abrahan, Isaak, Iakob'en Iainkoa. Illena ez-baiña
biziena da goietako Iauna». Fedearen bidez Abrahan-seme naiz; beraz, ilda ere /
nere Iainko zaitut. Oi zer poz betea!
Bizi eta bizi, maitatu, maitatu.
VII
Et habitabat cum bestiis.
Eta eizeekin bizi zan.
BARU MENDIAN. A.
(Argitara emana)
VIII
Angeli ministrabant ei.
Aingeruak zitun serbitzari.
BARU MENDIAN. B.
Arkaitzgorrian eserita dago. Pizti ankerrak, gauez nai aiña sarraski ian eta,
zokoetan daude.
Ontan, basauntxume bildurti bat dator lenbizi dardaraz Iaunaren
ondora. Begietara begiratzen dio, urbilduz, iritxi zaio oiñetaraiño. Soiñekoari
usai egin dio. Mingain luzea agertuz ta gordez, sudur-mizpiletan bein ta berriz
sartuz, begietara so egiten dio. Iaunak ordun ari, eskuiñarekin illea
leguntzen.
Andik berela, basauntxumea itzali zaigu begien auretik. Non izkutatu
da?
Aingeruek, nonbait, eramana dute beren Iaunari lana antolatzeko. Uste
diteke Aingeru oriek / beti zeduzkala beren serbitzura; baiña zergatik ez
oraingoan, beintzat maia serbitzeko?
Luzaro gabe an agertzen da txalian okela, ageri ez diran eskuz ekarria.
Zer usai goxoa! Ez zan goxoago nik Ameriketan ian nendun arena. Zilegi bedi
nere baratzako basauntxume aren oroitzapena.
Iaunak begiak iasotzen ditu, / eskerrak emanez, Aitarengana. Berrogei
egun gose zegon arren, otzan eta pakez, arrapazka gabe iaten du bitiña.
Berriro begiak Aitagana iaso ta iekitzen da.
Aitaren gogara au baitu ianari Aingeru-erdian, mendiak utzita,
piztieri agur, giza-bila doa.
C. Mendi artan ziran piztean berri iakiteko, irakurrazu Kortleiner,
Archaeologia biblica.
IX
Ecce Agnus Dei.
Ona Iainko-Bildotsa.
MAITAGARRI
Maitagarri,naski, saillean bildotxa lagunekin lerro itzulipurdika laister
zaldien zalaparta gabe pakez dabilana. Maitagarri, bai ta, ardiak deizten
artzaia ari dala zamarrari usai egiten diona. Are maitagarri ilea klixkatzen
ari zaizkiola ixilik dagona. Mingarri, ordea, lepo egiteko maiean iarria!
Marrakarik ere ez labana sartzean. Iges egin nendun bein baiño geiotan ez
ikustearen neronek azia.
Eredu bikaiña Iauingoiko-Seme gizon egiñaren adierazteko, bildotx
ixila.
Iges egin nendun. Bai gizon minbera! Iainko-Bildotsa nere eskuz iltzeko
ez nintzan minbera!