Itzulpenei buruzko itzulpen bat

        Julio Cortázar-en artikulu hau Mayo aldizkariaren 1983ko abuztuko alean agertu zen. Ikusiko denez, itzulpen honek —atrebentziaz egina, denak bezala— edukiaren mamia baieztatzen du.

Translate, traduire, tradurre: itzuli

Julio Cortázar

euskaratzailea: Rober

Autore eskubideak iristen dira edo ez, baina iristen badira beti berandu ohi da, izan ere sheik petroliodun bat edo Henry Ford III.aren semea ez den idazle batek bere bizitzaren zati luze bat ahalera pasatzen du.

        Azken batean esan nahi dut autore eskubdeak inoiz espero ez nituenez gero (eta beharbada horregatik iritsi zitzaizkidan azkenean, gazte antsiatsu askorentzako zehar-aholku) nire bosturteko ugariren zati luze bat igaro nuela liburuak, jaiotze partidak, patenteak, kontsuletxeetko fakturak eta Unescoko zuzendari orokorraren informeak itzultzen, azken hauek kataluniar, ekuadortar, argentinar, euskaldun eta, galiziar kide ezberdin eta humoretsuen laguntzaz. Gaztetan, itzultzaile ixila, Marguerite Yourcenar-en "Mémoires d'Adrien" edo André Gideren "L'inmoraliste" bezalako liburuak itzultzen nituen bitartean sasoi deliziatsuak bizi nituen, eta urteak geroago egun haiek horrore edo letargiz betetako ihardunaldiez ordaindu nituen Nazio Batuetako zenbait adituren informeen aurrean soziologi/alfabetatze/arregadio/komunikabide masibo (sic)/bibliotekonomi/ur astunezko erreaktore atomiko eta abarreko "esferetan" (haiek honela idazten dute), orokorrean "informe" deitura merezi zutenek, baina bigarren adiera batetan.

        Itzulitako guzti horregatik orain atsegin ditut edozein testuren itzulpenean gertatzen diren transfornazio eta transgresio sotilak esanahiek hizkuntz zubiak gainditzen dituztenean eta San Quintinena da, galtzeak, derogazioak, batzutan parafrasi zoriontsuak eta bestetan hanka belauneraino; itzulpenaren ispiluan orijinalaren ezer ez da erabat erakusten, baliokidetza absolutuak ez dira inoiz pasatzen enbrioizkoenetik, "bihar osteguna da!" "demain c'est jeudi"ren ordez idaztetik. Ez dezagun hitzegin histori eta kultur bilakatzeak inposatzen duen bihurdura sotilaz; hau Borgesek inork ez bezala erakutsi zuen "Pierre Ménard, autor del Quijote"n non ez bait zegoen sikiera itzulpenik baizik eta lehenengo testutik erabat diferitzen zen hitzez hitzezko berregintza.

        Nire merezimendu nabariei esker nazioarteko erakundeetako itzultzailea izatetik begiratzaile bihurtu nintzen egunean, besteren itzulpenen irakurraldiek mementu ez aiseki ahanzkorrak ekarri zizkidaten. Jadanik gure folklore profesionalari dagokion adibide bat honako frantsesezko testu honena da: "Comme disait feu la président Roosevelt, rien n'est à craindre hormis la crainte elle-même"; alaiki itzulia izan zena: "Roosevelt presidenteak gartsuki esaten zuenez, inurrien beldurra inurriek beraiek sortzen dute." Onartuko da itzulpena aberatsago eta metafisikoagoa dela orijinala baino, eta gauza bera somatzen da Estatu Batuek Mexikori emandako beka batzuren informean, non "scholarship" hitza "ikasleez zamatutako itsasontzi bat" bezala ulertu bait zen, askatasun handiz nabigatzen ezarrita orrialde eta orrialdeetan zehar.

        (Eta nola ez aipatu italianeraren azterketa bat egin zuen espainiar kandidatua, bere adiskide bati esaten zionak: "Oso erraza, motel, nazioarteko zuzenbideari buruzko testu bat, arazorik gabekoa niretzat, abokatua naiz eta. Hala ere ongi ulertu ez nuena da zergatik "loro" bat agertzen zen noizbehinka, baina horretaz aparte...")

        Antza, ez naiz gauza serioski hitzegiteko itzulpenei buruz, gogoratzen ari bait naiz hogei urteetan argentinarrok jasan genuen latinista eta helenista nabaritzat jotzen zuten ministrari bat. Hain zen ministrari txarra ezen herriak latinaren zenbait esaeraren itzulpenak asmatu bait zizkion:

                Alea jacta est: "La jalea está hecha"

                Per secula seculorum: "Por el cerco se colaron"

                Res non verba: "La vaca no habla", oso argentinar antzekoa, ikusten denez.

        Eta adiskide bati egin zion erreflexio sakon bat bilarrean karanbola bat okertu zitzaionean:

                Nosce te ipsum: "No se te hizo".

        Itzultzailea-ren eginkizuna besteak baino aleatorio eta huskorragoa izateak lanbide honi zorroztasun maitagarri moeta bat ematen dio umorez eta asmo onez praktikatzen denean. Zurbildu egin naiz nire literatur itzulpen zaharren zatiak berrirakurtzean, esate baterako Brémond abadearen erregu eta poesiari buruzko estudio xelebre baina ahaztua, non "agudezia" edo "zorroztasun" zentzua zuen "esprit" hitzean okertu bait nintzen eta zuzenean "izpiritual" idatzi nuen, abade onari pasartea alferrikalduz. Baina, gaiztoago gertatu zitzaion Borgesi, nire ustez Francis Pongerena zen olerki batetan "sol" "suelo"ren ordez "sol" hitzarekin itzuli bait zuen, jakina, honelakoak famili onenengan jazo ohi dira, ik. Done Jeronimo. Niri oroitgarriki itzuli didate batzutan, adibidez "Continuidad de los Parques" nire mikroipuina Frantzian "Continuité des Parques" izenburuarekin agertzeak hein handi batetan aberastu zuen ipuina, Kloto, Lakesis eta Atroposen sartze ustegabeari esker. Gerta daiteke hanka sartzean altxor lurperatu bat aurkitzea, baina hau ez da sistematikoki gomendatu behar den sistima bat.