Emakumea eta literatura (eta II)

Laura Mintegi

        Simone de Beauvoir-ek esaten zuenez, gizaseme batek inoiz ez luke gizon idazleei buruzko liburu edo artikulurik idatziko, gizonezkoa dela jakintzat ematen bait da. Eredua maskulinoa da, eta gizakia gizonezkoa ohi da, ez emakumezkoa.

        Emakume idazleari buruz mintzatzean, egoera «anormala» dela, azalerazten dugu hasieratik, hau da, normaltasunaren barruan sartzen ez dena; beltzak Sudafrikan, beti edo ia beti, arrazismoaz hitz egitera kondenaturik dauden legez, edo euskaldunak euskararen arazoaz. Metahizkuntza. Metaliteratura.

        Eta Tere Irastorzak, ondo baino hobeto, aldizkari honetan aipatu zuenez, ez gara izaten, normalki, gaiaz prestuen dauden pertsonak mintzatzen garenok, gauden apurrok baizik; arazoa ezagututa zein ezagutu gabe, baina behintzat, hurbilen ikuturik sentitzen garenok. Beste atributorik ez dugu.

        Artikulu honetan ikutuko den gaia, aspaldidanik ikusi da liburu, prentsa eta komunikabideetan, eta ez dut uste oraindik erantzun zehatzik eman denik, agian ez dagoelako. Baina zenbait ideia gelditu egiten dira aidean, gero norberak bere konklusioak atera ditzan.

        «Literatura femeninoa»ren sorreraz

        Literatura femeninorik dagoen ala ez, oraindik argitzeko dago. Ukaezina dena zera da: emakumeek egindako literatura bai esisitzen dela, exkaxa oraindio, baina gero eta ugariagoa.

        Dena den, «literatura femeninoa» edonon entzun eta irakur daiteke, eta bereiztu beharko genuke nondik datorren deitura. Simone de Beauvoir-ek Memorias de una joven formal liburua argitaratu zuenean, eta editoreen interesak zirela medio, emakume askoren autobiografiak —zenbait kasutan autojustifikapenak esango genuke—, atera ziren. Gizartean hain abegi ona izan zuten, ezen liburu guzti horiei deitzeko, argitaletxeek «literatura femeninoa» izena sortu bait zuten, gaur ere «femeninoa» zer den zehazki ez dakigun arren. Emakumeek egindako literatura egon ba dago, konstatazio kuantitatiboaz baieztatzen da eta (1). Baina ba al dago estilo femeninorik?, gizonezkoen eta emakumezkoen literaturen artean nolabaiteko desberdintasunik bereiz dezakeen zerbait? Horretan datza kakoa. Gaiari hobeto heltzeko, arlo desberdin batzu aipatuko ditugu.

        Gai hautaketa

        Betidanik pentsatu ohi da emakumeen nobeletan agertzen diren gaiak etxeko ingurunekoak direla, eta zenbait datu ere ba daude hori horrela dela esateko. Bronte ahizpak (Emily, Charlotte eta Ane) abade anglikar irlandar baten alabak, maistra eta instritutrizak ziren, eta etxeko eta eskolako (bigarren etxea, edota honen jarraipena) ingurunetik ez ziren apenas irten. Heuren nobeletan isladatzen zuten giroa ez zen batere mundutarra, etxetiarra baizik.

        Virginia Woolf-ek berak Dalloway anderearen bizimodua kontatzean, inguru zehatza azaltzen digu, burgesa eta kontserbatzailea, ia antzua esango genuke —gero itzuliko gara puntu honetara—, eta Jane Austen idazlea «komedia domestikoa»ren sortzailetzat kontsideratua izan da. XIX. mendeko emakumeen literaturgintzak, nobela kostunbrista eskeini zigun, baina bariante berriarekin: emakumeen ikuspuntutik ikusita zegoela (2).

        Emakumeen nobelei aurpegiratzen zitzaien beste puntu bat, gaiari zegokionez behinik behin, andreen eskubideak goratzen zituztela izan zen. Eta egia da. Salbuespenak salbu, idazle hauek emakumeen penak, arazoak, ardurak eta antsiak deskribatzen dituzte, zuzen zuzenean Mary Wollstonecraft-en liburuetan bezala, edo zeharka. Hauxe litzateke George Eliot-en kasua (Mary Ann Evans-en izenordea). Bere pertsonaia femenino guztiak pertsona etsiak, antsiatsuak eta baztertuak dira, idazleak jasan behar izan zituen gorabeherak azalerazten zituztelarik.

        Baina XX. mendearekin batera, Virginia Woolf eta Simone de Beauvoir-en eskutik, emakumeen literaturak aldaketa ezagutzen du, idazleak, gaiak, idazkera eta produkzioa ugarituz eta gehituz joaten bait dira.

        Emakumearen sexualitatea gaitzat hartzen da lehenengoz, baina oraingoan emakumeen ahotik. Erica Jong-ek Miedo a volar liburuan dioskunez (3), orgasmo femeninoak ez genituen ezagutzen, Lawrence-k kontatzen zituen Lady Chatterley-ren orgasmoak, gizonezko batenak zirelako. Anais Nin eta Colette idazleek branka eman zioten arazoari, baina oraindik mantentzen dira abots erreindibikatzaileak emakumeen nobeletan, Doris Lessing-en El cuaderno Dorado liburuan bezalaxe, bakarra aipatzearren.

        Ez dira falta, tamalez, literaturaren bidez ere, «status quo»aren defentsa egiten duten emakumeak, gizonezkoen mobilitasuna eta emakumeen hertsitasuna, teoria sasi-zientifikoen bidez erakutsi guran. Hildo horretatik doa Lou Andreas Salomé-ren El ser humano como mujer artikuluan, El erostimo liburuaren barnean (4).

        Emakumea eta intimismoa

        Azkenik, gaiaren aldetik aipatu behar den beste puntua, intimismoarena da. Zerbait esan bazaio emakumeek egindako literaturari, intimista, psikologista, barne-ikertzailea eta samurra dela izan da. Eta sententzia hauekin ez gaude ados, noski.

        Egia da, bai, emakumeek beste talde zapaldu eta baztertu batzuek bezalaxe, literatura harmatzat, tresnatzat, erabili izan dutela, eta agian oraindik ere ba darabiltela. Sozialki nortasunik gabekotzat jo diren kolektiboak, maiz literaturgintzaren bidez nortasun bila abiatu bila. Eta zergatik literaturaz? Alde batetik espresabide merkeena delako, papera eta idazluma baino ez dituelako esijitzen (Woolf-ek zioenez, Shakespeare-ren obra guztiak egiteko, oso gastu laburra behar zen dirutan). Bestaldetik, etxeko ingurunean, eta eguneroko eginbeharrei denbora gutxi kenduta, beste arlotan eskeintzen ez zitzaion komunikabidea, erraz lor zezaketelako, nahiz eta lagun imajinario batekin izan, paperarekin hain zuzen. Pinturak, eskulturgintzak edo politikak, beste eskakizun batzu, eskuratzeko zailagoak, esijitzen zituzten, eta normalean, ez zeuden emakumeen eskuetan.

        Baina emakumeek idazteko duten abiapuntuagatik —etxeko ingurunea hain zuzen—, beren literatura intimista dela esateari gehiegizkoa deritzogu. Abiapuntu desberdinetatik aritu diren beste gizon askok ere, literatura psikologista, kostunbrista eta intimista egin eta egiten dute.

        Gustave Flaubert (Madame Bovary, 1850) edo Benito Perez Galdos (Fortunata y Jacinta, 1886-1887) idazleek, nobela kostunbristak egin zituzten, eta pertsonaia nagusiak emakumezkoak ziren. Eta intimismoari dagokionez, hainbat gizonek idatzi dute edozein emakumek baino obra intimistagoak edo minberagoak. Adibideak hain ugariak izanik, bakarrik batzu aipatuko ditugu: James Joyce-ren lanak, Mario Benedetti-ren Gracias por el fuego, eta batez ere, Laurence Durrell, Cuarteto de Alejandria (Justine da adibide argiena). Bestalde, Patricia Highsmith-en liburuak, pentsamolde horiek segituz, literatura maskulinoaren barne sartu beharko genituzke.

        Beraz, eta konklusiotzat, zera esan genezake: emakume guztiek esperientzia komun batzu izan dituztela (5), eta kasu gehienetan, idazteko antzeko abiapuntua (6). Hala ere, gertaera honek baldintzatu ahal izan ditu beren lanak, baina inolaz ere berdindu, edo estilo aldetik puntu berberera bideratu.

        Bestalde, idazleak oro, bere garaiaren semealabak dira, beraz, garai horrek gizarteari (gizartetik etorria aldi berean) ematen dion fruitua dira. XIX. mendea, literaturgintzaren arloan, mende errealista eta autoritarioa izan zen; nobela kostunbristak eman zituen, eta hauek gizonek zein emakumeek idatzi zituzten. XX mendean aldiz, aldaketa kualitatiboa ezagutu da. Idazleak barnerantz zuzendu du begirada, eta barruan aurkitu dena azaldu du. Literatura intimistagoa, psikologistago eta barnerakoi bihurtu da. Beste arlo guztietan bezala, eta ez bakarrik literaturgintzan, indibiduoa da erreferentzi-puntua, neurgailua.

        Emakumeak, garaiaren produktoa izanik, honelako literatura dagite. Gaur egun inoiz baino emakume gehiagok idazten du, eta beraz, emakumearen nobelak psikologistak direla pentsatzen dugu. Baina, ez ote dira gizonezkoak ere horrelakoak izaten?

        Eruditoa versus femeninoa

        Hitz kontrajarritzat hartuak izan dira, eta ez zaigu zitarik falta hau demostratzeko (7). Liburu eruditoa idatzi duen emakumea, hatzamar batez, seinalatua izan ohi da, eta salbuespenen salbuespena kontsideratua ere. Simone de Beauvoir-ek, Aurore Dupin-ek (George Sand izenaz gehiago ezagututa) edo Marguerite Yourcenar-ek (Memorias de Adriano, EDHASA) idatzitakoak ez ziren femeninoak, eruditoegiak zirelako. Eta ideia hau, gure ustez, aurreritzi batetik sortua da:

                instrospekzioa —> mediokritatea

                eruditismoa —> kalitatea

        Nork baiezta dezake introspekzioaren bidez lortutako literaturak, kalitate eza adierazten duenik?

        Egia esan, emakumeek beraiek ez dituzte beste emakumeak gizonak beste kontsideratzen. Woolf eta Beauvoir-ei gertatu zitzaien. Gehiegitan azpimarratzen zuten, idazteko eme kondizioa ahaztu behar dela, eta gu ados egon arren, idazle hauek ere identifikazio arazoak, beste askok bezala, izan zituztela susmatzen dugu.

        Gaia ez da erraza. Eta berriro, itzuli behar dugu gizartearen egoera ikustera.

        Zeintzu dira benetako oztopoak? Gure ustez, a) Ziurtasun Falta, emakumeen heziketan ez bait da iniziatiba landu, b) Eredu Falta, guztiak maskulinoak bait dira, eta sensibilitatea bera ere, sensibilitate maskulinoa izan da, d) Tradizio Falta, idazle euskaldunei gertatzen bazaie, gauza bera emakumeei, larriago agian, eta d) Hezkuntza Falta, honek dakartzan hizkuntzarekiko arazoez. Behe mailako ikasketetan emakume kopurua handiagoa den arren, goi mailakoetan, nabariro gutxitzen da kopurua.

        Konklusio gisa

        Asko dira, oraindik, aipa daitezkeen puntuak, baina amaitu beharrean aurkitzen gara. Konklusio modura, Beauvoir-ekin batera, izakerak ez direla definitiboak esango genuke: «emakume orokor» bati buruz mintzatzea, gizonezkoak orokorki berdinak direla esatea bezain absurdoa da. Ez da izakera femeninoa esistitzen, baina bai konstata daiteke egoera femeninoa. Hau da, IZAN (izakera) eta EGON (egoera) bereizten ditugu. Dudarik gabe, emakumeen egoera, mendez mendez luzatu den baldintza objetiboa dela baiezta dezakegu; eta neurri batetan, egoera honek, nolabait, izakera baldintzatu du.

        Zein da egoera hau? Bi hitzetan esanda: independentzia ekonomiko falta, kultur munduan sarrera berria, eta gizarte judo-kristauaren lan banaketa, emakumearentzat irensgarriagoa gizonarentzat baino (etxea, umeak, eskola, etab.)

        Dena den, eta feminismoaren teoriak irakurri ondoren, emakumea-literatura arazo honetan kontraesan batzuez, nabariegiak tamalez, ohartu gara:

        a) Teorikoki desberdintasunik ez dagoela diote, baina desberdin sentitzen dira.

        b) Feministatzat jotzen dute heuren burua, baina eredu maskulinoa aukeratu dute.

        d) Egoera materialak mugatzen duela diote, baina hainbat gizon egoera txarretik (errekurtso gutxiko maila sozialetik) abiatu direla onartzen dute.

        e) Intimismoa mediokritatea ez dela diote, baina emozioak ez azaltzen ahalegintzen dira: eta intelektualtasuna eta emozioak aldendurik daudela pentsatzen dute.

OHARRAK:

        (1) Mendebaldeko literaturan, Virginia Woolf, Simone de Beauvoir, Emily eta Charlotte Bronte, eta Mary Ellman-en ondoren, gaur egun emakume boom-a nabaritzen ari da: Patricia Highsmith, Marguerite Yourcenar, Doris Lessing, Colette, Elena Poniatowska... etab. Espainian, Carmen Laforet, Elena Quiroga, Ana Maria Matute, Rosa Montero eta Gloria Fuertes emakumeak, beste batzuren artean, idazten ba dakitela frogatu dute, eta Euskal Herrian, ez dira emakume idazleak falta: Tere Irastorza, Arantxa Urretavizcaya, Maripi Solbes, Amaia Lasa, Itxaro Borda, Mariasun Landa, Itziar Urtasun, Laura Uruburu, Eukene Martin, Gemma Lasarte, etabar ez oso luzea, zoritxarrez.

        (2) Honen adibide argia dugu, beranduago Marilyn French-ek idatzi zuen Mujeres nobelan. ARGOS VERGARA. Barcelona, 1978.

        (3) Las mujeres, la literatura y el sexo. Marta Pessarrodona. VINDICACION FEMINISTA, 28 zenbakia. 1979ko uztaila, 84-90 orr.

        (4) Los hombres como dioses. Maria Teresa Vallejo. EL PAIS LIBROS. 1984ko maiatzaren 6a.

        (5) Muga sozialak: nortasun bila aritu beharra; ingurunearekiko onaspena; eta berezitasun fisikoak. Ikus dezagun, zer dioskun honetaz Simone de Beauvoir-ek: «La presión de la sangre se eleva antes del comienzo de la menstruación para bajar después; el pulso y a menudo la temperatura aumentan, la fiebre es frecuente, se sienten dolores abdominales... la inestabilidad glandular produce una pronunciada inestabilidad nerviosa, la mujer se siente más emocional, más nerviosa, más irritable de lo normal, y pueden manifestarse serias irregularidades psíquicas. Es durante el período cuando más siente su cuerpo como algo oscuro y ajeno, es como un sentimiento de estar a disposición de fuerzas extra-individuales...». La imaginación femenina. Patricia M. Spacks. DEBATE. PLUMA. Bogota, 1980, 24 orr. Lehenengo kapitulo osoa, guztiz interesgarria da.

        (6) Baieztapen hau, arreta handiz hartu behar da. Ez dugu esan nahi emakume guztien egoera, historian zehar, berdina izan denik, ezta gutxiagorik ere.

        Begi bistan dagoenez, literaturgintzaren arazoan, klase sozial bereko sexo desberdinetako gizasemeak, hurbilago daude, oso maila sozial desberdinetako bi emakume baino. Emakumearen arazoa azaltzean, ez ditugu, inolaz ere, arazo soziala eta klasista ahaztu behar.

        (7) Las novelistas sólo deberían aspirar a la excelencia por medio del valiente reconocimiento de las limitaciones de su sexo. Sir Egerton Brydges. Que poco femenino el escribir un libro tan grande como El segundo sexo!. Un libro tan tajante, tan argumentativo, tan abrumador!. Patricia M. Spacks. 22 orr. tono ironikoan.

        (8) Artikulu honetarako erabili den bibliografia osoa aipatzea, luzeegia litzateke, baina, aipatutakoaz gain, hurrengoak ere kontsultatuak izan dira:

        Las mujeres y la literatuta. Virginia Woolf.

        Doce relatos de mujeres. Ymelda Navajo.

        Diez mujeres para una gran literatura. Maria Jose Obiol. EL PAIS LIBROS. 254.1984-IX-2.

        El largo camino de la mujer escritora. EL PAIS LIBROS.1982-1-24.

        Emakumeak euskal literaturan. Villasante. EUSKERA XXI, 1976.

        Emakumea idazle. Arantxa Urretavizcaya. EUSKERA XXVII, 1982.