Xabier Olarra:

«Azkenaldian jendeak serioago hartu du itzultze lana»

Gorka Arrese

Iñigo Aranbarri

        Zaletasunak izan zuen errua. Nobela beltzaren harrak heldu, euskaraz horrelakoak itzuli gabe zeudela ohartu eta itzulpenak baino kaleratuko ez dituen argitaletxe bat sortzea otu. Harez gero, eskuragarriago izan ditugu James M. Cain eta Chester Himes, Jim Thompson eta Raymond Chandler. Truman Capote eta Faulkner. Hainbeste oroitzapen astintzen dituen Gastby Handia. Hemingway. Irabazi gutxi eta lan asko ematen duen argitaletxea da Igela. Eta ezin Igela esan eta Xabier Olarra ez aipatu. Iruñean egin genuen rendebua ogibidez ere bertan itzultzaile den tolosar honekin. Hona hemen esan zizkigunak.

        — Miranderen poesiaren antologiarekin hasi zinen, «Ene Jainko Eidol Zaharra, Lur!».

        — Bai, hori izan zen prestatu dudan lehenbiziko liburua. Hala ere moldiztegiko letretan nere debuta Koldo Izagirre eta Ramon Saizarbitoriaren «Zorion Ustela»n egin nuen, Unibertsitatean nenbilela. Liburu horri gagozkiola, Miranderen poesiari buruz lan bat egiten ari nintzen, tesia egiteko asmotan. Urtebete egin nuen Bordelen Jaurlaritzaren beka bati esker. Poemen bilketa egin nuen lehenbizi, zenbait aldizkaritan-eta bananduak zeudenak, bilatzen oso errazak ez zirenak, hartu eta hiztegi txiki bat prestatu, hitzaurre bat egin eta edizio kritiko bat egiteko asmoa ere banuen. Lana pixka bat aurreratu nuen, pare bat hitzaldi ere eman nituen Deustuko unibertsitatean ordurarteko lanekin, eta ondoren erabat utzi nuen. Bordelen nengoen, eta «Le livre de poche» eta horiek zer arrakasta zeukaten eta eskuz esku zenbat korritzen zuten ikusita, euskaraz ere horrelako zerbaitek funtziona zezakeela pentsatu nuen. Eta tesiari serio heldu beharrean, «Karteroak beti deitzen du bi aldiz» itzuli nuen. Institutora bueltatu eta nobela beltzen itzulpenetan sartu nintzen. 82-83 ingurua zen.

        — Garai horretan atera zen Miranderen poesiaren beste edizioa ere hor dago, Txema Larreak prestatu zuena.

        — Kasualitate alu bat izan zen. Nik nirea argitaratu baino urtebete lehenago entregatu nuen Elkar-en. Durangora joan eta han zeuden bi edizioak, nirea eta Txema Larrearena, nire ustez askoz presakago egina. Tankera hori hartu nion nik edizioari. Oso gauza antzerakoak ziren. Kasualitatea izan zen. Orain gogoratzen naiz Zeruko Argia-n azaldu zela horrelako albiste bat, Miranderen paper berri batzuk azaldu zirela, eta horrek jakinmina sortu zuen zenbatengan. Gero benetan nik uste dut Andima Ibinagabeitiak utzitako paperak zirela, ez nago seguru baina... uste dut handik egina dagoela Txema Larrearen edizioa. Han bazegoen nik ezagutzen ez nituen material batzuk. Eta nirean ere bai hark aldizkarietan topatu ez zituen batzuk. Baina bueno.

        — Zergatik Mirande?

        — Bueno, gerra ondorengo poesian Aresti eta Mirande beti miretsi izan ditut, besteak gutxiago ezagutzen nituelako batetik. Mirande interesgarriagoa iruditu zitzaidan, batez ere Euskal Herrian izan zuen tratu txarragatik eta idazle bezala, nik uste, erreibindikatzeko modukoa zelako. Kalitatez ere, nahiko obra murritza izan arren, merezi zuela pentsatzen nuen. Orain uste dut bere ipuinak gehiago estimatzen ditudala haren poemak baino. Poemak ere bai, baina, hain gutxi izanda, ez du egin, nik uste, osotasun bat ematen dion obrarik. Poema puntualak dira... ipuinek badute beste zera bat.

        — Garai horretan hasten zara itzultzen.

        — Bordeleko garai horretakoa kasualitatea izan zen. Orduantxe estrenatu zen «Karteroak beti deitzen du bi aldiz» zinean, Jessica Lange eta konpainiarekin. Uda hartan nuen nik liburu hura irakurria, nobela beltza bata bestearen segidan irakurtzen hasi nintzen garaia. Orduan irakaskuntzan ari nintzen eta nahiko denbora izaten nuen. Bost egun nituen astean nahi nuererako. Itzultzeko planak eta garai horretakoak dira. Orduan itzuli nuen Jim Thompson-en «1280 arima».

        — Faulknerren «Santutegia» itzuli zenuen gero.

        — Honekin zera gertatzen da. Ni Hernaniko institutuan Joseba Urteagarekin aritzen nintzen lanean, oso irakurzalea da, eta «hi! hau irakurri al duk?»,«hau bai», «hau ez», «hi, egizak zerrenda bat, nobela beltz taju antzekoak edo zein iruditzen zaizkikan». Hor daukat zerrenda. Itzultzea ere merezi dute, pentsatu nuen. Handik eta hemendik originalak eskuratzen saiatu nintzen. Lehenbizi gazteleraz edo frantsesez irakurri izan ditut, eta gero hasi nintzen ingelesezkoak lortzen, itzulpenerako. Horrela aukeratu izan ditut orain arteko itzulgaiak. Nahiko lan bada beste zortzi edo hamar urtetarako. Horiek hor daude zain. Modatik igual pasako dira, baina klasikoak igual igual irakurriko direla pentsatzen dut.

        «Santutegia» Igela sortu aurretik itzuli nuen. Joseba Urteagak bere zerrendaren bukaeran nobela beltzaren inguruan izen handikoak edo hiru hauek jarri zituen: Faulkner, «Santutegia» eta «Intrusoa hautsetan»; Capote-ren «Odol hotzean» eta Hemingway-ren «Ukan ala ukan ez». Hiru horiek jarri zizkidan zerrendan, eta Eusko Jaurlaritzari izen handiko gauzak gustatzen zaizkionez gero, eta nire gustokoa izan daitekeen zerbait nondik sartu? Aiba, «Santutegia». Beka hori eman zidaten, gustora aritu nintzen. Nobela erdia itzuli nuenean hilabeteko soldatarik gabeko baimena eskatu nuen institutuan, eta Ibizan pasatu nuen hilabetea, itzultzen. Arratsaldean kafetegi batera joan eta rrarrarra... holaxe egin nuen erditik aurrerakoa. Urtebete pasa ondoren azken zuzenketak Tarazonako itzultzailearen etxean egin nituen. Bi faktore horiek beraz: izen handiko obra bat alde batetik eta Jaurlaritzarena bestetik. Itzulpena hor dago, eta egia esan, ni ez nintzen erabat konforme geratu. Jim Thompson-enarekin esate baterako, nahiz eta akatsak izan, oso lasai eta oso gustora geratu nintzen, edozein kontraste ere ametitzen duelako. Baina Faulknerrenak konplikazio gehiago ditu. Franko saiatu nintzen behintzat.

        — Plangintza honen ondoren dator zeuen editoriala montatzeko asmoa.

        — Bai, baina askoz ere geroago, 88-89an. Bi sail garbi genituen: «Sail beltza» eta «Literatura saila», gero gerokoak.

        — Eta izena, «Igela»?

        — Igela? Irabazi Gutxi Eta Lan Asko: horren akronimoa izan daiteke. Hori da. Oso espezie ugaria da. Konplikazio gutxiko zerbait behar genuen. Iruñera etorri eta garai hartan bazen kartela baztarretan «La rana bermeja», hemen bertako igel nafarrak defenditzeko. Ez du beste konotaziorik, beste esplikazio xelebrerik.

        — Titulu asko itzuli duzu harez gero: «Zaldiak akatzen ditugu ba», «Galbidea», «Ez adiorik», «Zirriborro eskarlata», «Gastby Handia», «Eskuz landutako hilkutxak» eta «Midasen Kuttunak». Zazpi. Oso amerikanoa.

        — Agian nobela beltzaren inguruan ibiltzearen eragina izango da. Alor horretan idazlerik handienak estatubatuarrak dira. Eta alor horretatik kanpo ere itzuli ditudan idazleen obrak gai hauei lotuak dira. Hori izan daiteke arrazoietako bat.

        — Hala ere errazegi katalogatzen dugu dena «nobela beltza» horren azpian. Itzultzeko ere alde handia egongoda batetik bestera.

        — Ingelesa nahiko uniformea dela esan ohi da, baina jakina, Faulknerrek hegoaldeko giroko argota eta horko zenbait erregistro erabiltzen ditu, neretzat ezezagunak zirenak. Bordelen nengoela «Karteroak...» itzultzen neska eskoziar batek lagundu zidan, eta berak esaten zidan ingeles txarra zela, ingeles zaborra. Orduan klaro, hartzen diozu nondik norakoa, eta orduan hasi nintzen elkarrizketetan-eta Tolosako hizkera xaxtarra sartzen. Baina horri gero modu bat eman behar baldin bazaio, dena kontrazioz bete behar da... kosta egiten da pausu hori ematea. Ikusten baduzu pertsonaia batek une batean hizkera kaskarra erabiltzen duela... gero pertsonaia bat goitik behera horrela hitzegiten jartzea... oso bitxia egiten da.

        — Zer konponbide eman zenion hizkuntza nibelei?

        — Normalean idazleak eta narratzaileak izaten du hizkera landua, eta hori adibidez Thompsonek bazuen, eta astapotrokeriak bere pertsonaien ahotan jartzen ditu normalean. Baina lehenbiziko pertsonan egina baldin bada, jada ez dakizu mugak non dauden, ezin duzu lehen pertsonan egina dagoena erabat aldrebestua egin.

        — Ezinbesteko galdera: testuarekiko fideltasuna.

        — Hiztegi kontutan nahiko gorabehera izaten dut beti. Besteetan askoz ere matizatuagoak daudenak guk ezin ditugu askotan eman, eta orduan bilatzen dizkiegu nolabaiteko irtenbideak. Zorroztasuna eta fideltasuna... Ni saiatzen naiz neronek oso gutxi erabiltzen ditudan edo oso liburuko ezagupenetik ikasiak ditudanak ahal badut baztertzen. Irakurlea kontutan hartu behar da.

        — Kontzesioak.

        — Ni saiatu naiz horretan. Hiztegietan bakarrik dauden hitzak ahalik eta gutxien erabiltzen. Zergatik? Niri zailtasunak sortzen badizkit pentsa irakurle soil bati. Orduan, nahiz eta zureak izan ez zenbait esanmolde erabiltzea, testuak behartzen duelako nolabaiteko matizazioak egitera. Baina hortatik abusatzera ere, ez dut uste oso bide egokia denik.

        — Zuk dena den ez duzu itzulpena erreto bezala hartu orain arte egindako lana. Fitzgerald-en «Gastby Handia».

        — Ez. Nik pentsatu nuen nobela horrek euskaraz egon behar zuela, merezi zuela egotea. Konturatu nintzen erdaraz nahiko normal irakurtzen dela, gerohartu eta benetan eman behar denean kriston zailtasunak ematen zizkidala. Batez ere estiloa eta zenbait puska deskriptiboak eta korapilatsuak zituelako. Ordurarte egindakoetatik desberdina zela. Horregatik ez dakit zenbateraino gelditu den behar zuen mailan. Fraseologia aldetik ere bazuen, ordurartekoek ez zuten zailtasuna. Momentu batzutan, etsita ere ibili nintzen.

        — Ontzat ditugu nobelagile amerikarrak.

        — Liburu klase asko dago eta hor ere onak eta txarrak. Baina bada non aukeratua. Zergatik aukeratu ditudan? Seguraski badutelako abildadea irakurlegoa bereganatzeko. Oso inportantea. Norbait hasten bada zerbait idazten, normalean bestek irakurtzeko da. Nik uste horiek badutela irakurlea engantxatzeko modua, ofizioa, abildadea. Ni obrarekin geratzen naiz idazlearekin baino gehiago. Hemen geratu zait obra hau, sartua. Nik uste ingelesetan ere badela abildade hori. Eta oso modu desberdinetakoak dira, pentsa Faulkner. Idazleak dira. Nola nondik aukeratua baden...

        — Cain eta Capote errepikatu egiten dituzu, bina itzulpen.

        — Cain neretzat deskubrimendu estilistikoa izan zen, hain gauza gutxirekin, hain hitz gutxirekin nobela bat egitea. Karteroarekin lehenbizi eta berdin «Galbidea»rekin. Nik uste garai hortako estilistikaren kontua dela, bai Hemingway eta bai harek bultzatu zuen narrazio estilo sorta. Adjetiboei gerra deklaratu eta takatakataka, gauzak esan behar ditugu hotz hotzean, diren bezala. Horrelako zera batek planteamendu bat behar du aurretik.

        — Capotek ere harrapatu egiten zaitu.

        — Oso modu desberdineko gauzak egin ditu, oso narrazio mota desberdinak. Baina «Gabonetako ipuina» liburuan bildu ditugunak bezalako narrazio poetikoak izan, edo «Odol hotzean» bezalako hilketa harri-eta-zurgarria izan, emaitza beti paregabea da.

        — Thompsonen «1280 arima» ere klabea da.

        — Bai, Marcel Duhamel-ek Frantzian Gallimard-eko sail beltza sortu zuenean hori aukeratu zuen milagarren zenbakirako, ez nago seguru. Eta berdin egin zuen Bruguera-k bere 50.erako. Kristo guztia konturatzen zen sail horretan bazuela zerbait Thompsonek, beste guzietatik berezi egiten zuena. Hogeitabederatzi obra ditu eta horietako dozena erdi bat edo dozena bat salbatzen direnak. Eta hori kristorena iruditzen zait, genero honetan txurroak bezala idatzi izan direlako. Pilo bat enkarguz. Eta hala ere, horietatik bereziki hori.

        — Argitaletxera bilduz, ze plangintza duzue aurtengorako?

        — Aurten lau-sei bat ditugu. Gure best-sellerra izatea nahiko genukeena: «Gauaren muturrerainoko bidaia» Céline-rena, Matias Mugika lankideak itzulia, Jimu itzultzen ari den «Kez egindako erretratua»... Guk ez daukagu sartzerik hogei liburu egitera. Suizidioa litzateke. Ez dugu horretarako azpiegiturarik. Nahiago dugu martxa lasaiagoan segi eta esan «gustokoak zein ditugu, hauek? Ba, tira».

        — Orain arteko esperientzia nola baloratzen duzue?

        — Oso pozik gaude egindako lanarekin. Hala ere gauza asko hobetu beharra daukagu, hori argi dago, nobela beltza eta horrelakoak Literatura sailekoak baina ehuneko hogeitabosta gehiago irakurtzen dira. Tiradak 1500ekoak dira. Horietatik konformatuko ginateke mila salduez gero. Hori da balantzea. Horiek dira zifrak. Lasai funtzionatu ahal izateko tirada horiek agortu egin beharko genituzke.

        — Itzulpenen politikaz aritu beharrean gaude, aipatu beharko dugu Itzultzaile Elkarteak eta Gasteizko gobernuak elkarrekin egindako tratuarena, Literatura Unibertsaleko Ehun tituluena.

        — Egin beharreko lana zen. Hortaz ez dago dudarik. Nola egin behar zen? Hori ez dakit. Gertatzen dena da hortatik bakarrik bizi behar baldin badu batek seguraski ez dagoela ondo ordaindua. Txukun eta ondo egitekotan gehienez liburu bat edo bi egin beharko lituzke urtean, behar bezala egiteko. Orduan, klaro, liburuak baldin baditu berrehun orri eta orriko baldinbadira bi mila pezeta, hala izanda ere, larehun mila pezeta dira. Eta beste horrenbeste, ba zortziehun mila dira. Ea zein itzultzaile jartzen zaizun egun osoko lanean diru horrekin bizitzeko.

        — Kalitatea garantizatzerik badago horrela? Ze, presakako lan bat ere ikusten da.

        — Hor badaude kontrol medio batzuk jarriak. Gertatzen dena da hori beste patxada batez hartuez gero, beste era batez aterako litzatekeela. Presarekin, premiarekin ere jokatzen da. Itzultzaile Elkarteak baditu kontrolak jarriak, nori ematen zaizkion eta aurretik projektua aurkeztuta... Zenbateraino kontrolatzen den hori beste kontu bat da.

        — Agenteekin ze moduz zabiltzate?

        — Egile eskubideak lortzeko nahiko kontrolatua dago. Eskaintza estandarrak dira, liburuaren salmenta-prezioaren ehuneko sei-zazpi-zortzi doa egile-eskubidetarako, kasuan kasu. Aurrerapen bat eskatzen dute, badira kasu bitxiak. Gertatu izan da gero saldu dena baino gehiago ordaindu izana.

        — Nahiko traba editatzeko, eta hala ere prejuizioz arrimatzen gara itzulpenetara.

        — Batzutan arrazoiarekin, beste batzutan ez hainbeste. Baina ba dago beldur hori, han irakurritakoa faltsua dela, erdaraz irakurtzea baino zailago dela eta ez hain fidagarria.

        — Eta ez duzue pentsatu espainolera itzuli gabekoetan gehiago saiatzea?

        — Baina ez da hori bakarrik. Itzulpena itzulpena da. Horrelako prejuizio baten aurrean zer egin? Erdaraz daudenak ere hain gauza onak daude egin beharrekoak! Hori da kontua. Machado de Assis-en «Alienista» zeinek ezagutzen zuen erdaraz? Oso gutxik. Horregatik besteak baino gehiago saldu al da? Ez.

        — Nobela zinera eramana izateak ere izango du zerikusia.

        — Ez dakit lagundu edo kalte egiten dion. Zenbait kasutan lagundu, baina Pako Aristik esan zuen: berak pelikula bat ikusita ez duela liburua irakurtzen. Oso liburuzalea denak bai, konparaketa egiteko, itzulpena nola dagoen ikusteko, baina tira.

        — Ingelesaz gain frantsesa ere menperatzen duzu.

        — Frantsesez Sartreren Nekrasov itzuli nuen, Bederen-1ek eraman zuen taualara, enkargu lan bat izan zen. Badakit Argian eztenkadaren bat eman zidatela esanez fraseologia ez zela oso egokia antzerkirako... itzulpena egokia zela uste dut, baina antzezteko beste jorraketa bat behar zuen. Taldearekin hori egitekotan geratu nintzen baina gero haiek zegoen-zegoenean eman zuten.

        — Hizkuntza-zubiena da gurea. Obra askoren jatorrizko hizkuntza itzultzeko moduan dakienik ez dugu.

        — Horrek hizkuntz politika baten barruan egon beharko luke, alde horretatik, Senez-en eta hauetan irakurtzen dudanez frantsesa eta ingelesarekin moldatzen den jende mordoska bat bada, hortik kanpora oso oso gutxi dira. Alemana eta eslabotatik lau katu, zer esanik ez grekotik edo arabetik. Hori ez da egun batetik bestera konpontzen. Baina erdaraz ere berdin da. Banaka batzuk baino ez dira txekeratik itzultzen dutenak.

        — «Obabakoak» frantsesera espainoletik itzuli dute.

        — Hori argitaletxearen politikaren barruan sartu behar da, hau da, zein itzultzaile nahi duten beraiek esaten dute. Atxagak berak komentatu zidan duela gutxi Europako hizkuntza handietan argitaratzen duten argitaletxeek nahiago dutela izen handiko itzultzailea, Oxfordeko irakaslea edo gisakoa ezezagaun bat baino, nahiz eta hau agian liburu jakin bat itzultzeko «konpetenteagoa» izan.

        — Itzultzaile zenbaitek garantia seilua duzue.

        — Hemen ez gara fidagarriak inor.

        — Baina gustora irakurtzen dituzu bertako itzulpenak?

        — Azken aldikoak bai. Uste dut jendeak lan hori serioago hartu duela azkenengo urteetan, Itzultzaile Eskola eta Itzultzaile Elkartea... eman nahi izan zaio figura horri bere maila, ez dakit zenbateraino merezia, baina beno. Nik uste jendea ere saiatu dela, edo saiatu garela lana txukun samar egiten. Garantiak zenbateraino dauden? Beno, neurri batean badaude, eta hori nik baino gehiagok ere esango dute. Badago plantila bat itzulpen tajuzko samarra egiten duena. Besterik gabe. Zer da hori egin behar den lan guztiarekin konparatuta? Hogei? Hogeitamar? Pentsa horiek zer lan duten egiteko.

        — Eta prioritate kontuetan sartuta, gaztelerazko obrak itzultzearen premirik ikusten da?

        — Hori, nik uste batez ere merkatu problema bat dela, argi eta garbi. Normalean logikoa da batek, ahal baldin badu behintzat, obra bat bere jatorrizkoan irakurtzea. Eta hemen jendeak, gaztelerazkoa edukita, hik obra bat ez duk euskaraz irakurriko, ez bada bizioz edo deformazioz, edo itzulpena nola dagoen ikusteko. Ehun titulu horietan badaude horrelako batzuk. Horrelako plan batean nik normala ikusten dut, fondoa sortzeko, baina bestela ez dut ikusten. Igelan ere baditugu bi eskaintza, Ernesto Sabatoren «Tunela» eta Miguel Delibesen «Bidea». Baina nahiz eta neri asko gustatu eta argitaratzeko modukoak iruditu, poesia argitaratzea baino okerragoa izan daiteke. Irakurlegoaren % 90ak nahiagoko izango du erdaraz irakurri. Iparraldean bost mila irakurle balira... baina ez da horrela.

        — Eta hemengo narradoreek ematen dizute pistarik itzulpenetarako?

        — Gutxi gora behera segitzen dut Atxagak, Sarrionandiak eta Koldo Izagirrek egiten dutena. Andu Lertxundi ere segitzen dut, Patziku eta Jimu ere bai beste piska bat. Denetatik har daitezke gauzak, eta hartzen ditut, saiatzen naiz behintzat.

        — Inpresio kontua da beharbada, baina ez duzu uste euskaratik gaztelerara itzuli izan direnean zenbait gauza malgutasun falta nabaritzen dela, lakartasuna?

        — Oso gauza gutxi dago oraindik, baina nik uste dut hori, partez itzulpenarena ere badela errua. Alegia, edozein testu hartu eta inongo ikuturik gabe, hotz hotzean ematen baduzu, seguraski ez duela funtzionatzen. Badaude mila gauza, klitxe, esamolde testuan bertan ez daudenak baina funtzionatzen dutenak. Udako Euskal Unibertsitatean Xabier Mendigurenekin egin genuen froga bat, Mitxelenaren testu bat hartu eta hotz hotzean itzuli, ez zuen krak egiten, baina ikusten zen bere tajua eman behar zitzaiola. Hori itzultzailearen lana da. Gainera egileak bizirik daude, ez? Ez dago hainbeste eskrupulorik izan beharrik. Baina benetan literatura bezala ondo funtzionatzen duten gauzak baldin badira hizkuntza batean, nahikoa da.