Hegoak, poor Richard

James Baldwin

euskaratzailea:

Iñigo Aranbarri

        1924an jaioa Harlemen, gazterik jo zuen Parisera James Baldwinek: «Ez bait nintzen fido Iparramerikan auzi arrazialak duen suminaren aurrean izan nezakeen bizigogoaz». Hamar urteko herbesteraketaren ondoren itzuli zen Estatu Batuetara. 1952koa da bere lehen nobela Go Tell It on the Mountain, erreferentzia erlijiosoek familia giro protestanteko oihartzunak dakartzate. Oso ongi hartu izan zen saio liburu baten ondoren Notes of a Native Son (1955) bigarren nobela bat Giovanni's Room (1956) eta antzezlan bat The Amen Corner idatzi zituen. Beltzen ahots zen ordurako. Estatu Batuetako beltzen eskubide zibilen alde burrukatzen du. Garai horretakoak dira beharbada libururik ezagunenak dituenak: Nobody Knows My Name (1961), saio bilduma zoragarria, non bere oroitzapen eta esperientzia pertsonalen horpotik abiatzen den beltz amerikarraren definizio saio batera, eta The Fire Next Time (1963), bazterketaren kontrako manifestua. Ondorengo lanen artean Anoter Country (1962) eta Tell Me How Long The Train's Beeb Gone dira aipagarrienak. Euskaratu dugun zatia Inork ez daki nire izena liburutik dago hartua. Richard Wright-ekin izandako harremanen berri ematen digu Baldwinek. Estatu Batuetako beltzen eskubideen alde hustutako bi idazle hauen arteko desberdintasunak lehen lerroetatik datozkigu azalera: «Izan genuen haserrealdia ez zen inoiz baretu, urteak eman genituen arren konpondu nahian. —Zer esan nahi duzu protesta horrekin? egiten zuen deiadar Richardek. Literatura guzia da protestakoa. Ezin didazu protestakoa ez den nobela bakar bat aipatu!» Haserreak haserre, beti gorde izan zuen Baldwinek maisuarenganako lilura: «Richard minduta zegoen, ez nion eta gizakiek dituzten sentimenduak izateko eskubiderik ematen. Eta egia zen, ez nion inoiz eman, niretzat ez bait zen gizakia, idoloa baizik». Eta azken hitza: «Eta idoloak suntsitzeko daude eginak».

Wrighten heriotzaren berri izan eta gutxira, Native Son berriro irakurtzen ari zen emakume batekin egin nuen topo. Lehen aldikoz irakurri zuenean baino, bigarrengoan zirrara handiagoa sorrarazten ziola esan zidan. Liburuak sortu zuen giro sozial bereziak zaharkitua omen zirudien orain. Memorian galdua. Liburua bera besterik ez genuen orain. Ezinezkoa zen 1940an irakurri izan zen bezala irakurtzea, manifestu arrazial militante bezala. Gaur egungo manifestu arrazialak beste era batera eta lengoaia desberdin askotan daude idatziak: Chicagoko South Side-ko bizitza zein zehatz eta sakon erakusten duen, hori da liburuan garrantzitsu zaiguna.

        Nere laguna zuzen dabilela uste dut. Liburuko bi ipuinik zaharrenak Ia gizon zen gizona eta Dilubioa ikusi zuen gizona, depresio garaikoak biak, Hegoaldean kokatuak eta jakina, beltzei buruzkoak, ez dirudite zaharkituak. Harritu egingo zarete, baina ez zait gogora etorri hogeitamarreko garaia, beltzak ere ez. Gizona zein galduta eta babesgabe dabilen pentsaerazi zidan. Ia gizon zen gizonan umore lehor, basati, folklorikoa topa dezakegu. Eskupeta bat nahi duen mutil beltz baten istorioa kontatzen digu, azkenean lortu eta errore itzel bat dela eta, zuri baten mandoa garbitzen duena. Ihes egin beharra du, bi urte beharko lituzkeelako mandoa ordaintzeko. Leku gutxi da farrerako Dilubioa ikusi zuen gizonan, Bessie Smithen Backwater Blues bezain urri eta hunkigarria zaigun errelatoa.

        Harrigarria da. Pentsatzen hasia naiz Richard Wright ez zela inoiz berak uste izan zuen idazle sozial eta polemikoa izan. Berarekin herremanetan, sumindu egiten ninduten gizarteaz, politikaz eta historiaz zituen ideek, hain ziren fantasia hutsa niretzat. Baina ez nintzen ohartu, eta bera ere ez beharbada: Interesgarri zitzaiona, bere talantuaren oinarria zena, beste nonbaiten zegoen.Edobazitekeen nire burutapena izatea, ez bait nintzen inoiz fido izan intelektual frantsesekin, Sartre, Beauvoir eta abarrekin zituen harremanez. Wrighti baliozkorik ezer gutxi emango ziotela iruditzen zait. Eta hau esatean ez dut ez haien mendeku hartu nahi ez Richard arbuiatu. Haientzat pertsonak baino errealitate handiago zutela iruditu izan zait beti; baina dena dela, eta errespetu eta maitasunik handienarekin diot, beti ikusi izan dut Mississippiko mutilkoskor beltx bihurri, azeri eta gogorra Richard Wrighten baitan. Egiten eta esaten zuen gauza bakoitzean ikusten nuen, belar altuan ezkutatutako bitxi zoragarri bat balitz bezala. Eta penagarria zen ikustea bera jaso zuen herriko jendeaez zela bere sorterrikoa bainogehiago bitxia ikusteko orduan, eta bakoitza berean berdin beldurtzen zituen.

        Penagarriagoa Wright horretaz ez konturatu nahi izanaren susmoa. Wrightek eta biok izaten genituen eztabaidarik sutsuenak Europa amerikar beltz batentzat zer zenaren inguruan izaten ziren. Oso gustokoa zuen Parisez hitzegiterakoan, «babesaren hiria» deitzea. Baina ez zen babes hiria frantziarrentzat, eta gutiago Frantziaren menpeko edonorentzat; eta ez zatekeen babes hiria izango guretzat ez bagina pasaporte amerikarrez armaturik joan izan. Ez zirudien merezi zuenik fantasia nazionaletik ihes egiterik fantasia arrotzean sartzeko. (Egunen baten egin beharko du norbaitek azterketa sakona Europako bizitza eta pentsakeran beltz amerikarraren rola zein izan den ikusteko; eta zein diren mundu zaharrean bizi beharreko arrisku zoragarriak, Amerikakoen aldean desberdinak baina ez goxoagoak).

        Baina orain, iraganda Wright-en bizitzaren ekaitza, eta berarentzat joan da politika betirako, beltzen arazoa eta Afrikaren enigma itzelarekin batera, badirudi beti agertu izan zena Richard Wright gogor eta senduna izan zela, benetakoa. Esate baterako, ematen du Wright-en paisaia latz eta zekena ez zela Hego Sakonekoa edo Chicagokoa, mundukoa, giza bihotzekoa baizik. Paisaia ez da inongo narraziotan aldatzen. Eta gehiago, liburuko ipuinik umoretsuena, beste baten aldean baino ez umoretsua, Beltz handi ona, Kopenhageko neguan dago kokatua, eta honen ondoan hotzagoak diren hotel daniar bateko atezainaren beldurren lurraldeetan.

        Edozertako langilen, (ariketa bat, ironia latza eta amorratua, diamante baten parekoa), lanik topa ezin duen beltz bat bere emaztearen erropak jantzi eta sukaldari lanetan hasten da. («Azken baten, nork erreparatzen ditu beltzak?» —galdetzen dio ikara batean ohean duen emazteari.) Berea du lanpostua gizonak, eta egoera sinestezin honezaz baliatzen da Wright jauntxoen arrazaren bizitza pribatua gaiztokeria ederrez eta zehatz erakusteko. Elkarrizketa luze batez dago osaturik ipuina, bere funtzioa bete betean betetzen duena, lokomotorea bezala aurrera eginez eta dioena baino gehiago sugerituz.

        Jainkoa ez dela holakoa diotsut, afrikarrek Jainkoa deskubritzeari buruzko fabula da. Edozertarako langile baino narrazio beldurgarriagoa da, baina Giñol Handien umorez lortzen du bere efektoa. Bada baita ere zurien arinkeria —artista frantses bat eta bere maitalea honetan—, egoismoa eta zentzugabekeriaren salaketa. Elkarrizketaz dago egina hau ere, eta Afrikan barrena dabilen artista frantses baten istorioa kondatzen digu, nola daraman berarekin morroi afrikar bat, nola erabiltzen duen modelo lanetan eta Frantziako bere lagun gaiztoak eskandalizatzeko asmoz nola daraman Parisera berarekin.

        Ez dakit afrikarrek onartuko duten Wright-ek sentsibilitate afrikarrari buruz duen ikuspegia. Baina benetan, bizitzeko diren era berean pentsatzeko moduak diren harremenen gaineko ihardun beldurgarri baina benetakoa egin du. Misterioz betetako harreman arriskutsuei buruzko saioa. Ipuin honek eta Edozertako langilek beste zerbait ekarri zidan gogora: Gure antzerkia aberatsagoa zitekeen Wright horretara jarri balitz.

        Baina bestalde, Itzala hil zuen gizona desberdina da oso: Gaiaren menpe den Wright dugu hemen. Ondoen asmatzen zuena, ene iritzia da, barne egoerak kanpo egoeren bitartez adieraztea zen: Esate beterako Lurpean bizi zen gizona, gizon baten eta ziudadearen barne ikara lotzen ditu, detailen metaketa zorrotzaren bitartez, arrakala eta zerraila begitik ikusitako koadro labur eta zatituen bitartez. Ez da beltzak aurrean duen ikara sexual berezia adierazteko bidea. Itzala hil zuen gizona bortxaketa eta hilketa baten ipuina da, eta ez hiltzaileak eta ez honen biktimak ez dute bizitzara itzultzerik lortzen. Ez dakit zergatik, badirudi ipuin guzia goataz inguraturik dagoela. Asko dira horretarako arrazoiak. Orain arte beltzek idatzitako nobela gehienetan (Chester Himesen If He Hollers Let Him Go salbu) bada berez sexualitateak berea zukeen espazioa: eta indarkeria da espazioa bete ohi duena.

        Indarkeria hori, Wright-en lanen gehienetan bezala, dohakoa eta konpultsiboa da. Hau da bere lanaz egin daitekeen kritikarik garratzena. Dohakoa eta konpultsiboa da biolentzia, ez bait du inoiz ere indarkeria sustraitik aztertzen. Herra da sustraia. Herra, irentzen duten gizon baten ulua. Ez dut uste honetaz ohartu den lehena naizenik, baina ez da seguraski munduan mito sexualen corpus handiagorik (edo engainagarriagorik) beltz amerikarraren inguruan ibili dena baino. Honek esan nahi du berak ordaindu beharko duela gorrotoz eta desioz jantzi duten zurien imaginazio errudunagatik, eta bera dela haien paranoia sexualen hito nagusia. Honela bada, emakume zuri bat txikitzen duen beltza, kontatzerakoan jartzen duen gogoari eta txikizio fisikoaren detailei eskeinitako arretak hainbeste denboraz kaiola burniak hausteko duen asmo ikaragarria erakusten du.

        Eta bitartean joan egin da hainbeste burruka izan eta niretzat hainbestekoa zen gizona. Amerika lehenbizi, Europa eta Afrika gero, ez ziren berak uste zuena. Bera jaio izan zen formula guztiak zein zahar gelditu ziren ikusteko beste bizi izan zen; azkenean, bere ekintza guztiek historikoak ziruditen. Bizitza itzaltzen ari zitzaiolarik, hasera berri batera hurbiltzen ari zela uste dut. Bizirik atera zen, nolabait esatearren, bere zaharkizunetik, eta bere irudipenak berarentzat ilun arrotzetan ilunena zen afrikarrari hasi zen aurre egiten. Honek zekarkion sakontasunak indar eta jite berria sortarazi zion. Bizirik atera zen hiru kontinentetako desterrutik.

        Historia kontatzen hasteko lain bizi izan zen.