Tere Irastortzarekin solasean:
«Berealdiko inseguritatea dugu,
eta ez dakigu gure gauzak kritikatzen»

Xabier Mendiguren

Josu Landa

        Hogeitasei urteko zalbibitar honek badu bere esperientzian poeta bezala ariera luze eta sakona. Lau dira orain arte kaleratu dituen poema-bildumak, eta berorietan barrena, unibertso poetiko eta mundu-ikuspegi pertsonal baten atzetik dabilen emakumea antzeman liteke. Horrezaz gain, filologi ikasketak burutu ondoren Bergarako UNEDen dihardu egun irakasle bezala. Bazegoen solaserako gai interesgarririk, beraz, eta haatik jo genuen beregana duela hilabete askotxo. Zenbakiz zenbaki arrazoin teknikoengatik atzeratuz ibili zaigu elkar hizketa hau, baina azkenean hementxe daude Terek eskaini zizkigun iritzi eta gogoetak.

        — Tiro fuerte batekin hasteko, momentu honetan poesiari dagokionez, zertan ari zara?

        — Argitalberriak ditut bi liburu: «Derrotaren fabulak» eta «Osin Berdeko Kantoriak». Gero egunero egiten dut lana.

        — Poliki lan egiten duzu?

        — Ba, bai eta ez. Prozesu luzea da, idatzi, zuzendu, berridatzi...

        — Eta ze gaien inguruan idazten duzu gaur egun.

        — Zer bizi dudan, hura: denbora, amodioa...

        — Gai eternoak, ezta?

        — Kanpotik barrura iragan ondoren, barrutik ateratzen den guztia. Eternoak? Bai, gizakia ere aspaldikoa duzu.

        — Liburuak zerbait «oso» bezala pentsatzen al dituzu?

        — Bai eta ez; ez behintzat narrazioen batasuna bezala, linea diskurtsibo bati loturik. Baina hautatzen ditudan poemek badute armonia/disarmonia joku bat osotasunarekin, esaten denari eta esanmoldearen kadentziari dagokionez. Aurretik egindako poemaz baliatuz beste gauza batzu egiten ari naiz.

        — Nolakoa da «Derrotaren fabulak»?

        — Lau edo bost gairen inguruan doa. Izan, ez dira lau edo bost bakarrik: konturatu gabe, zure inguruko gai guztiak sartzen dira, elementuak eta. Eta azkenean hiztegi moduan antolatu nuen. Bost hitz hartu eta haiei definizioak eman dizkiet. Gaua, beldurra, maitasuna, denbora eta heriotza dira; ez naiz gogoratzen ze ordenetan, eta gero ba, bostak elkarturik daude. Adibidez, «Gaua»n agertzen direnek zerikusi haundia dute denborarekin edo heriotzarekin, bizitzan legez.

        — Eta «Osin Berdeko Kantoriak»?

        — Zaldibi inguruan Osin Berde izeneko putzu bat dago. Hango oihartzun batzu..., honetaz gehiegi ez noa luzatzera. Liburu hau egiteko beka jaso nuen, Pamiela argitaletxearen esku geratu da bere argitaratzea, «Derrotaren fabulak» bezalaxe.

        — Egiten duzu poesiatik aparte literatur lanetan beste zerbait ere.

        — Geroz eta prosa gehiago idazten dut. Dena den, egiten dudan orotan nabari zait idazkera poetikoaren oihartzunik. Baditut zenbait proiektu, baina oraindik emango didate lanik.

        — Poso bat behar da.

        — Bai, noski. Sinbologia finkatu, gai sinboliko edo zentro bat ondo lotuta eduki behar da, pertsonaiak bizi erazi...

        — Eta poesiari dagokionez, poso hori ere beharrezkotzat jotzen duzu?

        — Bai. Berrehun poematatik hirurogei geratzen bazaizkizu berrirakurri ondoren, kristorena da. Poesia bere horretan ixten da. Beno elkartuta daude lehenengo poema eta azkenekoak; «Gabeziak» poema liburukoak eta oraingoak behintzat badute halako batasun bat. Nobelak beste maila sinboliko bat behar du, nere ustez. Horregatik da jendeak ipuingintzarako duen joera: ipuingintzan sinbolismoa ez da hainbeste hedatzen, sinbolo berari ez zaio hainbeste gauza ateratzen. Alde horretatik poema soil baten antzekoagoa da ipuina. Nobelak munduaren eta errealitatearen beste ikuspegi eginago bat behar du. Nik ez daukat, oraingoz.

        — Zuk beti idazten duzunetik epe bat utzi eta gero berriro ere behar duen gainbegiraketa eskeintzen diozu. Argitaratze prezipitaturik ez duzu sekula egin?

        — Bai, behin egin nuen, bai.

        — Eta berriro egingo zenuke?

        — Beno, «Gabeziak» ez zen oso prezipitatua izan, bi urte. Beharbada bai izan zela oso heldugabea. Nere ustez bi edo hiru gauza badauzka baliagarriak, baina apenas gehiago. Ez dut uste hogeitabost urterekin presa handirik daukagunik. Ni oso presaka bizi naiz baina gauza horiei frenoa jartzen diet. Auskalo, nork ezagutzen ditu Jainkoaren bideak?

        — Beste zera batetara pasatuz, taldeetaz mintza gaitezen. Zu talde batetan aritu izan zara, ezta? Kontaiguzu zertxobait.

        — Nik ez dakit literatur taldeetaz hitzegiteko zenbat posibilitate dagoen, mugatu pluralean. Plural hurbil honetan ez dakit zenbat talde dagoen. Euskal literaturak orain arte dituen arazoengatik, jendea bildu izan da aldizkarietan eta holako taldetxoen inguruan, hori zelako argitaratzeko bide bakarra. Nolabait bizkarra gordeko dizuten jende talde bat, ezta? Inoiz erantzukizunik emango ez dizutenak. Nik uste dut hori dela momentu honetan dauden gehienen joera. Alde batetik normala da; oso gazterik hasi gara idazten, eta orduan berealdiko inseguritatea dugu, ez dakigu gure gauzak kritikatzen eta behar duzu beste batzuen ez-kritika, onespena eta babesa baizik.

        — Babesa?

        — Bai, azken batean errekonozitu behar bait da gure inseguritatea. Mila sari jaso ditzakezu, baina zer dira mila sari? Argitaratzeko ere ez dut uste eragozpen haundirik dagoenik momentu honetan. Erreztasun asko dituzu, baina ez dakizu erreztasunak direla medio idazten dituzun edota zure beharraz. Gure taldean onarturik zegoen gure ezintasuna, bost lagunok beti batek baino gehiago ikus genezakeen; bizitzak urrundu gaitu taldekideak, orain beste dinamika bat sortu dugu.

        — Ikasteko egokitzat jotzen dituzu taldeak?

        — Literatura ikasteko bai, neurri batean. Kritikatuz, esan nahi dut; zer egin behar ez den eta zer bai. Ez dakit zenbateraino ikasten den, baina behintzat oinarri batzuk edo ipini litezke.

        — Lidergorik nabari duzu talde hauetan.

        — Ez, ez. Niretzat, Kandela kasu, ondorio baiezkorrena, norbere buruaren mugez jabetzea izan zela. Nirea bederen. Bakoitzak bere gaiak izan ohi ditu, eta batek jakin dezake gehiago ipuingintzaren puntu batzutaz eta beste batek beste gauza batetaz. Ez gara bildu gauza berberetaz hitzegiteko beti; bat haur literaturaz mintzatzen da, eta horren konexioaz mitologiaren ez dakit zerekin. Nik ezagutzen ez badut, ikasi egiten dut.

        — Interesgarria litzateke Euskal Letren Dantzaren istorioa kontatzea, bere horretan bukatu den edo ze oihartzun izan zuen...

        — Ez dakit ze oihartzun izan zuen. Jendeak irakurri du, baina ondo geratu zenentz jendeak ez du ezer esaten. Errepaso horretan gaizki geratu denak ere ez du ezer esaten!

        Interesgarria izan zen: hartu urte betekoa eta ea zer ematen zuen. Ez dugu errepikatuko, ze, egia esan, lan eskerga da, eta badaude gai batzu interesgarriagoak euskal literaturan aztergai, urte betean egiten dena osorik aztertzea baino.

        Espazioaren prolemak ere izan genituen: liburu mordoa ziren kontutan hartzekoak, eta askotan laburtu beharra; bestetan, ez da laburtu izan, ze, esate baterako, poesi sailean zailagoa zelako. Beste batzutan berriz, pentsatzen zena bi hitzetan esaten zen, eta adibide ahalik eta argiena jarriz. Horrek ez du ukatzen beste balio batzu izan ditzakeela. Esperientzia interesgarria izan zen, batipat talde batean eztabaidatzea, literatur kritika egiteko asmoz.

        — Esan duzu beste gauza batzuk gehiago merezi dutela.

        — Zera esan nahi dut, gauza bat da Torrealdaik egiten duen zerrenda hartu, dena irakurrri eta aztertzea. Baina orohar ez dut uste merezi duenik, ez baldin bada norberak egin duen lan baten aurrean zer esaten den jakiteko. Eta askotan aipamenik ere egiten ez denez obra batzuez... Esate baterako, niretzat oso interesgarria izan zen Otamendiren liburuarena: agertu zen gauza pare bat, baina non argitaratu zen? Hordago sail hartan bere zoritxarrerako, eta jada sail hartan badakigu zer dagoen. Jendeak ez du apenas irakurri liburu hori. Nire ustez liburu horrek bai merezi zuela, Mikel Hernandezenak bezala.

        Gero, baziren beste liburu batzu. Sarrionandiarena-eta. Horiek nahiko aipatuak izan ziren, ezta? Egia esan, ez zuten alde horretatik premia haundiegirik jendeari ezagutarazteko. Orain bai, aurrerago aipatutako horiek bazuten premia hori.

        — Galdera korapilatsu bat: zer iruditzen zaizu gaur egun euskal literaturan esperientzia edo joerarik interesgarriena?

        — Gurean ere guztietarik dugu; bada jende interesgarria, eta askotan argitalpen sare marginal xamarretan idazten duenez oso ezagun ez dena. Eta baita alderantziz ere. Orohar oso jende gaztea gara gauza onegirik egiteko. Orduan nik arazo bat nabari dut, gazte guztiak bezala malditismoaren gorespen bat egiten dugula. Guk izan nahi dugu Euskal Herriko poeta malditoak. Idazle malditoak bai, baina beketara aurkezten gara gero, eta badakit zer eta ez dakit non.

        Alde batetik, posibilitate asko ditugu argitaratzeko, eta ondo iruditzen zait. Sariketetan saririk irabazi ez baduzu ordea, hor daukazu prolema. Behin lehenengo saria irabaziz gero, nik ez dut uste holako arazorik badagoenik. Honek malditismo horren joera gezurtagarri bihurtzen du, ze maldito bat ondo idatzi eta argitaratu ezin duena bait da. Euskaraz ondo idazten ez dugun askok badugu non argitara, eta hortxe dago aldea!

        Nire ustez, dena den, gure etorki soziologikoa kontutan harturik, gure atzetik datozkeenak izango direla interesgarrien. Orain egiten denak gihar gehiago behar du, egoerak bultzaturik erreakziozko literatura ari gara burutzen. Baina falta zaigu literatur tradizio euskaldunik, eta baita oraindik literatur tradizioen hautapen pertsonalik egitea ere.

        — Baduzu kritika sistemaren bat irakurtzerakoan... edo «gustatzen zait / ez zait gustatzen» erizpidea erabiltzen duzu? Balioak epaitzeko zertan oinarritzen zara?

        — Ezin ukatu gustoen erizpidea, ze literatura egiten duen batek ahalik eta plazer gehien bilatzearren irakurtzen du. Kritika beti da subjetiboa. Hori ezin da ukatu. Baina batek zenbat eta gehiago irakurri orduan eta hobekiago ezagutu lezake subjetibotasun hori. Horregatixe obraren baten aurrean, plazer haundiz irakurri ez arren, obraren berrikuntzak, aurkikuntzak eta plagioak apreziatzeko adina distantzia hartzen da. Nobelagintzan batipat sinesgarritasuna behar da...

        — Anakronismotan ez erortzea...

        — Bai, apika. Baina gauza bat kritikatu aurretik behin baino gehiagotan irakurtzea komeni da. Irakurri ahala nekatzen ez bazara, guztia errepikatua iruditzen ez bazaizu... baduzu hor garantiarik.

        — Eta sinesgarritasunaz aparte, ze beste...?

        — Poemagintzan, pobretasun metaforikoa eta sinbolikoa somatzen ditut, esate baterako. Metaforak eta sinboloak sekula bukatzen ez diren eskola direla badakigu. Maila fonetikoan berriz, fenomenoak gerta daitezke, hitzen mailako jokoak eta horiek oso aberasgarriak izan daitezke. Hortik sor dezakezu beste maila sinboliko bat, eta horixe da adibidez Orixek eta hoiek nahiko ondo egin zutena, batipat Mireio eta horrelakoak itzultzean. Baina nik uste, momentu honetan eta gure gizartean horrek haina garrantzia dutela sintagma mailan eta esaldi mailan gertatzen diren gauzak, eta hori da nik ikusten ez dudana, hau da: hitz mailako fenomenoak eta fonetikoak ematen direla baina gero ez daukatela isladapenik maila sinbolikoa aztertzean. Fenomeno estetiko bat bigarren aldiz irakurri eta aspertu egiten zara, ni behintzat. Nik uste hor dagoela euskal poesia eta poesia askoren hankasartzea. Eta zera da: Jakobsonek esaten zuenez, espero den gauza bat hautsiz eta haren ordez beste bat jarriz sortzen da literatura. Orduan denak hori egin dezagun. Badago fenomeno estilistiko bat, baina ez dauka maila sinbolikorik. Beraz poesian hori gertatzen da: estilistika aldetik dexente lantzen dira gauzak baina gero ez daukate euskarririk.

        — Galdera solte batzu. Jakin dugu gauez idazten duzula, «gauez, bakardadean». Lanaren prolemagatik akaso?

        — Egunez ere idazten dut. Baina idazteko garaian, bueltaka aritzeko patxada osoa behar dut. Igual, egunez, derrepente bururatzen zaizu zerbait, autobusean eta apuntatzen dituzu bi bertso. Feto bat da hori, gero ohean borobilduko dudana.

        — Influentzia nagusienak zugan, orain, beste bolada batean.

        — Influentziak ez dira literaturazkoak bakarrik, zure bizitzan eragina duen gauza orok eragiten bait du azken finean zure izkribuetan ere. Adibidez, pelikula bat ikusi eta txundituta geratzen baldin banaiz, horrek ere badu bere eragina testuokiko.

        Influentziei buruz sailkapen batzu egingo nituzke beharbada. Gustatzen zaizkidanen artean, «Mila eta bat gauak», Isaac Dinesen, Thomas Mann, Bocangel...

        Beste batzu badira nigan eraginik izan dutenak eta liburu osoak ez direnak. Erromantzeekin gertatzen zait sarritan.

        Gustokoak ez diren irakurketak ere influentziatzat jotzen ditut. Ofizioz irakurri behar nituenez, zer gustatzen ez zitzaidan konturatzen nintzen, zulo berberean ez erortzeko edota dagoeneko erori baldin banaiz, jabetzeko.

        Halaber, influentzietan ere zerikusirik badute kritika gauzetaz zer irakurtzen dudan. Beste literaturekiko kritikek nire literatur konzepzioa berrikusteko balio izaten dit.

        — Beste tiro bat. Beka bat jaso duzu. Sari edo beken gainean zer edo zer aitatuko zenuke?

        — Horretaz esan beharrekoak esanak dira, nik uste. Ez daude dirudienez entzunak. Bere burua ere marginal bezala duen edozein ez da lotsatzen lehiaketetara presentatzeagatik. Ez dut uste hori profesionalizazio bideko urratsa denik, agian, hori bai, profesionalizatu ezinaren ondorio. Hala ere, jende berriarentzat garrantzizkoak dira lehiaketak argitaratu ahal izateko. Orduan gertatzen dena zera da, aurkezten direnak arruntki ez direla hasi berriak. Gainera, instituzioek ez dituzte lehiaketak antolatzen idazleak laguntzeko, beren buruak azaltzeko baizik, noski.

        Dena dela, hori ez da idazleen arazoa huts hutsean. Ziklistak, saskibaloi jokalariak eta abar patrozinaturik daude, ez gara kexatzen. Horren azpian bada kaltegarria den bereizketarik: idazlea pentsalarien klasekoa da, beraz hori kritikatu beharrean da. Aldiz, deportistek ez dute printzipioz «intelektualki» aurre egin beharrik. Hots, ez da hori kritikatu behar dena.

        Arazoa zabalagoa da zoritxarrez, eta «gizarteak» inposatzen edo onesterazten dituen instrumentalizazio sareetan kokatu behar da.