César Vallejo,
ahots anaia Euskadiko gerraz

César Vallejo

euskaratzailea:

Omar Nabarro

        Nork bere poetarik gurenak jo ohi ditu mundu poesigintzako gailur garaientzat. Berau dela eta, Urlia edo Sandia goretsiko digu harako elkarrizketatu harek; horko beste horrek, ostera, aurrekoei guztiz kontrajarrigarria den Berendia dugula ezinbestekotzak esango digu aldi berean. Nik neuk, irakurri ditudan poeten zerrenda laburrean, César Vallejo dut gogokoenetarikoa. Mende honetako poesigintzako gailurretarikoa denentz? Batek daki. Dakidana da Vallejoren ostean egin den gaztelerazko poesigintza erabat baldintzatu duela beronen obrak. Topikoak topiko, gazteleraz burututako poesingintzan izan ei zuen gauzadurarik bikainena Frantzia aldean sortutako Surrealismoak. Hala bada, bedi! César Vallejok surrealismoa giza muinaz bete zuen. Surrealismo humanista egin zuen. Edo, hobeto, surrealismo sozialista asmatu zuen. Badakite, beraz, kritikoek eta historiagileek. On dagiela.

        Labur esatearren, Vallejo indio perutarra, komunista eta poeta izan zen. Eskumatarrek gauzaturiko lan poetikoekin moskeatu egin naiz, orain eta hemen ideologia aipatzea ospegabetuta egon arren diodalarik hau.

        César Vallejo 1892.ean jaio zen, Perun. 1919.ean «Los heraldos negros» poesi liburua argitaratu zuen. Kritikoak ondo ohartu direnez, lehen liburu honetan aurreragoko mogimendu literariotetik leporatutako zamaz arindu barik dagerkigu poeta, liburuari tituloa ematen dion olerkian, haatik, oso osorik ikusten badugu ere Vallejo heldua izango denaren aurreirudia.

        «Trilce» du izena bigarren liburuak, eta tituloaren iluntasunaren arabera dakarkigularik mamia ere, iluna, telurikoa eta magikoa da. Argi iluna, entelegatu barik ulertzea, hitzetan galdu eta aldi berean gizakion barne-itsasoan murgiltzea, guzti hau eta beste asko posiblea dela frogatu digu César Vallejok.

        Egia, Vallejoren lehen liburu biotako poema asko oso hermetikoak dira. Ez ditut, egia handiagoa da, sekula ere osorik ulertu. Berdin dio. Barru barruan eragiten dituen ur ilunezko itsaso handietan nabegatzeak dio ardura. Berak ez zuen seguruenetik logikarik bilatzen, mendez mendez nolabaiteko indigenak garenoi lepo gainean ezarritako zapalkuntzaren zama astunak eragindako histura nekatua isladaraztea baino. Zeregin horretan, zer dio logikak?

        «Poemas en prosa» delakoan —1923/24 eta 1929— Voy a hablar de la esperanza dago, gure poetaren hunkigarrienatarikoa. Mikel Lasak bere «poema bilduma» delakora ekarri zuen Piedra negra sobre piedra blanca irakurriko dugu, «Poemas humanos» Vallejo hil ondoren Geogertte emazteak, aurreragokoa eta «España aparta de mi este cáliz» bezala, argitaratu zuen bilduman.

        «España aparta de mi este cáliz» bilduma gerrateko lehen urtebetean idatzi bide zuen Vallejok, 1938. urtean hil bait zen. Bilduma hau osatzen duten olerkiak hamabost dira. Berauetariko hirutan gure historiako gertaera bana agertzen da, hots, Gernika eta Durango bonbardeatzeak eta Bilbo galtzea. Hiru poemok itzuli ditut (Gernikarekikoaren kasuan zati bat baino ez) Berauez gain, Masa tituloduna, zergatik egin dudan nik neuk ere zehazki ez dakidalarik gainera.

        Inorenak itzultzea traizioa bada beti, areago da Vallejori dagokionean; hala ere saiatu egin naiz, lizentzia poetikoen ordainekoak neure inguruko —Bustiraldeko— euskaratik hartu ditut, joskera arloan batez ere, Vallejo arau hauslearen ispirituari eustearren. Arretaz irakurriz gero, Picassoren Guernica ospetsuko osagarrietariko asko poemotan dagoz. Irakurri egin ote zituen margolariak?

        Amaitzeko, kontseilutxoa; gogoz saia zaitez, irakurle hori, Vallejok erabailtzen duen «España» hitzari errepublikazale horrek ematen zion kutsua hartzen, ezen ez traizio errege den errepublika honetan darion fasismo kiratsa.

Bilbo hartu ondoko korteiua

Zaurituta eta hilda, anaia,

izaki egiatia, errepublikanoa, heure tronoan ibilten ari dituk,

heure bizkarrezurra ospetsuki jaitsi zenez gero;

ibilten ari dituk, zurbil hori, hire adin argal eta urterokoan,

gogotsuki soraio haizeen aurrean berau.

Min biotan gerlaria,

jazar hadi entzutera, etzan hadi bapateko paluaren oinera,

berehalakoa hire tronoan;

iraul ezak;

izara berriak diagozak, estrainoak;

ibilten diabiltzak, anaia, ibilten diabiltzak.

Esan diate: Zelan! Non! uso zatikiez

adieraziz heuren burua,

eta umeak negar egin barik igoten dituk hire hautsera.

Ernesto Zuñigak, eskua jarrita egiten dik lo,

kontzeptua jarrita,

atsedenean hire bakea, baketan hire gerra.

Bizitzaz erilarri zurituta, kamarada,

kamarada zaldizkoa,

gizakia eta piztiaren arteko kamarada zaldia

dibujo garai eta melankoniotsudun hire hezurtxoek

ponpa española eratzen dute, ponpa

pilda fin finez ereinotzeztatua.

Jezar hadi, bada, Ernesto,

entzun itzak, ibilten diabiltzak, berton, hire tronoan,

hire txorkatilak ilurdinak dituenetik hona.

Ze trono?

Heure eskuineko zapata! Heure zapata!

Cortejo tras la toma de Bilbao: Herido y muerto, hermano, / criatura veraz, republicana, están andando en tu trono, / desde que tu espinazo cayó famosamente; / están andando, pálido, en tu edad flaca y anual, / laboriosamente absorta ante los vientos. // Guerrero en ambos dolores,  / siéntate a oír, acuéstate al pie del palo súbito,  / inmediato de tu trono; / voltea; / están las nuevas sábanas, extrañas; / están andando, hermano, están andando. // Han dicho: «Cómo! Dónde!...», expresándose / en trozos de paloma, / y los niños suben sin llorar a tu polvo. / Ernesto Zúñiga, duerme con la mano puesta, / con el concepto puesto, / en descanso tu paz, en paz tu guerra. // Herido mortalmente de vida, camarada, / camarada jinete, / camarada caballo entre hombre y fiera, / tus huesecillos de alto y melancólico dibujo / forman pompa española, ¡pompa / laureada de finísimos andrajos! // Siéntate, pues, Ernesto, / oye que están andando, aquí, en tu trono, / desde que tu tobillo tiene canas. / ¿Qué trono? / ¡Tu zapato derecho! ¡Tu zapato!

Hileta erredoblea Durangoko hondakinei

Aita hautsa Españatik igoten zarena,

Jainkoak salba, libra eta koroa zaitzala,

aita hautsa arimatik goratzen zarena.

Aita hautsa sutatik igoten zarena,

Jainkoa salba, zapata jantz eta tronoa eman diezazula,

aita hautsa zeruetan zarena.

Aita hautsa, kearen birloba,

jainkoak salba eta infinitora gora zaitzala,

aita hautsa, kearen birloba.

Aita hautsa non justoek amitzen duten,

Jainkoak salba eta lurrera itzul zaitzala,

aita hautsa, non justoek amitzen duten.

Aita hautsa, ahurretan hazten zarena,

jainkoak salba eta bularrez estal zaitzala

aita hautsa, ezerezarekiko izua.

Aita hautsa, burdinaz osatua,

Jainkoa salba eta gizon itxura eman diezazula,

aita hautsa sutan abiatu zarena.

Aita hautsa, pariaren apreta,

Jainkoak salba eta ez zaitzala sekula be deslot,

aita hautsa, pariaren apreta.

Aita hautsa barbaroek haizeratzen dutena,

Jainkoak salba eta jainkoez gerrika zaitzala,

aita hautsa atomoek estaltzen dutena.

Aita hautsa, herriaren kubritxeta,

Jainkoek salba zaitzala betirako gaitzetik,

aita hautsa española, aita gurea.

Aita hautsa futurora zoazena,

Jainkoak salba, gida eta hegalak eman,

aita hautsa etorkizuna zarena.

Redoble fúnebre a los escombros de Durango: Padre polvo que subes de España, / Dios te salve, libere y corone, / padre polvo que asciendes del alma. // Padre polvo que subes del fuego, / Dios te salve, te calce y dé tu trono, / padre polvo que estás en los cielos. // Padre polvo, biznieto del humo, / Dios te salve y ascienda a infinito, / padre polvo, biznieto del humo. // Padre polvo en que acaban los justos, / Dios te salve y devuelva a la tierra, / padre polvo en que acaban los justos. // Padre polvo que creces en palmas, / Dios te salve y revista de pecho, / padre polvo, terror de la nada. // Padre polvo, compuesto de hierro, / Dios te salve y te de forma de hombre, / padre polvo que marchas ardiendo. // Padre polvo, sandalia de paria, / Dios te salve y jamás te desate. // Padre polvo que avientan los bárbaros, / Dios te salve y te ciña de dioses, / padre polvo que escoltan los átomos. // Padre polvo, sudario del pueblo, / Dios te salve del mal para siempre, / padre polvo español, padre nuestro. // Padre polvo que vas al futuro, / Dios te salve, te guíe y te dé alas, / padre polvo que vas al futuro.

Masak

Batailaren amaieran,

eta hilda gudalaria, berarengana etorri zen gizon bat

eta esan zion: ez hadi hil, neuk maite haudanagaz!

Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.

Bi hurreratu zitzaizkion eta berresan:

ez gaitzak utzi! Adorea! Itzul hadi bizitzara!

Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.

Berarengan jo zuen hogei, ehun, mila, bostehunmilak,

aldarrikatuz: halako maitasuna eta ezin ezer Herioren aurka!

Baina gorpuak, oi! hiltzen segitu zuen.

Orduan, Lurreko gizakume guztiek

inguratu zuten; ikusi egin zituen gorpuak triste, hunkituta;

astiro altxatu zen,

lehen gizakumea besarkatu zuen; ibilten hasi zen...

Masa: Al fin de la batalla, / y muerto el combatiente, vino hacia él un hombre / y le dijo: «No mueras, te amo tanto!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Se !e acercaron dos y repitiéronle: / «¡No nos dejes! ¡Valor! ¡Vuelve a la vida!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Acudieron a él veinte, cien, mil, quinientos mil, / clamando: «¡Tanto amor y no poder nada contra la muerte!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Le rodearon millones de individuos, / con un ruego común: «¡Quédate hermano!» / Pero el cadáver ¡ay! siguió muriendo. // Entonces, todos los hombres de la tierra / le rodearon; les vió el cadáver triste, emocionado; / incorporóse lentamente, / abrazó al primer hombre; echóse a andar...

Batailak

(zatiak)

Hala ere, hemendik, beranduago,

lur honen ikuspuntutik

on satanikoa bertara isurtzen den dolutik,

Gernikako bataila handia ikusten da.

A prioriko lid hori, kontutik kanpokoa,

baketan lida, arima ahulek

gorputz ahulen aurkako lida, umeak jo egiten duen lida,

inork be joteko esan barik berari,

diptongo ikaragarripean

eta ipurtzapi trebe trebearen azpian,

eta amak jo egiten duena bere aldarriaz, malko baten atzekaldeaz,

eta gaisoak jo egiten duena bere gaitzaz, bere pastileagaz eta bere semeaz

eta agureak jo egiten duena

bere ilurdinez, bere mendeez eta bere paluaz

eta jo egiten duena presbiterak Jainkoaz!

Gernikaren defendatzaile taziotuok!

Oi ahulok! Oi iraindu leunok,

goratzen, hazten

eta mundua ahul ahaltsuez betetzen ari zaretenok!

Batallas: Más desde aquí, más tarde, / desde el punto de vista de esta tierra, / desde el duelo al que fluye el bien satánico, / se ve la gran batalla de Guernica. / ¡Lid a priori, fuera de cuenta, / lid en paz, lid de las almas débiles / contra los cuerpos débiles, lid en que el niño pega, / sin que le diga nadie que pegara, / bajo su atroz diptongo / y bajo su habilísimo pañal, / y en que la madre pega con su grifo, con el dorso de una lágrima / y en que el enfermo pega con su mal, con su pastilla y su hijo / y en que el anciano pega / con sus canas, sus siglos y su palo / y en que pega el presbítero con dios! / ¡Tácitos defensores de Guernica! / ¡oh débiles! ¡oh suaves ofendidos, / que os eleváis, crecéis, / y llenáis de poderosos débiles el mundo!