Itzulpen arazoa: elkarrizketa

        SUSA: Hariari heltzeko nolabait galdera jeneral batetatik hasiko gara. Hemen, itzulpengintzari dagokionez, zernolako balantzea egingo zenukete?

        X. MENDIGUREN: Lehenengo bereizi beharko genuke itzulpena bera, itzulpenaren kalitatea etabar, eta bigarren, itzulpen politika. Nik lehenengo arazoari dagokionez, hau da, itzulpena nola egiten den, esango nuke, orohar bereizi beharko genituzkeela alor batzuk: alde batetik zenbait libururen alorra, noizbehinka agertzen diren liburu batzuren alorra, gero telebista, edo telebistaren inguruan dagoen itzulpena, eta hirugarren alorra, administrazioaren munduan dagoen itzulpena. Eta bakoitzak hor, noski, tratamendu desberdina du eta egoera desberdin bat begiratzen du. Lehenengoari dagokionez esango nuke, literaturako liburu batzuei dagokienez, gaur egun nahiko itzulpen egokiak egiten direla kalitatearen aldetik. Gaur egun badagoela ezaguera maila bat, bai linguistikaren aldetik eta bai itzulpen teorien aldetik, zenbait pertsonen aldetik itzulpen egokia edo teknikoki egokia deitzen dena egiteko. Agian joan den urteetan edo hamarkadetan baino itzulpen kalitate hobekoak sortzen dira. Hori orohar esan nahi dut. Ez dudana hain garbi eta hain egoki ikusten beste alorra da, komunikabideen alorra. Hor telebistako itzulpenak kontutan hartzen baldin baditugu eta nolabait irratietako teletipoen itzulpenak eta, hor esango nuke oraindik itzulpen heldugabea egiten dela, presaka egiten delako agian, pertsona asko ez dagoelako behar adina prestaturik, eta medioak berak ere baldintza batzuk ezartzen dituelako bereziki telebistaren kasuan; gero horiek bikoiztu egin behar dira, aurretik egokitu, eta guzti horrek dakar azkenean textu erosoak ez izatea. Uste dut hor badagoela alde batetik kalitate kontrolaren premia eta gaur ez dela hori egiten, agian jende batek behar adina trebatu gabe egiten dituela itzulpenak eta, orohar, horrelako itzulpen bat gaur egun nire iritziz zaila da ongi inprobisatzea, aurretik edo albotik ez baldin badira beste era batetako itzulpen lanak egiten. Nire iritziz leku horiek ez dira experimentalismotan ibiltzeko, eta medio hauetarako experimentalistegiak dira.

        Eta hirugarren puntuari buruz esango nuke gaur egun dagoen arazo nagusia hiztegiarena dela, horretaz erabakirik hartu gabe egotea. Eta nabarmen nabarmena da bi joera daudela aski desberdinak. Bi izen aipatzearren, bata izango litzateke UZEIk daraman bidea eta bestea Lakuako Boletinak markatzen duena; eta momentu honetan badago hor halako ahalegin bat ez dena behar bezala mamitzen, bi horien artean halako hirugarren bide bat edo egin nahirikoa. Guzti horretan dagoen arazo handi bat da oso inzidentzia eskasa duela itzulpen mota horrek jendearen baitan zoritxarrez, eta lan ikaragarria egiten dela, ordu asko sartzen dela duen eragin praktiko hain mugaturako. Hala ere zenbait udaletxetan badago ahalegin bat barne-lan hau edo artxiborako lan hau eta jendearen baitan eragina izango duenaren artean zubi moduko bat egiteko, eta horren adibide gisa, Tolosako kasua jarriko nuke eta beste zenbait kasu. Beraz, nik uste dut kontuan hartu beharko litzatekeela sektore bakoitzaren egoera.

        SUSA: Arazo horretan behar bada zera ere planteatu beharko litzateke: administrazio itzulpen hori testimonial hutsa besterik ez dela, itxura gordetzekoa...

        X. MENDIGUREN: Bai hori nabarmena da.

        J. ZABALETA: Nik ere ikusten dut problematika hori, baina ez nuke horrela bakarrik planteatuko, ze irizpide desberdinak daude itzulpenerako. Ez bakarrik egiten den itzulpenerako, baizik eta egin litekeen itzulpenari buruz. Bata, ea itzulpena egin behar den ala ez, ala egokitu egin behar ote den, bai literaturari dagokionez bai mass mediari dagokionez, eta baita administrazioari dagokionez. Joera desberdinak daude.

        Batzuek esaten dute administrazioan egin behar dela baina literaturan ez dela egin behar, edo egokitu egin behar dela. Beste irizpide mota batzuk dira egiten den itzulpenari buruzkoak, nola egiten den eta ze eratakoa behar duen...

        SUSA: Hala ere badirudi praktikan beti egingo dela...

        J. ZABALETA: Bai, bai, baina ez esate baterako zer agintzen den itzultzeko. Hor dago administrazioaren kasua, horko zenbait textu artxiborako baino ez dira itzultzen eta horrek ez du inolako eraginik, ezta diskusiorik ere; hor, modelo baten arabera egin edo beste baten arabera egin, inorentzako ez denez, ez du hartzailerik. Horrek orduan ez du kritikarik, hor egon liteke fosilizatuta zein indartuta itzulpen modu bat, baina jota fuego beti itzultzen. Hor ikusi behar da, oso diskutigarria da, erabakiak izatezkerotan politikoak izan behar duten; ze hizkuntza modu erabili behar den, ze modelo. Gero teorizatu egin behar da alor hori, aber hor ze hizkera maila desberdinak dauden, ze mezu maila desberdinak; zeren itzultzen diren mezuen hartzaileak era askotakoak izan litezke; izan litezke guztiz teknikoak, eta harentzat itzulpen tekniko bat egiten da; izan liteke mezu hartzaile arrunt bat; bandoak eta legeak ez dira berdin idazten baldin eta jendea konfunditu nahi ez bada. Baina dena dela, hor erabaki politikoak daude tartean. Literaturan ez daude erabaki politikoak, literaturan irizpide literarioak dira nagusi eta xede horiek zaindu behar dira. Han badago beste era bateko teorizazioa egitea. Horren arabera ere, badago itzulpenerako tresneria, ze itzulpen mota batzuk guztiz menpekotuta daude erabiltzen diren tresnetara. Esate baterako, administraziokoa; administraziokoa UZEI etabar hiztegitara guztiz menpekotuta egongo da edo ez da batere egongo. Orduan beste modu batera egingo da, edo hor nolabait konpontzeko moduak bilatzen ihardungo da, lehen esandako irizpide politiko horiek kontutan hartuta edo nahi den moduan. Literaturan berdintsu pasatzen da. Eta batez ere, nik uste, ez aklaratze horretan, alegia: zeinentzat den itzulpena eta ze irizpide erabili behar den komunikabideetako itzulpenetan. Hortik uste dut badatorrela, ez bakarrik hizkuntzaren ezagutza ala ez ezagutza, baizik eta hizkuntz eredu baten edo beste baten gailentasuna eta hartara makurtzea.

        SUSA: Arazo horretan, zuen iritziz, euskalkien eragina edo praktika... zehatzago esanda, Bizkaialdeko zenbait Udaletxetan jarraitzen den joerak nolako balorazioa mereziko luke?

        X. MENDIGUREN: Horretaz bistan dago tradizioz eta historian zehar fenomeno horiek gertatu direla; esate baterako, Inglaterran garai batean hiru hizkuntza desberdin erabili izan ziren administrazioan: frantsesa, latina eta ingelesa. Horrek esan nahi du hiru maila-edo egon zirela momentu berean Inglaterran: bata, nolabait hizkuntza tekniko eta artxiboetako, eta beraz latinezko iraganetik zetorren tradizio bat; gero menperatzaileek, normandoek, ezarri zuten kortesauen arteko hizkuntza, beraz nobleen eta handikien elkarren arteko hizkuntza frantsesa zen; eta gero herriaren hizkuntza, ingelesa. Horrek esan nahi du praktikan hiru problematika desberdin planteatzen zirela aldi berean administrazio mailan. Bata artxiboko hizkuntza teknikoa zen, eta beraz hori fosilizatua zegoen, latina askoz hobe mantentzen zelarik, ia hizkuntza finkatua zelako eta ez zegoelako aldaketa semantikorik hiztegian eta abar. Baina besteak berriz, eguneroko funtzionalitateari begira, frantsesek nola erabiltzen zuten beren arteko harremanetan, kantzileriako lan guztia eta hori dena, frantsesez egiten zuten. Herri mailako arazoak tratatu behar zirenean, noski, herriko jendeak uler zezan, ingelesa erabili behar zen. Ba eskema hau nolabait Euskal Herrira aplikatuz gero, hor etorriko litzateke, ba... de facto badakizue zer gertatzen den: kasu batean gaztelania erabiltzen da, bestean ere gaztelania erabiltzen da, eta hirugarrenean ere ia ia gaztelania erabiltzen da! Baina, hor berreskuratze nahi batekin egin litekena da hizkuntza teknifikatua, agian espezialisten hizkuntza bat. Hor legoke hiztegi tekniko bat finkatzearen arazoa. Bigarren mailan, izango litzateke Euskal Herrian zenbait tokitan administrazio mailan lanak euskaraz egiten hastea. Ez baldin badago hartzaile eta igorle euskaldun bat, lan hori, fead back hori, ez da lortuko, eta ez dugu jakingo balio duen ala ez. Nahiz eta maila oso txikian, hor beharko litzateke zenbait udaletxetatik zenbait udaletxetara lanak trukatzea.

        SUSA: Hori lotu daiteke behar bada Tolosako esperientziarekin...

        X. MENDIGUREN: Horrelako batekin esan nahi dut, edo eskualde batzutan, edo printzipioz behintzat harreman batzuk izan edo modelo batzuk sortu euskaraz bakarrik. Gero agian piskanaka hedatuko liratekenak. Eta hirugarrena izango litzateke, eta hor legoke kontu gehiago egin beharra, euskalkiena. Esan nahi dut, gaur egun Euskal Herri osoa harturik, edo Elizak eta herriak daukan harreman modu eta maila horretan, agian bizkaiera batuago bat posible dela, hartzailearen egoera ikusirik. Baina hor ez dira nahasten hizkuntza teknikoa eta herriaren hizkuntza. Denboraz pasako dira hizkuntza teknikotik zenbait expresio herri hizkuntzara. Jendea eskolatu ahala euskara batuago baten jabe izatera iritsiko da. Azken finean premiak berak markatzen du ze hizkuntza mota erabili eta ze itzulpen mota egin.

        SUSA: Aztertu daiteke orain arteko itzulpen politika eta nolako irizpideak erabili diren, erabili baldin badira. Esate baterako, argitaratu diren itzulpenek ze irizpideri erantzuten dioten.

        X. MENDIGUREN: Hori arazo anbiguo samarra da, eta, kalitatearen arazoaz baino gehiago hitz egin beharko litzateke itzulpen politikaz. Horretaz esango nuke, itzulpen politikarik ez dagoela, eta dagoen gauza bakarra dela puntualki zerbait egin nahi izatea, baina zer eta nola inondik inora jakin gabe. Eta hori bekak ematerakoan konkretatzen da. Eusko Jaurlaritzak urtean bi besterik ez ditu ematen. Horretaz aparte UNESCOren albistaria itzultzea eta Itzultzaile Eskola diruz babestea. Beste iniziatibarik ez dago Gobernuaren aldetik. Orduan argi eta garbi ikusten da kontraesan handi bat: Itzultzaile Eskolaren presupuestoak urtean hamar-hamabi milioi eramaten baditu, eta, beste alde batetik, milioi bat itzulpena bultzatzeko. Berehalaxe, estrangulatze bat dator, jendea prestatzen erabili diren diruak probetxurik ez dakarrelako, eta itzulpen lanetan hasteko gogoz dagoen jende horrek aukerarik ez duelako. Horren alboan beste gauza negatibo bat azpimarratuko nuke: badago halako iritzi bat zabaldurik azkenaldi honetan, barneko sorketa bultzatu eta itzulpenari itzal egin behar zaiola, eta hau niretzako ideia erratu bat da. Bi gauza hauek ez bait dira elkarren kontrako baizik eta elkarren laguntzaile. Itzulpen literarioak ernaltze indarra du bereziki eta demostratua dago historian zehar. Cesare Pavesek ere aipatzen du, eta baita beste askok ere, beti sorketa aldi inportanteak, beti, itzulpen aldi inportanteen ondorio edo pareko izan direla. Kanpoko ereduak etxeratzeak homologatze funtzioa betetzen du. Itzulpenak ispilu bat jartzen digu aurrez aurre eta Euskal Herriko sorkuntzan dagoen arazo nagusienetariko bat da, ba, kanpoan dagoen literatur mogimenduaren parean jartzen garenean ez dugula ematen normalean eman behar dugun taila. Eta gu gure subjetibismo batean ari gara literatura egin nahiean. Horregatik gure obrak beste hizkuntzetara itzultzen direnean oso eskas gelditzen dira edo maila nahiko apala ematen dute. Nire iritziz, sekula ez da euskal literatura baliozko bat sortuko aurretik erruz eta ugari kanpoko ereduak euskaratzen ez badira.

        SUSA: Guzti hau ikusita, eta guretzat itzulpengintza zabal bat ezinbestekoa dela onartuz, pasa gaitezen lehentasunak zeintzu liratekeen aztertzera, eta ea horrelako plangintza batek ze kosto dakarren eta ea posible ba ote den.

        J. ZABALETA: Nik uste dut euskaraz literatura, gurea bezalako egoera batean, berez defizitarioa dela, baldin eta ez bada sartzen pedagogiako kanaletan. Orduan, itzulpena beti kanal horietatik joango da, kasik seguru, guztiz minoritarioa izango da puska batean, eta beraz, defizitarioa.

        SUSA: Esan nahi duguna da gu bezalako herri txiki batean eta aldamenean literatura sendo batzuk eukita, ea posible den egoera normal batetara iristea, eta ze baldintza eskatzen diren horretarako.

        X. MENDIGUREN: Lehenengo literatura bera defizitarioa izango da eta neurri handi batean itzulpena ere hasieran defizitarioa izango da. Erdararako bideak hain zabal egonda, eskolaren bitartez bakarrik lortuko da belaunaldi berriak sortzea, euskaraz irakurketa erosoak egingo dituztenak. Orduan premiazkoena, behetik gora, piramide gisan sortzen ari den irakurlego potentzial bat, piramide gisa aurrera ateratzea da. Zalantzarik gabe esan daiteke beheko mailetan liburua negozio txiki bat dela, baina goiko mailetara iritsi ahala, negozioa zeharo urritzen da eta hor ikusten da merkatu irekitze baten beharra. Nire iritziz, umetatik datorren irakurzaletasuna ez galtzeko hamalau-hamazazpi urte bitarteko jendeari egin behar zaio eskaintza zabal bat, ze hori ez dago euskal merkatuan gaur egun. Eta irakaskuntza bera, ikastola mailan, itomen batean aurkitzen da. Bestela, munduan diren gazte-literaturako obra inportante guztiak gaztelaniaz jaso beharrean aurkitzen dira. Hortik bi problema sortzen dira: kultura aberastasun falta euskaraz, eta bestetik, hizkuntz pobretze edo murriztea. Esaterako, argi ikusten dugu Hadrianoren Oroitzapenak bezalako obra bat itzultzen denean pertsona gehienek esaten dutela liburu hori oso zaila dela; alderantziz, gaztelaniaz irakurtzen du jendeak eta ez du esaten zaila denik. Horrek esan nahi du jendea engainatuta bizi dela bere euskara mailarekin, agian hamalau-hamabost urteko pertsona batek daukan garapen hobereneko euskara, agian, hamar urteko batena dela. Hori zergatik? Ba, ikastolan etab. jendeak ez dituelako benetako itzulpen onak irakurri, beti izan dira egokipenak eta moldaketak, hizkuntz zailtasun guztiak lehunduta, eta orain benetako itzulpen bat eskaintzen zaionean —Arrietak egin duen modura— jendea ito egiten da ez duelako azpiegitura linguistikorik. Beraz, horrek esan nahi du ez dela egon parez pare itzulpen homologagarri batzuren ispilurik; izango bagenitu 50-100 bat liburu kanpoko hizkuntzetatik itzuliak, hori ez zen gertatuko. Eta gertatuko balitz, edo ez lirateke ongi itzuliak egongo edo gure hizkuntza maila ez litzateke beharko lukeena izango. Hau da gaur egun itzulpenak irakaskuntzari egingo lioken erronka latza: jarri gaztelaniaz aise irakur daitezkeen hainbat liburu euskarara ongi itzulita, eta ikustea ze nolako desoreka dagoen ongien euskara dakitenen artean. Hots, itzulpenak gure bilustasunak agerian ipintzen dituela esan nahi du, ze azken finean, hizkuntza baten heldutasuna neurtzen duen tresna bat da itzulpena. Hizkuntza batek lortzen ez duenean mezuak aisa ematea eta hartzea, hizkuntza hori oraindik azpi garapen baten mailan dagoela esan nahi du.

        Horregatik, uste dut, hor badagoela leku bat, irakaskuntzari begira, Eusko Jaurlaritzak inbersio serio bat egiteko, bestela hor merkatua estrangulatzera bait doa, eta behetik gora datorren potentziala itota geratuko da. Azkenean merkatu hori gaztelerak edo erdarak bereganatuko du, eta dagoeneko hartzen ari da.

        Ja, Lenin-en kasua aipatzeko ordua izango litzateke. Sobietar Batasunean gerratea bukatu bezain laster, 1920. urte inguruan, Lenin-ek Gorki-ri deitu eta eskatu zion mundu-literaturako obrak errusierara itzultzeko, eta horretarako talde haundi bat antolatzeko Gobernuaren diruz babestua. Haiek hainbesteko gosea eta premia, eta gerraondoko egoera negargarri guzti batekin hainbat diru inbertitzeko argitasuna izan bazuten, eta gainera ondoren halako arrakasta lortu literatura eta hizkuntza lantze mailan, esan nahi dut, gaur egun nahiz eta krisi ekonomikoa dagoela-ta esan, eta bestalde hainbeste diru gastatzen ari denean beste zenbait arlotan, Euskal Herrian egoera txar batean gaudela literaturan eta halakotan inbertitzeko esateak, nolabait esatea da burdinetik bakarrik sortzen dela etorkizuna. Azken finean ideietatik sortzen da etorkizuna, literatura eta arteetatik diseinatua. Oraingo belaunaldi batek azpi egitura teknologiko soil batera murriztu nahi du dena, eta ez da konturatzen horrek etorkizuna itxi egiten duela, inguruan beste ernaltze lan bat ez baldin badago behintzat.

        SUSA: Aipatzekoa da agian, inbersio handia egiten dela itzulpengintza teknikorako, administraziorako, testu dibulgatiboak... eta honetan diharduten enpresek jende dexente mugitzen du. Horrek hizkuntzari —hizkuntza literarioari— ernaltze prosezurik ez dio eragiten. Besterako aldiz, ez dago ia ezertxo ere...

        X. MENDIGUREN: Nere ustez, hor badago halako akats bat zera pentsatzean, kreaziozko literaturgintza hau pixkabat luxozko zerbait dela, eta hau herriek denbora eta dirua dutenean burutzen dutela, eta ez dagoenean hori dela lehendabizi mozten dena, batipat makinak eta bestetarako behar dela dirua beraz. Ez da batere garbi ikusten, herri baten baitan ze nolako lotura dagoen kultura teknologiko eta poetiko edo kreatzailearen artean. Zerikusirik ez balute bezala. Azken finean, biak sujetu bakar baten ekintzaren aurpegi dira, eta batak besteak gabe ez du funtzionatzen.

        J. ZABALETA: Adibidez, Nigerian itzulpen plangintzak dauzkate, eta bertako hizkuntzen arteko planak. Gainera inglesez nahiz portugesez idazten diren obrenak ere bai. Ze badute prolematika hori, guk ere badaukagu, beren izaera beste hizkuntzetan ere adierazi dela, baina elkarren ezagutza ere behar dute.

        SUSA: Lehen aipatu duzuen hasera-haseratik egin beharreko gazteentzako itzulpen plangintza, halako oferta serio bat, azpi egitura piramidal bat...

        J. ZABALETA: Hori ezinbesteko premia larria da, baina bestearena ere badago, esan nahi dut geuretzako ere idatzi behar dugula, alegia, idazleak ere idazleen artean bizi behar du idatziko baldin badu, eta orduan behar dute elkarren arteko informazioa, behar dute hizkuntza literario maila hori. Prosezu guzti hauek kolektiboak dira, eta bestela nekez suertatzen dira.

        X. MENDIGUREN: Gu bizi garen munduaren partean bizi izanik, eta ingurunean ditugun herrialdeak eta gure tradizioa kontutan izanik, bistan dago, altxor unibertsal bat badagoela —eta hori Biblia bat izatetik hasten da, eta gero kultura greko-erromatarraren emaitzik egokienak, errezanimenduan zehar etabar...—, eta inguruko hizkuntzek sortu dituzten obrarik inportanteenak norberak bere etxean bere hizkuntzan izan ohi ditu —frantsesak, inglesak, italianoak, alemanak, txekoak, polonierak eta abarrek bere hizkuntzetan dituztenak—. Guzti hori Gobernuaren laguntzaz egiten da Sobietar Batasunean edota bestela Israelen egin den bezala.

        Ostera, guk zer daukagu. Gerra garaian-eta halako zerbait egin izandu zen, zertxobait etxeratu zela orduko apaizek-eta egindako lanez, zeinek latina eta grekera erabat menperatzen zuten. Hori ere guri laster agortuko zaigu. Hasi ginen «Iliada», «Eneida», Shakespeare eta halakoak itzultzen, eta beste hutsune handiak ere badaude, noski. Baina horiek oso momentu historiko batean geratu dira, hizkuntz muga nabarmenekin. Gaur egun ezin irakur daiteke orduan egindako itzulpenik ikastoletan, gaurko hizkuntza egoera eta ordukoa arras desberdinak direlako eta nahiko eboluzio nabarmen bat gertatu delako. Hau, ordea, belaunaldi bakoitzak bereganatu egin behar du, berregin egin behar ditu, eta berritzuli. Eskola batetik pasatzen diren haurrek gutxienez zatika, gutxienez, ezagutu beharko lituzkete antologia gisa-eta mundu literaturako obrarik inportanteenak beren hizkuntzan. Hau da, euskal giroko mundu literatura bat beharko litzateke.

        Beste gauza bat litzateke, gaur egungo gaurkotasuna ematen duten liburuak. Esan nahi dut, edozein hizkuntzatan best seller batzu daude; horrek aditzera ematen du, munduko zirkuitoak indar ekonomiko batzuren menpean daudenez gero, munduko zirkuito merkatuetara obra batzu proiektatzen direla, atzetik Gobernuen lan bat dagoelarik. Obra horietako batzu gure artean izan beharko genituzke, bestela gaztelaniera, frantsesera-eta joko bait dugu. Honela, Hadrianoren Oroitzapenak-ekin egin den bezalaxe, guk ohiturarik hartzen ez badugu azken boladako beste herrialdetako literatur obra nabarmenduen itzulpenak egiteko, eta halaber horiek erosotasunez merkaturatzeko, gaztelanierara joko dugu. Bien bitartean, eta okerrena gainera, euskara ez da gaituko halako obra literariotan erabiltzen den hizkuntza literarioa bereganatzeko, eta beraz irakurlegoa euskaraz lantzeko. Hizkuntzak bere garapen prosezu bat darama; eta bide honetatik ghetto batera murgilduko gara, obra zahar batzurekin, eta iraganeko itzulpen lan batzurekin. Eta faltatuko litzaiguke egunekotasuna dakarten literatur expresiozko liburuak euskaratzea.

        Hor legoke arazoa: idazle inportanteen obrak itzuli behar ditugu ala, ezagunak ez izan arren, gutxiengo hizkuntzek dituzten obratara jo. Badago plan bat Europan, «literatur indartsuekin» zer gertatzen den ikusirik —hauek hedatzen dituzten zirkuitoak etabar—, bigarren mailako literaturak geratzen dira, hala nola Suediakoa, Islandia, Portugal bera..., eta maila horretan plan bat egin zitekeela elkarren arteko trukeak egiteko, herrialdeen arteko itzulpen obra trukeak. Eta plan hau egina dago, baina ez dakit zenbateraino doan aurrera. Bistan dagoena da, Gobernuek dirua inbertitu behar dutela. Ze gaur egun, adibidez, Alemania bezalako herri batek milioiak gastatzen ditu beren idazleen obrak promozionatzen munduan zehar, eta bere idazleen obren itzulpenak egin arazten. Alemania bezalako hizkuntza batek, hizkuntza zein literatur aldetik indartsua, liburu merkatua planifikatzen dihardu —eta gogora duela gutxi Madrilen egin zuten erakusketa, Gunter Grass ekarri zuten, eta beren show guztia muntatu—, azken finean itzulpenaren oinarrian eraikirik. Halako potentziek merkatu hori, autoen kasuan bezalaxe, indartu egiten dute eta «inbaditu» edo sartu. Guk ere plangintzarik egiten ez badugu, honelako egoeren aurrean suertatuko gara, erabat jango gaituzte. Nere eritziz hau falta da. Agian orain halako zertxobait egiten ari dira euskarazko obra batzurekin, eta bide bat izan daiteke: bi edo hori nobela hartu, filme bihurtu, eta filme edo imaginen laguntzarekin testu horiek beharbada itzuli ahal izango dira. Gaur egun gero eta garbiago ikusten da, literatur obra asko berehalaxe soporte filmiko edo bisual batekin elkartzen direla, eta merkatuan elkarturik doazelarik, testu literario izatetik ikoniko izatera pasatzeko. Zentzu honetan, gure zenbait literatur obra itzulgarri bilaka daitezke, lehenik filme gidoi bezala eta obra literario gisa gero.

        Zirkuito hori sortzen ez bada, ez da merkatu serio samar bat sortzea posible. Nik uste, pixka bat horrekin bidera daitekeela.

        J. ZABALETA: Bestalde ez da ahaztu behar aginte ofizialen eraginek ikaragarrizko garrantzia dutela. Esaterako, Japonek ahalegin gutxi egin du merkatu maila horretan. Asko itzultzen dute beharbada. Baina UNESCOren liburu sailean sartu izan ez balute japoniar literaturgilerik, beren literatura ezezaguna litzateke. Eta berdin gertatu da Islandiako literaturarekin, eta ez da bere aginte ekonomikoagatik...

        Nola sar gaitezkeen merkatu horietan? Eragile ofizialen bidea bai izan daiteke, nahiko segurki funtzionatzen duena da gainera. Adibidez, amerikarrek egundoko erreztasuna dute horretarako, eta hain onak ez diren idazleak ezagun bihurtzen dituzte. Beste batzuk, ongi idatzi arren, merkatuak bilatu behar dituzte, eta Steinbeck-ek berriz, berak aurkitzen zaitu zu. Hala ere ez zaigu komeni, nere erizpidez, dauden literatur kanaletara menpekotzea.

(itzulpen-dossierraren elkarrizketan galdutako zenbait pasarte)

        J. ZABALETA: Pentsatu, kultur produkzio guztiaren koherentzia behar dela, eta ez idatziarena bakarrik, baita telebista eta irrati eta egunkarietako produkzioarena ere. Kultur arlo osoa jaso behar bait da. Komunikabide guztiek behar dute koherentzia bat itzulpenarekiko, eta hor, bere prozesuan, gerta litezke huts egiteak.

        J. ZABALETA: Itzulpenak bertako sorketa kultura baldintzatzen du; ez bait da berdina, hizkuntza batean hainbat liburu irakurri eta beste batean idaztea gero, eta irakurketa hizkuntza eta idazterakoarena berbera izatea...

        X. MENDIGUREN: Subjetibismotik irten eta itzulpenaren nondik-norakoaz erreferentziazko puntu batzu ezartzen ari gara. Alde batetik, itzulpen eskola bat badagoelako, eta bestalde, aldizkari bat ere sortu delako.

        Lehen zegoen prolema zera zen, itzulpena halako pertsona batzuren karisma inguruan bizi zela, eta ez zegoela gaur adina prestakuntza unibertsitariorik: linguistika, literatur kritika, estetikaren, nolabait esateko, estetikaren nazioarteko zentzu bat... denak elkarrekin loturik lantzen dira nolabait. Azpi egitura bat badago gaur egun askozaz objetiboagoki hitz egitea posible egiten duena. Honi lotu beharko litzaioke itzulpen kritikarako lekua eta aukera, eta, nola ez, euskararen finkapena; honek tresna haundi bat eskeintzen bait du.

        J. ZABALETA: Are gehiago, nik esango nuke itzulpenak berak asko lagundu duela euskara bere finkatze horretan. Beno, baita lasaitu ere euskararen deskrizio hobe batean eta, batez ere, euskararen autonomian, itzulpen praktikak ematen bait du gaztelera eta euskararen arteko diferentzia eta elkarrekiko autonomia sortzera.

        X. MENDIGUREN: Itzulpena aitzakitzat harturik, estilistika eta linguistikaren hurbiltze garrantzitsu bat suertatzen ari da, hizkuntza eta kulturaren arteko arazoa bait da. Euskal Herriak ez du hor arazo linguistikoa bakarrik, baita kodigo semiologikoarena ere, itzulpena azken finean kultur arazoen filtro bat delako, kanpotik datozen ideiei bultzada bat emateko eta barnetik kanpora bultzatzeko halaber. Itzulpena ate bat da: irtetzeko eta sartzeko.