Jean Rhys, hitz bi

euskaratzailea:

Xabier Montoia

lt;sangria>        Hemeretzigarren mendearen bukaeran Jean Rhys izenaz bataiatua izango zen haur baten begiek ikusi zuten, lehen aldiz, Dominikako argi basati eta gardena. Hamasei urte bete arte argi hori ikusiko zuten soilik, orduan, Karibeko eguneroko oskarbi distirantea Ingalaterrako zeru goibel lainotsua bilakatu zen, hara bidali bait zuten ikasketak burutu zitzan. Baina aita hil zitzaionean lanean hasi behar izan zuen, makina bat lanbide ezberdinetan arituz, korista, maniki, modeloa... denak ez aipatzearren. Halere, bere hirugarren ezkontzak porrot egin arte ez zen idazten hasi. Orduan Parisen bizi zen. Mila bederatzirehun eta hogeitazazpian Ford Madox Ford idazleak Rhysen lehendabiziko liburuaz liluraturik, hitzaurre sutsu eta bikain bat idatzi zion. Lehendabiziko liburu hark «The Left Bank» zuen izena eta ipuin bilduma bat zen. Gero, eta honen atzetik beste pila bat —ipuin eta eleberri— etorri zen.

lt;sangria>        Dena den, Jean Rhysek ez zuen inoiz bereganatu merezi zuen arreta, onespen eta ospea; batzuk diotenez, bere garaia baino askoz aurrerago zegoelako zenbait gaien erabilpen eta tratamenduan, emakumearen zapalkuntza eta sexuarekiko miseria, besteak beste.

lt;sangria>        Izan ere, ez zuen ospea bereganatu, are gehiago bere liburuen salmenta urria zela eta, inongo argitaletxerik gabe geratu zen. Hogei urtetan inork ez zuen bere berri izan. Hilik omen zegoen. Hogei urte horien ondoan eta kritiko bati esker, bereziki, berraurkitua izan zen.

lt;sangria>        Hala eta guztiz ere, urte haietan ez zen geldirik geratu, ipuin frango metatu zuen. Baina bere benetako berragerpena literaturaren munduan, 1966an izango zen bere nobelarik ezagunenaren bidez: «Wide Sargasso Sea». Sariak, dominak eta erabateko onarpena etorri zitzaizkion geroago.

        Beranduegi apika. Duela bost urte hil zen larogeitazortzi urte zituelarik. Euskaratu dudan ipuin labur hau («Heat») bere azken liburutik («Sleep it off Lady») hartura dago.

Beroa

Errautsa erori zen. Agian aurreko gauean erori zen edo agian oraindik ari zen erortzen. Zatika gogora dezaket bakarrik. Nere logela kanpoko teilatu lauatik bi oinetara zegoenari so nengoen. Errautsa eta isiltasuna. Inor ez zen kalean mintzo; ezta bazkaltzen genuen artean, edo ia deus ez. Orain badakit guztiak ikaraz zirela. Gure sumendia lehertzera zihoalakoan zeuden.

        Gure sumendiari laku irakina zeritzon. Horixe zen hain zuzen, beti irakinean zegoen ur-maindirea. Zein suk eraginda? Oso jende gutxik ikusita zeukan toki misteriotsutzat jotzen nuen. Sarritan joaten ginen hilerrian —izan ere garai hartan heriotza ez zen mintzagai tabua— aizpa txikiaren hilobitik gertu bazegoen marmorezko hilarri handi bat. «Clive-ren oroimen sakratuari, zeinak Dominikako Laku irakinean bizia galdu zuen, bere gidaria salbatzeko ahalegin heroikoetan». Hogeitazazpi urtetakoa. Hori ere gogoratzen dut.

        Laku irakinera gidari birekin esploratzera joana zen bisitari bat, gazte ingeles bat zen. Begira ari ziren artean, nahiko aurreratua zegoen gidarietariko bat, zabukatu eta erori egin zen. Besteak, ingelesari eskutik heldu eta "korri!" esan zion. Bertako tradizioaren arabera batzutan pozoinezko gasak igotzen ziren nonbait Lakutik. Urrats gutxi batzuk egin ondoren ingelesak bere eskua askatu, itzuli eta erori zen gizona igo zuen. Orduan biak zabukatu eta erori ere egin ziren. Bizirik zirauen gidaria korrika atera eta jazotakoa kontatu zuen.

        Arratsaldean laguntxo bi etorri ziren gu bisitatzera eta nire harriduraz biak beirazko botila haundiak ekarriz iritsi ziren. Botilek arretaz idatziriko etiketak zeuzkaten itsatsirik: «Roseauko kaleetan 1902ko Maiatzaren 8an jasotako errautsa». Mutikoak ea bere ontzia edukitzea gustatuko litzaidakeen galdetu zidan, baina errefusatu egin nuen. Ez nuen errautsa ikutu nahi. Egun hartatik hori besterik ez dut gogoan. Ziuraski ohera joan nintzen, gau hartan amak esnatu eta leihora eraman ninduen. Martinikaren gainean hodeitzar goibel bat zegoen. Ezin izango dut inoiz hodei hura deskribatu, hain zen haundia eta beltza, baina ez dut inoiz ahantzi. Ez zegoen ez ilargirik ez izarrik, baina hodeiaren ertzeak sugar kolorekoak ziren eta erdian, etengabe nirnirka ari zen argi bat zegokeela iruditzen zitzaidan. «Hau bezalakorik ez duzu inoiz zure bizi osoan berriro ikusiko», esan zuen amak. Hori izan zen dena. Ziuraski lokartu nintzen eta amak ohera eraman ninduen.

        Biharamonean gertatutakoaren berri izan genuen. Egun grisa ala urdina zen? Errautsa gehiago ez zela erortzen besterik ez dakit. Roseauko arrantzaleak oso goiz irten ziren, egun haietan ohi zuten bezala. Port de Franceko arrantzaleekin topo egin omen zuten, auskalo. Horrela entzun genuen, telegrama, egunkari eta gainerakoen uholdea baino lehen. Horrela izan genuen Mont Peléeko leherketaren berri eta 40.000 lagunen heriotzaz, eta St Pierre zenaren arrastorik ere ez zela geratu.

        Dominika eta Martinika arteko untziak berriro hasi bezain laister, gure aita gertatu zen txikizioa ikustera joan zen. Kandeloin pare bat ekarri zuen, burdingorrizko kandeloin astun erraldoiak, elizaren batean egondakoak segurasko. Beroak eraginda harrigarrizko molde batetaraino bihurritu ziren. Jangelako horman zituen eta bazkalordu guztitan haiei begira aritzen zen, itxurari zentzua bilatzen saiatuz.

        Harrez geroztik hasi ziren zurrumurruak. Urte askotan jarraitu zuen horrek, ondo gogora dezaket beraz. St Pierre, zioten, oso hiri maltzurra zen. Antzokia ez ezik opera ere bazuen, eta hau are maltzurragoa zen oraindik. Pariseko taldeek han antzeztu ohi zuten. Hori baino okerrago Mendebaldeko Indietako politenak ziren emakume horien portaera zen. Hauek, St Pierreko biztanle ororentzat ulergarri zen maitasunezko mintzaira moeta adierazten zuen erara lotzen zituzten beren turbanteak. Modu batez loturik «maitemindurik nago, ez nago aske» esan nahi zuen; beste modu batez «ongietorria zara, aske naiz». Ezkonduta zeuden emakumeek ere «aske naiz» erara lotzen zituzten beren zapiak. Eta hori ez zen guztia. Hiria bisitatu zuen azken apezpikuak oinetakoak kendu eta haren gainean astindu zituen solemneki. Horrenbestez, jakina, ez dago harritzerik.

        Hazterakoan, Lafcadio Hearn zentzan gizon batek antzinako St Pierrez, Ti Marie eta gainerako guztietaz idatzitako liburuaren berri izan nuen, baina inoiz aurkitu ez nuenez bilatzeari utzi egin nion. Hala ere, behin egunkari eta aldizkari zahar pilo bat ediren nuen, batzuk irudidunak: leherketaren ingelesen bertsioa. Ez zuten deus esaten operaz edota antzokiaz, ingelesei Karibe aldeko uharte batean fribolitatearen akabua iruditu behar zitzaiena, eta oso gutxi hiriaz eta bertako biztanleez. Ia dena bizirik gelditu zen gizon batetaz zen. Bera lurpeko leotz batean zegoen espetxeratua, beraz, ihes egin zuen —40.000ren arrean bakarra. Orduan munduko music-hall-etan zehar zebilen, bera erakusgai zelarik. Hitzaldi ttiki bat irakatsi izan zioten. Gizon nahiko aberatsa zen antza— zer egin zuen bere diruaz? Berriro ezkondu ote zen? Bere emazte eta seme-alabak leherketan gertatu ziren hilik... Hau dena irakurri nuen, orduan, baina ez zen horrela izan, ez zen batere horrela izan, pentsatu nuen.