Walter Benjamin: bizitzaren iraultzatik heriotzera

Iñaki Uria

        Azken urte hauetan maiz hitzegin ohi da, partaideen izenak eta libururen batzu gure tabernetan aipatzeraino, Franckrut-ko Eskolari buruz, zeinaren filosoforik ezagunenak Marcuse, Fromm, Kolakowsky, Hockheimer, Bolch guztiok entzunak bait ditugu, eta zeinean Walter Benjamin aurkituko bait dugu heterodoxoen artaldean heterodoxo. Benjamín 1892, urtean jaio zen Berlin-en. Bere bizitzan zehar bezala gaztetan ere mila tokitatik pasako da bere ikasketak burutzeko: Thüringer, Berlin, Friburgo, Paris, Munich, Berna. Filosofiazko ikasketak egin zituen bainan berehala murgildu zen literatur mundura. Gaztetatik Heinle poetaren laguna izango da, Hölderlin-en poemei buruzko saio bat idatziko du eta bere tesisa honela titulatzen da: «Arte kritikaren konzeptoa aleman erromantizismoan».

        Sophie Pollak-ekin ezkondu zen 22 urtez, seme bat izan zuelarik eta gerora, 1930ean, dibortziatuko zen. Bere bizitza eta obra ulertu nahi badugu kontutan izan beharko judua zela eta judu teologiaz eta mistikaz arduratu izan zela. Ikertzekoak litezke saio sakonago batetan noski, semitismoaren indarra beregan, juduen (eta kristauen) utopia transzendentearen (metafisiko zentzuan) garrantzia (oso berandu ezagutu bait zuen marxismoa nahiz eta garrantzizko bihurtu berarentzat) eta azkenik judu herriak sasoi horretan (faszismoaren igokadan) izan zuen marginazioa, persekuzioa, paranoia kolektiboa zeinak Benjaminen bizitzan izpilatzen bait dira. Hola nola bere inoiz ez izatea tokirik kultur ofizial Akademizista batetan (ez zuten Unibertsitateko irakasle bezala inoiz onartu), bera ekonomikoki artikulo laburrez bizi behar izateaz, eta zergatik ez bere suizidioaz. Beste ardatza Benjamin ezagutzeko marxismorena dateke. Gutxi gora behera 28 urterekin hasi zen marxismoan murgiltzen Bloch, Asja Lacis eta Adornoren eraginez.

        1934.ean B. Brecht ezagutuko zuen Dinamarkan zeinaren lagun izango bait da eta zeinari maiz egingo bait dizkio bisitak. Brecht antzerki munduan iraultzaile izan bada neurri berean izan nahiko du Benjaminek berritzaile filosofian eta literatur kritikan.

        Urte berean sartu zen «Sozial Ikerketen Institutoan», hau da, Franckfurt-ko Eskolan, Horckheimer zuzendari zela. Instituto honen garrantzia bi puntutan koka daiteke, bata da gizarte industrial ondokoari buruzko ikerketako eta bestea Sovietar iraultzak stalinismoaren ondoren guztiengan sorturiko frustrazioa. Halaz eta guztiz Benjaminen lanak zensuratuak izaten ziren Institutoan, «ez omen zen sistematikoa», «dialektika nahi zuen moduan erabiltzen omen zuen». Institutoko guztiak USAra joan zirenean, Hitler altxatu zenean, Benjamin Parisa exiliatu zen, Institukoek bidalitako diruz gainbiziz. Horckheimerrek Ameriketara ihes egiteko abioi bileteak lortu zizkion bainan Walterrek, Lourdestik iheska, Frantzia eta Espainiako mugan (Irunen? Port-Boun?) bere burua morfinaz urkatu zuen, 1940.ean 47 urterekin.

        Ondorioak ateratzeko orduan Benjaminen bizitzarekiko, ekonomikoki zintzilik bizitzea, drogatzea (Poe, Baudelaire eta surrealista eta ez surrealista asko bezala), bere garaiko liburutegirik onenetako bat izatea eta aintzinako bitxikeria-kolekzionista izatea (historiarekiko bere ikuspegian garrantzia izango duena). Honela, egoera estable bat inoiz ez izanik literatur eta kultur munduan, marxismoa hartuko du, ez problema teoriko bat bezala, eginkizun konprometitu bat bezala baino.

        Proletargotzea bere haragian sentitu zuen, nahiz saioak eta berak esan intelektualek inoiz ezingo zuketela protelargo izan burgesiak eman bait dizkie intelektual izateko tresnak. Intelektual iraultzaileak gehienez egin dezakeena bere klasea, hots, burgesia, traizionatzea da.

        Benjamin izan zen Proust alemanera itzuli zuen lehena, bai eta ere Baudelaireren zenbait gauza. Literatur kritiko bezala Kafkaren alde agertu zen errealismo sozialistak modernista txiki burges bezala estimatzen zuen orduan. Gogora ditzagun nola Lukács-ek (zeinek eragin handia izan bait zuen Benjaminengan) Proust eta Kafka baztertzen zituen Joyce eta berritzaile beste batzuren artean. «Ez omen zituzten garaiko erlazio eta indar produktiboen arteko diferentziak jaso», «ez omen zioten gizonari itxaropen baten esperantzarik ematen».

        Benjaminek ordea ez du begiratuko zer gertatzen den obra eta garaiko produkzio erlazioen artean, erreakzionarioa den ala ez. Benjaminek obra bere garaiko produkzio egoeran obra nola kokatzen den begiratuko du. Obraren funtzioa sasoi batetako literatur produkzio egoeran, hots, literatur teknikari emango dio garrantzia. Teknikak egingo bait du literaturari buruzko analisis materialista bat posible. Idazleak (artistak) ingeniero eta inbentore izan beharko du asmatzen dituen teknikak burgesiarenak gaindi ditzan eta tendentzi poltiko egokian (marxistan) ezar ditzan, burgesiaren kontrako harma bihur dadin. (Gaurko ikuspegitik eta igarotako urteen esperientziaz izugarrizko pesimismo batetan eror gaitezke ikusten bait dugu ezen teknika berri guztiak asimilatu dituela burgesiak).

        Benjaminentzat Lukács-ek baztertu zituen autore hauek berritzaileak dira eta izugarrizko garrantzia du beregan berritzailetasun konzeptoak. Honela literaturan teknikari buruz esandakoa aplikatu beharko genuke artean teknika berriek berarentzat suposatu zuten aldaketa kualitatiboa (fotografía, diska eta zineari buruz ari naiz) kuantitatiboki bere «aura», gurgarritasuna galtzean eta erakusgarritasun masiboa jasatean. Artearen natura berbera aldatu da, beraz ez da posible askok egiten duen bezala erizpide klasikoz baliatzea berari buruz aritzean.

        Puntu hauek guztiak oso sakabanaturik agertzen dira bere obraren zehar. Literatur kritiko bezala eta gizartearen kritiko bezala bere obraren oinarria «Bigarren Inperioko Parisa Baudelairerengan» litzateke. Dialektikoki eratuta dagoen obra hirukoitz honetan lehenengo partean «La Boheme» 1848. garaiko barrakaderoen (Balnqui, e.a.) azterketa soziologiko bat agertzen da gero «flâneur» bigarren partean pertsonai paristar, urbano, paseatzaile eta begiratzailearena hirugarrenean «moderne» modernoan sintetizatzeko.

        Lehen aipatu dugu Benjaminek zuen liburutegia zeren horrek adierazten bait digu zuen erudizioa ez zela nolanahikoa: Lenin, Trotsky, Lukács eta hauetatik aparte edozein trasto burges irakurtzen zuen. Beraz irekia zen maila horretan. Bere iturrira iristen ziren errekak mendi oso ezberdinetatik jeitsiak ziren. Benjamin irakurtzean gehien harritzen gaituena bere obraren zatikatzearena da. Ez du liburu osorik idatzi (tesisa baino). Guztiak saioak edo artikuloak dira. Saioak ere nahiz eta luzeak izan mozturik daude. Eta hau ez da kasualidadea. Ebakidura hauek metodo bezala erabili zituen. Trinkotasun osoz eginak besterik ez zituen adierazi nahi. Ez zuen nahi irakurlea, sofisten antzera edo filosofo handikien korpusen antzera, liluratu eta bide batetatik eraman nahi. Izpiak ematen dizkio irakurleari, printzak, irakurleak sistematiza ditzan berak eta bultza dezan irakurlea praxisara. (Gogora dezagun Brecht-ek antzerkian gertatzen diren geldialadiak eta kantuak).

        Berak bere metodoa (teknika «berria» filosofian) diskurso ebakia izango da, piztealdiak. Ez da utopiarik eskeintzen iraganera bueltatzen du begirada, bainan ez iraganean paradisu galdu bat aurkitzeko, iragana dialektikoki gainditzeko eta historian jauzi bat emateko, «historiaren aingeruak» hegan ateratzeko historiatik, sinistuaz ajedrez jokalari automataren azpian gizontxo bat dagoela eta gizontxo hori materailsmo historikoa dela.

        Bere garaiean eta Institutoko besteek bezala Freud ezaguna zuen eta psikoanalisisa marxismoari aplikatu zion. «Bizitza kotidianoaren psikopatologiaren» ondoren guztia aldatu zela zioen. Berak zine teknika berritan antzematen du batez ere aldaketa hau. Ezin dugu orain hemen gelditu bainan oso gai interesgarria litzateke ikertzeko Benjaminen berritasunari buruzko planteamenduak bere hil ondorengo 40 urte hauen perspektibaz begiratzea. Konklusioa ene ustez orduan baino askoz ere ilunagoa agertuko litzaiguke eta badakigu nola bukatu zuen Benjamiek bi estado arteko mugan bere burua urkatuz.

        Halaz ere Benjaminen obra irakurtzerakoan optimismo bat sumatzen da, esperientziarekiko leiho ireki zen bat, hots, teknika eta estetikaren bidetik iraultzara.

        Lehen aipaturiko saioaren ondoan garrantzikoena «Arte obra erreprodukzio teknikoaren garaiean» iruditu zait niri. Bai eta ere errekomendatzekotan «autorea produktore bezala». Saio hauetan uste dut orokorki konekta dezakegula Benjaminekin zeinaren bidea oso interesgarria iruditzen bait zait gutxienez ikerketaren batetan tratatzeko, batez ere kristau tradizioak eta marxista-leninista tradizioak hainbat garrantzia duten herri honetan.

        Gazteleraz aurki daitezkeen Benjaminen obrak:

        — Discursos interrumpidos I (Filosofía del arte y de la historia), Taurus 1973, Madrid.

        — Imaginación y Sociedad (Iluminaciones I) (Surrealismoaz, Kafkaz, Greenez, es.a.), Taurus 1971, Madrid. 2. ediz.: 1980.

        — Poesía y Capitalismo (Iluminaciones II) (Baudelaire), Taurus 1972, Madrid. 2. ediz.: 1980.

        — Tentativas sobre Brecht (Iluminaciones III), Taurus 1975, Madrid.

        — Haschi (Drogan buruz).