Herria euskara literatura eta horrelako batzuk

Denborak nahasiak baitatoz, interesgarria iruditu zait euskaldun kultoaren inguruan bizi bizirik dabiltzan zenbait punduz aritzea. Zer esanik ez, hemen irakurriko dituzunak, areago dituzu abiapundu, baieztapenak baino.

        Batasuna eta bilinguismoa

        Euskararen inguruan bizi edo eta euskara geure ardatz linguistikoa egiten saiatzen garen utopiazaleontzat makina bat gertakari estraino eta larri suertatzen ari da azkenaldi honetan. Izan ere, orain argi eta garbi ikusten dugu euskara ezer ez esateko hizkuntza dela, isilik egoteko egokia halegia, sentimendu mailan erabiltzekoa, baina ez praxi politikoaren mailan. Eta hau guztia guti balitz, hor ditugu, euskara errebindikatzen (sic) saiatzen direnak ere. Hizkuntzaren errealitatea eta operatibitatea inposatu nahi omen dugu, eta bestaldetik aldarrikazio hutsa bihutzen dugu euskara.

        Denok dakigunez, geure egoeran (diglosia), A hizkuntzak gaztelania eta frantsesa ditugu, eta B hizkuntza, euskara.

        Euskarak batasuna egin du, geure hizkuntza "normalizatu", "standarizatu" egin dugu. Normalizatzearekin, euskararen guztiahalmena frogatu nahi dugu: Euskal Herriak bere zentzu kultur-historikoa euskaraz har dezan nahi dugu. Beraz, azken finean, erdarek betetzen duten papera betetzeko kapazak garela mostratu nahi dugu. Ondorioa: euskara erdarek betetzen duten papera betetzeko gai baldin bada (eta hala da, "noski"), sustituzio bat adierazten dugu aldez aurretik. Argiago: hizkuntza batekin nahikoa dugu geure mundua egiteko, eta euskara besteak bezain egokia denez ("normalizazioa") eta gu euskaldunak garenez, euskara aukeratu dugu hizkuntza bakartzat eta ofizialtzat.

        Gauzak argi eta garbi esateko tenorea baita: hemen ez dira bi komunitate bizi. Hemen komunitate bakarra gara: euskaraz askatasunean bizi nahi duen erdaraz (hala beharrez) eta euskaraz baliatzen diren gizataldeek osatutako herri-projektu bakarra. Eta hemen ari gara ahaleginean, batzuk izkribatzen, besteak nor-nori-nork formak nekez baina ilusioz ikasten. Eta tartean, noski, radikalismu errazegiak eta berauen ondorio diren antipatia interesatuak ("demokratikoa" eta), euskaramintzailearen arrazismuaren etsai zintzoak, automarginatuak ("hain da latza jasan dudan zapalketa, non ez baitut euskara denik ere jakin"), eta fauna honetan sar litezkeen adargun eta adargabe mota ezagunak.

        Baina jaun andreok, hemen ez zaio mespresiorik egiten "póngame un café" eskatzen duenari, eta laster asko erantzunen dio "akeita bat" Salamancatik etorritako kamareroak, "kafe bat" eskatu duen euskaramintzaileari. Eta orain ez esan niri ez haizela tafernetan ibiltzen, txo.

        Ez naiz ni izanen bilinguismoaren aurka zaunka altxako naizena. Baina aldez aurretik gauzak klaro utz ditzagun: normalizazio guztiek "sustituzio linguistikoa" suposatzen dute, eta diglosia apurtzera doaz zuzenean.

        Bilinguismo asmo hoik, ez daitezela euskararen kaltetan gerta.

        B hizkuntzaren literatura eta A hizkuntzarena

        Bina bitartean, eta euskara odozein gaitarako egokitzen saiatzen (eta lortzen) ari garen bitartean, B hizkuntzak, gureak, euskarak, ezin du A hizkuntzaren baratza osoa landu (oraindik). Baina egin beharko du, noizbait (lehenbailehen).

        Literaturan ere hala gertatzen da. Literatura, herri baten izpirituaren adierazgarririk irmoenetakoa da. Beraz, herri bakoitzak bere literatura propioa izanen du, bere izpirituaren (bere inguru kultur-historikoaren) arauz egina, sortua.

        Gauzak honela, B hizkuntzaren literaturak ez du zergatik A hizkuntzerena kopiatu behar edo eta imitatu. B hizkuntzaren literaturak bere herri oinarri estetiko-literario-sozialak hartu behar ditu oinarritzat. (Adibidea ez dago horren urruti: zer gertatu zen euskaraz kantatutako bossa nova haiekin, eta zer gertatuko zen euskal kantagintzak bide hori hartu izan balu?). Hau guztia formula zehatzago batetan esatekotan: badira A hikuntzak eta B hizkuntzak, baina ez A literaturak eta B literaturak. B hizkuntzak, A hizkuntzaren literatura egiten badu, bere suizidioa antolatzen du.

        Eta idazle bezala, radikalago adieraziko nuke: B hizkuntzaren literaturak, A hizkuntzarena baino "hobeagoa" izan behar du, "zintzoagoa".

        B hizkuntzaren irakurlegoa

        B hizkuntzaren irakurlegoa maila askotan edo modu eta egoera desberdinetan bana daiteke. Galizan, adibidez, oraindik orain eta neurri dexente batetan, badira galegoa baizik irakurtzen ez dutenak (nekazariak). Publiko honek ez du kultur premiarik somatzen. Beraz, irakurriko duena okasionala izanen da, debozionekoa edo "Pernando Amezketarra"ren antzeko lanak ("O catecismo do labrego"...).

        Geure artean ordea, alfabetatze kanpainak eta direla merio, publikorik zabalena ikaslegoaren artean du literaturak. Bestalde, herri nekazariak ez du irakurtzeko premia handirik, eta literatura irakurtzekoa batere ez. ("Aski" du Goiz Argirekin eta bertso saioekin).

        Esan daiteke beraz, euskal literatura irakurtzen duenak erdarazkoa ere irakurtzen duela. (Euskaldun berriak —literaturzalerik porrokatuenak— ikasleen artean reklutatzen dira). Beste era batetara: analfabeto hutsak baino areago, alfabeto alienatuak gara. Analfabetoak, baina ez osoro. Gehienok behintzat, badakigu gaztelaniaz irakurtzen eta izkribatzen.

        Gogorregia baderitzaigu ere, gaur egun, euskaraz baizik irakurtzen ez duena, eszepzioa da, bitxikeria, eta esanen nuke euskal kulturarako ia inoperantea dela.

        B hizkuntzaren literaturaren irakurleak, komunzki, ezagutu egiten du A hizkuntzaren literatura (gauza bat baita "irakurle hutsa" (?), eta bestea, oso desberdina, "Literatur irakurlea"). Beraz: B hizkuntzaren literaturak ezin du inolaz ere A hizkuntzaren literaturaren harmez baliatu. Borroka horretan beti menpeko geratuko litzateke. A hizkuntzaren literaturak ezin eman diezaiokeen "hori" bilatu behar du irakurleak B hizkuntzarenean.

        B hizkuntzaren literaturaren bideak

        B hizkuntzaren literaturak, nolabait adierazi dugun bezala, bere bereak dituen harmak ("genero" bereziak) erabili beharko ditu, garaitzekotan. Eta badakigu, oraingoz, "garaitu" hitzak "bizirik iraun" esan nahi duela. Lehen aipatu bezala, B hizkuntzaren literaturak ez du B literatura izan behar, B hizkuntzan eginiko A literatura baizik. Esanen nuke, A hizkuntza desplazatzeko (euskara nagusi), A hizkuntzaren literatura desplazatu beharko duela lehenik (euskal literaturaren nagusigoa).

        Honela adieraziko nituzke euskal literaturaren abiapundurik garrantzitsuenak:

        1. Herriaren genero tradizionalak landu. Kasu honetan, nabarmenenik, bertsolariak ditugu. Baita, ohizko genero hauetan oinarriturik, gauza modenoak egin. Galizan, "Cantigas d'escarnho e de mal dicer dos cancioneiros medieváis galego-portugueses" lanetan oinarriturik, "neotrovadorismo" mogimendua sortu zuten Fermín Bouza Brey eta Alvaro Cunqueiro idazleek gerra aurrean. Geurean, Aresti zenaren koplak guztiz ezagunak dira. Ezin uka, bestalde, bertsolaritzak egungo kantagintzan duen garrantzia. Teatroan, hor dugu Intxixu taldea pastoralen tradizioaren bizkortzaile.

        Prosan, oraindik, antzeko aproximazio baten premian gaude. Literatura folklorikorik egin gabe, folk literatura egin (Aurrenekoa, herriak egina da, bigarrena, idazle ezagunek egiten dute, hartan oinarrituta). Eta nork uka, Perrault, Grimm edo Andersen idazleen garrantzia beren nazioen literaturetan? Hau da teknika desberdinez baliatuz, oinarrizko tradizioa errekuperatu.

        2. Bertako egoeraren azterketak. Nobela-saiakerak edo, konsidera ditzakegunak. B hizkuntzan bakarrik sentidua duten gauzak adieraziz (eta esan daiteke, adibidez, "Ehun metro" erderaz eta euskaraz baldin badago idatzia, gauza batzuk euskaraz besterik ezin konpreni edo adieraz daitezkeelako dela). Eta konsiderazio estetikoak eta baloratiboak alde batetara utzirik, "Ehun metro" eta "Oilarraren promesa" ditugu linea aztertzaile honetan saiatu diren nobela bakarrak, azkenaldi honetan. Nobela soziologikoaren bidea da hau, noski. Eta adibideak ugarituko balira, uste dut beste kukurruku batek joko ligukeela, hainbat gauzatan. Ez bakarrik literaturan.

        3. Hirugarren bidea, oraindik urratzeko ikusten duguna, estilo eta idaztankera propio eta berezi baten bila abiatzea izanen litzateke. Honek, noski, iraultza formal bat eskatzen du, idaztankera tradizionalaren bortxaketa. Literatura bizkortzez geroz, "etengabeko iraultza" estilistikoan ari beharrak gara. Eta kontuz ibili behar dugula ahaztu gabe, batasuna egiten ari garen mementu honetan ezin joka dezakegula arinki, ezin gaitezkeela manifestu espantagarriak egiten dibertitu. Baina euskal narratibak bere identidadea aurkitu behar du, eta horretarako, dudarik gabe, euskara guztiez baliatu behar du, euskararen zokomoko guztiak harrotu, euskara berriak asmatu.

        Ez da adibiderik aproposena izanen baharbada, baina Hegoamerikako herrien literaturak datozkigu gogora.

        Eta azken finean, bigarren bidetik abiatzeak hirugarren honetatik jarraitzeak suposatzen du. Gauza batzuk ezin dira avemariaren tonuan esan eta.