|
Zapelatzen kontra
Mikel Azurmendi
Zapelatza hegazti harrapari bat da, baina gure aita zenak zekien euskaran, eta. niri ez aglda zergatik, gu iraintzeko hitz gogor bat ere bazen txori horrena. "Demonio zapelatza" esaten zigun aitak "imbécil" esan partez.
Nire sei kartutxotako errepetidora ateratzeko asmoa dut gaur hemen, txori demonio hori botatzeko eta, jainkoak badaki, ni baino ehiztariaren kontrario amorratuagorik ez dagoela Igeldo lurralde hauetan, baina kaikua eta luma-harroa bere lumatik bizi dela ikustean, ehiza grina piztu egin ohi zait. Gaurko txoritzarra bota eta lumatzea lortuko ez banu ere, lumak harrotzera hurbilduko natzaio sikiera. Gaurko auzo malo idazlea Patziku Perurena dugu, eta guztiok poetatzat geneukan hori zapelatz xume bat besterik ez duela izan nahi erakutsi nahian darabilkigu Leizako barranka haietatik barrena. Zeru goi hartatik ze sasi zokotako haragia irentsiko eta txantxangorri gizajoa aukeratuko? Horren "txoriño ahul", "hegaztiño txatxu", "txori ttattar", "txori txar" eta "txoriño eskasa" aukeratuko zuen, ba, bere tripazorria asebetetzeko? Nola demontre konformatu ote da horren txori txipitasunarekin halako luma harro handiuste harraparia? Animaliei buruzko euskal metaforaren gainean idatzi nuen liburutik hartu bide du Perurenak aitzakia (Navarra Hoy, otsailak 5.eko alean) eta ipini dion izenburuak berak, "Txantxangorria: kristau herri melenga honen sinbolo garbia", ongi agertzen du bere tesiaren muina. Haren aurreritziak, laburbildurik, hauxe lirateke; euskal esaera zaharra ala pagano da ala, bestela, ez da zaharra, humanizatu, kristautu, abertzaletu eta iraultzaletutakoa baizik. Gure poetak berak arnasten ari den bizi indarra ere euskal sena pagano eta zaharrari omen dario eta naturala dela esaten digu, ez kristautu sinbologiaz kutsaturik.
Aurreritzi ideologiko hauekin eta eskupeko joko majiko baten bitartez, txantxangorriari buruzko datoak eskas eta berritzat jotzen ditu, baieztapen hutsean geldituaz noski, A. Zavalak jasotako esaerei "berri" erizten baitie, leienda eta mito pagano ez direlarik, eta horien berri bera inoiz entzungabea delako. Eta dato horiek kristautuak direla probatzeko berriz, aspaldi bateko baserritarrarentzat txori hori tabu eta errespetozko antzeko zerbait bazela esan gabe (ezin baitzuten txori hori bota; eta gainera berri emailea zen haientzat) berezitasun horri eusteko herri kristauak asmatu izango zuen kalbarioko leiendatxoa eskeintzen du, "Jesusek gurutzean adierazten duen sinbologia berebera ordezkatzen duela txantxangorriak kristau ahul, errukitsu eta sofrituaren gogoan" esanaz. Hau ez da egia, eta horrela erakutsiko diot Txantxangorria kontaria Atañoren metafora bera komentatzeko aukera eskeintzen badit Perurenak Navarra Hoy-ren beste gehigarri batean. Emeterio Arrese eta M. Lasarteren bertsoak ere badakarzki, kristau kutsua dariela esanaz; baina mixerablea, indargabe eta ahula bere interpretazioa da, zeren Arrese eta Lasarteren bertsook gure gaurko sentsibilidaderako oso aproposak ez izan arren, hondare imajinario berdin batean umeak dira: etxe-grinarena, aita-amaganako kupidarena, giza-emakumearekiko piedade indarrarena. Jakin beharreko gauza da ea zergatik txori horrek eta horrek bereziki eta bakarrik pizten dituen grina eta kupida horiek euskaldunarengan. Zergatik ez ditu gure Patzikuk bertsolari gehiagoren bertsoak aipatzen? Adibidez Gorrotxategi-Muruaren artean egindako saio osoa edota Uztapideren beste hura:
Txantxangorria laguna
zabaldu orduko eguna,
eguneroko diana
berak kantatuko duna;
amaika bider entzuna
olako txori kutuna,
baso-mutillen ogi-apurrak
bilduko dituna.
Zergatik bertsolariek eta gai-jartzaileek (Atxaga literatur gizona bera tartean) dute txori honen errekurtsoa gauza berezi batzuetaz iharduteko, kukua beste batzuetaz duten bezalaxe edota oilo-oilarrarena, etabar? Txori metaforez gainezka dauden bi poesia liburu gomendatzen diot Perurenari, bata Lauaxetaren Bide barrijak (bereziki Itauna, Abestija, Mendijetara, Bere illobijan, Artxanda ganian, gazte gexua, Murri negarra, Miren neskatzaren baselesa eta maitale kutuna izeneko poemak) eta bestea Lizardiren Bihotz Begietan (poema hauexek: Neskatx urdin jantzia, Zuaitz etzana, Sagar-lore, Baso itzal, Ondar Gorri, Arrats gorri, Parisko txolarrea), Ataño-Arrese-Lasarte-Uztapideren eta euskal imajinazioaren usai antzekorik aurkituko duelakoan. Euskal imajinazio eta fantasiaren itzulinguruak txantxangorri imajin bakan, berezi eta bakarren bat eskeintzen ote duen galdetu behar da eta horren gainean kristau mezu eta ideologia ondo egokiten den ikusi, posible baita gure herrian txori horrek ere kristau joerari oso aterpe metaforiko egokia eskeini izatea-eta. Papagorriak ba al du kristau kutsurik erdal kulturetan, eta ez balu, zergatik bai gurenean?
Kristau kutsurik baduela txori honen sinbologiak probatzeko beste adibide batean ere hanka sartzen du guztiz Perurenak. Txantxangorria augurio-txori, mezulari edo berriemaile zenez gero, noizpateko baserritarra ea txoria bere eskuin aldera ala ezkerraldera heltzen ote zitzaion begiratzen egoten zelako, Perurenak kristautzat jotzen du hori ere Ebanjeliotako "Aitaren eskubialde eta ezkerralde" hura gogora ekarriz. Hortik pentsa zein indar kristau, moralizante eta sasinaturalean arnasten duen gure zapelatzak, zeren kristautasunak ikutu ez dituen idazkerarik gabeko herri zahar gehienetan "ezker/eskubi" polaridadea izan ohi da hain zuzen on/txar gauzen seinale nagusia (oraintxe sotamanoz Afrikako Nuer, Dinka, Dogon eta Loango herriak aipatutako dizkiot, Bibliako semita herria eta pitagorikoen sinismen zaharra ere bai, baina aski du R. Needhal antropologoaren Right and Left: Essays on Dual Symbolic Classification — Chicago 1973 — liburua astintzea berezitasun ez-kristau horretaz jabetzeko). Ikas beza gure Perurenak ere inor ez dela munduan eta ezin izango duela izan "natural", eta pagano guztiak kulturaz beterik bizi izan direla eta horrelaxe bizi direla gaur gero ere. Kristauak ere "pagano" dira naturalezari buruzko gauzetan, giza-emakumeon bizi indarra ez baita jenetiko edo naturala: adieraz landutakoa da, signifikadozkoa alegia! Geure izaera aditu egin beharrean gaude gu eta sentido bat eman behar diegu geure buru eta inguruneari, guzti horietaz "mundu" bat osatzeko. Gauzak beraz geuk aterata eta gauzatuak dauzkagu, kontzepzioz eta ez naturaz, sinboloz, imajinez eta ideiez. "Paganismo" hitza kristauek asmatu hitza da beraiek ez bezalakoengandik bereizteko hain zuzen eta Nietzchek gero berarentzat errekuperatu egin zuen; baina Nietzcheren irakurleak jakin beharko luke "bizi indar eder eta naturala" fikzio bat dela, utila oso izan arren, eta filosofo harek berak abisatzen ziola irakurleari, esanaz "jarrai finjitzen, baina finjitzen ari haizela jakinik".
Ez naiz ni Patzikurekin hasarratuko esan duealko nire liburu ditxoso horrek, orohar, baduela humanizatu, kristautu, abertzaletu eta iraultzaletu kutsurik, akaso egia baita (demostratu ez duen arren), nahiz eta nik neure burua ez-humanizatu, ez-kristau, ez-abertzalea eta ez-iraultzalea uste izan, berari ere antzeko zerbait gertatu bide zaio eta. Musika kontuan eta pintura gaietan ez naiz ni Itoiz-Ruper-Imanol konpainiaren defentsa egiteko nor, Oteitzaren errebeldiarekin konformatuko nintzatekeen kristau hau. Atxagaren maitasun xuri, ternura, erruki eta afektuzko liburuxka melenga bat idatz albaleza Perurenak, harena bezain gustoz irakurriko diodala ere esaten diot. Euskaldunontzat zapelatza bota behar dugun hegaztia omen da, honela behintzat erakutsi zidan Orixek Euskaldunak izenburuko etno-poesia hartan, ihauterietako azeri dantzan zera esaten baitzen eta "...sapelatzak arrautz pare", baina egia esan, nire apunteri eskasak kartutxo gehiexeago erre beharko zuen txoria botatzez gerotan; gainera ze arraio, inbidi ikaragarria eman dit beti niri horren goi, bakan eta libre inor hegan ikustean, neronek ere Patzikuk antzera maite ditut
gallurak
argiak eta beste...
Ai, egazkia ba'nintz
gaiñik-gain nenbilke!
(Lizardi)
|
