—Elkarrizketak—

Anbiguetatearen xarma

        Ez ditu, ez, bat ere gogoko Andu Lertxundik besteak landutako bideak. Bere bide propioa urratu nahi duen idazle honek beste pauso bat eman du bere azken nobelarekin.

        Bere ustez euskal literaturan agortuta daude bai idazteko era bat eta baita historia mota batzu ere, horregatik, bera ahalegintzen da beste era bateko literatura egiten, beste era bateko historiak asmatzen. Kapitain Frakasa, beraz, urrun dago bai euskal geografiatik eta baita hemengo gaietatik ere.

        Andu Lertxundi, bestalde, ez da historia itxien, irakurketa bakarra duten edo zehaztasun gehiegiren zale, nahiago du irakurleak atera ditzan bere ondorioak. Horregatik, ez dugu jakingo ezta zein den Kapitain Frakasa honen benetako izena ere. Baina, zer axola du horrek?

        Nor den edo nolakoa den Kapitain Frakasa, nondik datorren eta nora doan, zergatik egiten duen egiten duena edo horrelakorik aurkitu nahi duenak jai dauka nobela honekin, hemen ez bait dago ez hasiera ez bukaerarik, ez arrazoi ez justifikaziorik, ez azalpen ezta baloraziorik ere. Irakurleak berak bilatu beharko du —nahi izanez gero— galdera guzti horien erantzuna, Kapitain Frakasak bere bizitza kontatzen digu, baina, hala gertatu al zen dena benetan? Nork daki?

        Nobela protagonista bizitzaren karelera heltzen denean hasten da, eta, hortik aurrera, historiak atzera eta aurrera egingo du bere pentsamenduen haria jarraituz. Zergatik kontatzen digu dena?, zertarako? Agian bere burua ordenean jartzeko, agian bere bizitza ulertzeko, agian heriotzaren atarian dagoelako, agian...

        Guzti hori eta beste zenbait gauza kontatu dizkio idazleak Begoña Muruagari ondoko elkarrizketa honetan.

        —Nahiz eta nobelaren sarreran aipu batzu egiten dituzun, nor da, benetan, Kapitain Frakasa?

        —Comedia dell'Arte-n, besteak beste, pertsonaje bat bazegoen, Kapitaina izenekoa, funtzio polit bat betetzen zuena: justiziaren funtzioa, alde batetik, eta, bestetik, bufoiarena. Kapitaina, Comedia dell'Arte-n, ez da, berez, bakar bat, saga moduko bat baizik, edo klase bat, eta kapitainen klase horretan daude, esaterako, Spezzamonti, espainolezko Matamoros eta abar, eta, tartean, Kapitain Frakasa izenekoa dago. Azkenean badirudi, zenbaitzutan behintzat, ez direla aurpegi desberdinak, baizik eta tradizio desberdinetan erabili izan diren izen desberdinak. Kapitainen saga gisa geratzen da, azkenean, baina hastapenean, seguru aski, kapitain bakar bat izango zen. Baina funtsezkoena da Kapitainak gerrero funtzioa zuela, eta, gero, bere burua istiluaren aurrean jartzen zuenean, bufoiaren funtzioa ere bereganatzen zuen.

        —Nobela honetako Kapitain Frakasa pertsonaiak ere bi aurpegi horiek ditu? Frakasatu bat da Kapitain Frakasa?

        —Oso kuriosoa da, baina, seguro aski, Frakasa horrek ez du frakasoarekin zerikusi handirik, baizik eta jazkerarekin, frakarekin. Hori da, behintzat, nik uste dudana. Baina, horrez gain, nire nobelako Kapitain Frakasa horrek frakasoarekin zerikusirik duen-edo, irakurlearen kontua izango litzateke. Nire ustez, nahiz eta Gerald D.-ek, taldeko buruzagiak Kapitain Frakasa deitzen dion, nobela honetan triunfadore bakarra bera da, norbait izatez gerotan...

        —Nobela beltza...?

        —Nik uzte dut elementu asko dituela nobela beltzarenak, bere funtzionamenduagatik, baina ez da nobela beltza.

        —Erreferentzia zimematografiko ugari ikusten da nobelan: Godard-en "A bout de souffle"; Orson Welles-en "Citizen Kane": "Hirugarren gizona" ere tartean dago... eta "Halcón Maltés" edo antzekoren bat?

        —"Halcón Maltés" ez, baina John Ford-en "La ruta del tabaco" bai, momentu batean. Ez da pelikula bera azaltzen, baina aipatzen dira bentako aktoreak eta beste elementu batzu... Azkenean, lau zinegile horien aipamena agertzen da, bai.

        —Zergatik?

        —Nik neuk ez dakit zergatik dauden. Seguru aski, idazten ari nintzen neurrian ondo zetorkidalako. Adibidez, ni imajinatzen hasten naiz Ivrean —Italian, Frantziatik gertu— 60ko inguru horretan dagoela nire pertsonaia, eta garai hartan inpaktua egin zuen pelikula zein den, piska bat gaiarekin ondo datorkidana, eta hasten naiz piska bat pentsatzen, eta bai, horixe da...

        —Niri oso zinematografikoa iruditu zait. Hori zer da?: norberak pentsatzen duelako, aldez aurretik, zinemara eramateko modukoa egitea, edo zure buruan ikusten dituzulako irudi horiek zinematografikoki, edo kasualitatez ateratzen dira...?

        —Bigarren pertsona zara horixe aipatu didana, eta niretzako hori sorpresa bat izan da, ez baita izan premeditatua. Adibidez, "Tobacco days"en premeditatua da. Hura idazten ari nintzela pentsatu nuen hizkerarekin asmatzen ari nintzela, eta erabaki nuen hizkera zinematografiko hori mantendu behar nuela toperaino, eta han ez dago esaldi bakar bat ere iruditan ikusi ezin daitekeenik, baina honetan ez nuen sekula santan planteamentu bakar bat ere egin hizkera zinematografikoarena, hizkera modura: beste gauza bat da aipamenena... Orain, zuzenketak egiterakoan, konturatu naiz hala dela, zinematografikoa edo bisualizablea dela, alegia, baina ez da izan nahita.

        —Ez dakit zerikusirik duen, baina "Tobacco days"en kontrabandoa tratatu zenuen, gero "Kareletik" pelikulan ere bai... Hemen ere, nahiz eta beste era batera, kontrabandoa aipatzen da. Zergatik edo nondik datorkizu mundu horrekiko zaletasuna?

        —"Tobacco days"en kontrabandoa gaia zen modura, oraingo honetan aitzakia da. Kontrabandoa da, printzipioz, eta lege ikuspuntutik ere, atentzioa deitzen didan kontua; hau da, delitua da segun eta non, eta segun eta zer garaitan. Gaur, esate baterako, kontrabandoak kartzelara eramango zaitu, eta bihar, Europan garenean, ez da izango delitua. Ez dira, beraz, delitua eta errua guztiz parekoak... Orduan, niri kontrabanduaren kontu horrek, orohar, planteatzen didana da legeari eta delituari buruzko mugen kontua. Sentidu horretan, anekdota besterik ez da kontrabandoarena, baina bai abiapuntua eskaintzen didana muga non dagoen galdetzeko.

        —Azken bi nobelatan, bai"Carla"n eta bai "Kapitain Frakasa"n, urrundu egin zara euskal geografiatik. Urruntze hori zer da?, koiunturala? edo iruditzen zaizu Euskalerritik ateratzeak aukera gehiago ematen dizula, bai gaiaren aldetik, bai pertsonaien aldetik?

        —Oso zaila egiten zait horri erantzutea, baina nik egin izan dut nobela tipo bat, momentu honetan inolaz ere onartzen ez dudana eta arbuiatzen dudana: kostunbrista izan gabe ere, nolabait kostunbrismoaren klabeak erabiltzen dituena, eta, orduan, ihes egiterakoan, ni ohartzen naiz, beste geografia batzu erabiltzen ani nintzela adierazteko ihes egin nahi nuela. Baina, zer gertatzen da?; nik kokatu izan baditut historia jakin batzu geografia jakin batean, oso zaila zait beste historia klase bat, erabat desberdina dena, geografia bera horretan kokatzea. Kosta egingo litzaioke Juan Rulfori historia hiritarrago bat, filosofikoago bat kokatzea paramoan. Zerbait antzekoa gertatzen zaidala uste dut.

        —"Carla" nobela intimista kontsidera badaiteke, "Kapitain Frakasa" akzio nobela kontsideratuko zenuke?

        —Ez, nik uste dut erreflexio nobela bat dela, baina akzioak balio du, nolabait, ilustratzeko edo bide emateko erreflexio horri, baina, berez, ez da akzioa kontatu nahi duzula, baizik eta akzioa kontatzen duzula beste zerbaitetarako. Zure erreflexioa hemen ikusten duzunean, anekdotari eusten diozu. Dudarik ez dago anekdota nagusiena, talde horrena, dela akzioaren sostengua. Ohartu nahiz badagoela horrelako diskurtso moeta bat, sarri samar agertzen dena nobelan, eta ez da nahitako kontu bat izan: pertsonaiak gertatu zenari buruzko, edo interpretazio bati buruzko hipotesi bat aurreratzen duela; "gerta zitekeen honako hau" esaten du, eta, ondoren, "edo izan zitekeen beste hau", eta azkenean bukatzen da "ez dakit" esanaz. Sentidu horretan uste dut gehiago dela oroimen edo erreflexio nobela, akzio nobela baino.

        —Badirudi protagonistak bere bizitzari buruzko hausnarketa hasten duela "bizitzaren karelera" iritsitakoan... Zer da bizitzaren karela?

        —Espresio hori bi modutara uler dalteke, nire ustez: bizitza, fisikoki, azkenera iristen ari dela, eta, baita ere, momentu jakin batean erabaki fundamental bat hartzeko edo bizitza aldatzeko trantzean zaudela.

        —Nobelak, erdi aldetik aurrera, erritmo azkarragoa hartzen du, interesgarriagoa bihurtzen da, baina, era berean nahasi samarra gertatzen da —edo hala gertatu zait niri—. Zergatik da hori?

        —Nik kontatuko dizudana beste gauza bat izango da: narratzaileak, nobela honetan, zer paper jokatzen duen. Nik uste dut narratzaileak dituela, txiste txar hartakoaren arauera —mozkorra farolpean duroa bilatzen hasten deneko hura— zenbait aukera: "zertan ari haiz?" eta mozkorrak "duroa bilatzen", "eta non galdu duk?", "ilunpe hartan", "eta zer ari haiz galdu ez duan tokian duroa bilatzen?", "han argirik ez zegok-eta!". Orduan, nobelagileak ezin duena da, hain zuzen, hori, argitan bilatzen jardun ez dagoen zerbait. Beharbada egin beharko du ilunpetan duro hori dagoen edo ez bilatzen jardun. Nik nobela honetan planteatu dudana bizitzaren karelean dagoen pertsona baten hipotesia da, eta nik neuk ere ez dakit duroa non dagoen. Niri ez zait interesatzen argipean ez dagoen —eta baldin badago ere, okerrago— duro baten bila dabilen mozkor horren gorabehera, ez zait interesatzen nobela klase hori, argi dagoena argitzen ahalegintzen dena. Horretarako egiten duzu periodismoa, edo beste zerbait, baina ez nobela bat. Nik egituraketa hori planteatzen dudanean da nik neuk ere oso ondo ez dakidalako Kapitain Frakasa honen bizikizunak noraino iristen diren. Beste modu batera esanda, planteatzen dut hipotesia, eta horren inguruan lanean ari naiz. Orduan, seguru aski, irakurle aditu batek adina galdera edo gehiago ditut nik nobela honi buruz. Eta ez kontrolatzen ez ditudalako hari honiek, baizik eta ni neu ere galderak erantzuten ahalegindu baino gehiago, planteatzen saiatu naizelako. Ni ere izan naiz irakurleari dena eginda ematen zitzaion garaiko idazlea, gertatu zaidana da gero eta gehiago maite ditudala lan handia eskatzen didaten nobelak, eta, halakoak irakurtzerakoan, pentsatzen dut "eta izango al du idazleak galdera horietarako erantzunik?", seguro asko ezetz, eta horrexegatik planteatzen dizkit niri ere.

        —Klabe gehiegi argitu gabe uzten direnean, ez al da arriskutsua irakurlea hain desarmaturik uztea? Gerta liteke, adibidez, irakurle batek esatea "ez dut planteiatzen dena ere ulertzen"...

        —Gerta daiteke hori... eta nik ez dakit zenbateraino ona den edo txarra den. Nik neure buruari galdetzen diot "nobela hau erdaraz balego, eragozpen hauek izango lituzke?". Esan nahi dut, guk ezagutzen dugun euskal irakurlegoak nobela hau —eta beste zenbait euskal nobelekin ere gertatzen da— irakurtzerakoan aurkitzen duen eragozpen erantsi hori, berdin egongo litzateke baldin eta itzulpen fidel bat egingo balitz espainolera?

        —Nire kasuan behintzat baietz esan behar dizut. Agian historia borobila espero nuelako eta hain irekia izateak despistatu ere egin nauelako zenbaitetan. Hala ere, aitortu behar dizut hizkuntzarekin izugarri gozatu dudala, eta, gainera, iruditu zait esaldiak ez direla boteprontoan ateratzen diren horietakoak, oso landuak direla. Lehen esan duzu geografia honetatik urrundu nahi zenuela; konszientea da euskara mota batetik urruntzea ere?

        —Ez dakit. Guk esaten dugunean hizkera literarioa egiteko dagoela, ez dut uste ohartzen garenik zenbateraino dagoen egiteko. Gure euskara, oraindik ere, oso estamendu sozial markatuetan daukagu kokatua. Euskara estamentu sozial horietatik ateratzen dugunean, eta beste estamentu sozial batzuren ahotan jartzen dugunean, oso sineskaitza gertatzen zaigu geuri. Pentsa ezazu euskara jartzen duzula estamentu neguritiko baten ahotan..., egiten zaizu sineskaitza. Baina estamentu hori neguritikoa dela esan ordez, Bruselasko halako aristokrazia finantziero baten ahotan jartzen baduzu euskara normalizatuago bat, orduan sinesgarriagoa egiten zaizu. Zer gertatzen da? Hizkeraren sinesgarritasuna ez dago bere baitan bakarrik, sinesgarriagoa dena ez da hizkera bat, hizkera sinesgarria da hiztunaren arauena, hiztunak egiten du, edo ez du egiten, sinesgarria. Nik euskararen normalizazio narratiboa planteatzen dudanean, planteatzen dut, bai "por defecto", baina baita "por exceso" ere, eta, orduan, nolabait, kanpo semantiko guzti horiek, eta kanpo esanguratsu guzti horiek bilatzeko garaian, bilatu beharko ditugu beste estamentu batzu sinesgarriak egingo dituztenak. Beste gauza bat da, baita ere, geografia aldaketak, bakarrik, hori konpontzen duen. Ez dut aste nik hori bakarrik denik soluziorik, baina bai dela soluzioa bide horiek jorratzen eta desberdinak zeratzen ahalegintzea. Niri, egia esango dizut, baserritar baten hizkera interpretatzeak ez dit momentu honetan ezer asko balio, "en principio" da sekretu handirik ez duen mandu bat, nahiago dut beste mundu batzu jorratu.

        —Zure hizkuntzarekiko borroka horretan ba al duzu maisu edo maistrarik? Norbaiten eredua jarrailzen al duzu? Zeren eta Ekialdeko idazleen eragina duzula entzun bait dut noizpait.

        —Ez. Gertatzen dena da nik zuzenean beste hizkuntzatan irakurtzen dudala, gehienok bezala, gehiena espainolez, zerbait italianoz, eta zertxobait frantsesez, baina gozata-gozata, euskaraz gain, espainola, eta italianoa zertxobait, eta besteak gehiago instrumento gisa. Orduan, noiz disfrutatzen dut espainola?, espainolaren erabilkera aberats bat dagoenean. Eta, adibidez, niri ez zait interesatuko gehiegi Delibes nobelagile gisa, baina gero baditu beste balore erantsi batzu hizkuntzaren erabilkeraren aldetik. Euskaraz ere berdin-berdin gertatzen zait, gerta daiteke nobelagile gisa ez oso ona izatea bat edo bat, baina baduela beste balore erantsi bat. Beste batzutan, berriz, euskararen balore erantsi hori ez daukala, baina nobelak harrapatu egiten zaitu. Nik uste dut —eta neu ere izango naiz horretan errudun— euskararen kezka gehiegi abandonatu dugula. Nik, orain dela hamar urte, entzuten nuenean sekulako lubizia egon dela euskararen kontuan, eta oso denbora gutxian kalidadea ikaragarri jeitsi dela eta abar, barre egiten nuen, baina orain konturatzen naiz baietz, egia dela. Orain dela hamar urte ez geunden gaur bezain kutsatuak, nahiz eta orain, beharbada, kontzientzia linguistiko handiagoa daukagan, eta hizkuntza ere gehiago ikasita. Gainera, pentsatzen dut beharbada falta zaiguna dela freskotasuna eta sena; sena gero eta gehiago kutsatua daukagu. Oso zaila da kezka hori aurkitzen idazle monolingueongan, eta kezka hori nabarmentzen dut ekialdeko lurraldeetan: txekoek badute, alemanek beraiek ere, beharbada beti bizi izan direlako giro plurilingue batean... Nahiz eta itzulpenetatik berri izan, ikasten da hango narratzaileengan halako ardura bat hizkuntzarekiko. Ahalegin hori, nik uste, badago nobela honetan, eta "Carla"n ere bazegoen, beste estremo batetik, baina bazegoen kezka hori, beste gauza bat da asmatzen duzun edo ez...

        —Euskal literaturaren munduan perfekzionistatzat ala aitzindaritzat joko zenuke zeure burua?

        —Nik konplejo bat daukat, eta nire konplejoa da nik euskara gutxi dakidala, gramatikari dagokionez. Gure belaunaldi guztian ez da izan gramatikorik, gero etorri dira fakultateak eta abar..., baina hizkuntzarekiko sena bat edo badaukazu, belarria entrenatua daukazu. Baina aitzindari izatearena, ez. Gehiago daukat nire buruarekin erronka bat, neure buruari ikusten dizkiodan ahulezien arauera. Uste dut badakidala nondik joan beharko litzatekeen, baina horrek ez du esan nahi ni hortik noanik, edo asmatzen dudanik bete-betean horretan. Zein da bide hori? Niretzat oso erraza da formula: alde batetik dago erabilkera tradizionala, eta, bestetik, normalizazioaren kontua, eta bigarren horretan gaude gu, hiztunok, eta ikasten ari direnak, eta ikasten ari direnekin, prozesu honetan, gu, euskaldun zaharrok, oso-oso injustoak gara ikasten dutenekin, oso zabarrak gara...

        Bueno, baina aitzindari izate horri buruz ari ginen... Egia esango dizut, nik ez daukat nire burua aitzindaritzat, baina bide bat serio jorratu nahi dut, hori bai, eta uste dut hortik gauza asko daudela egiteko, eta, azkenean, gero eta konbentzituago nago zerbait egitekotan kantidadearen aldetik gauza gutxi etortzen dela kalidadezkoa, deskonpentsatuak daudela gauzak, eta konpentsatzearen aldeko saioa, nik uste, literaturak egin behar du. Gero beste elementu bat ere badago, narrazioak berak eskatzen dizuna; niri behintzat oso zaila egiten zait nobela hau kontzebitzea beste hizkera mota arruntago batez... Anbiguetatea adieraztea hizkera guztiz ezagun batez oso zaila egiten zait.

        —Kontrajarri egingo zenituzke, edo beharrezkoak iruditzen zaizkizu biak? Horietako bide bat agortua dago, zure ustez?

        —"Obabakoak" atera zenean esan nuenean garai bat bukatzen zela, esan nahi nuena zen "Obabakoak" bukatu duela garai bat, ohitura nobela bukatu duela, baina, gaur egun ere, ohitura nobela egiten jarraitzen da. Besteek egin dezatela nahi dutena, baina nik uko egin diot ezer berririk esaten ez didan bide horri. Nik ere bizi izan dut, gainera, tentsio hori, eta "Hamaseigarrenean aidanez" argitaratu nuenean "Aise eman zenidan eskua" ere egin nuen, eta dudarik ez dago hor bi bide daudela, oso desberdinak. Aurrerantzean zer egingo dudan ez dakit, baina dakidana da zer ez dudan egingo. Dakidana —eta, seguru aski gainontzekoek ere jakingo dutena— kontatzen ez dut ahaleginik egin nahi, ez didalako ezertarako balio. Nahiago dut interesatzen zaizkidan beste mundu batzutan ikertzea.

        —Idazle batek era askotara erabil dezake bere literatura: ezagutzen duen mundua deskribatzeko, imajinazioan duena agertuz, susmatzen baina kontrolatzen ez duena isladatzeko... Badirudi zuk azken bide hori aukeratu duzula, eta nondik joango den baino argiago duzula nondik ez duen joan behar. Nobela honetako mundua eta mundu hori isladatzeko erabiltzen duzun teknika nobela modernoarenak dira. Ba al du nobela honek modernitatea deitzen den horrekin zerikusirik?

        —Bai, bueno, adibidez modernotasunaren munduan, "Hamaseigarrenean aidanez"en zerbait modernoa baldin badago da, hain zuzen ere, heroerik ez dagoela. Horrelako elementu batzu, gaur ere, erreibindika ditzaket handik: heroe falta hori. Hori da "Kapitain Frakasa"n garbi agertzen den kontua. Hori da bat. Bigarrena da "Hamaseigarrenean"en dauden ikuspuntu desberdinak: pertsonaiek hitz egiten dute gertatuko omen den zerbaitetaz. Tranpa oso garbia da: narratzaileak dena badaki, eta gero tranpa hori antolatzen da. Polifonia deitzen den ikuspuntuaren baliotasuna zenbaterainokoa den, narratzaileak dena dakienean, eta egiten duenean, bakar-bakarrik, irakurlearen entretenimendurako, edo ez dakit zertarako, eraikuntza guzti hori, zelofan guzti hori, linealki konta litekeen istorioa kontatzeko. Dudarik ez dago polifoniak askoz ere gauza gehiago esaten duela, baina, hala eta guztiz ere, narratzaileak hasiera-hasieratik zekien guztia... Orduan, ba, niri ez zait hori interesatzen. Oraingoan, polifoniarik ez dago, denboran salto batzu badaude, baina polifoniarik ez. Azkenean, teknikaren erabilkera da, ez bere baitan inportantea baizik eta segun eta zertarako erabiltzen duzun. Ez da errekurtso bat, bakarrik. Nik beti esaten dudana da teknikaren erabilkera ez dela instrumentoa bakarrik baizik eta narrazioaren elementurik inpontanteena. Zeren, azkenean, gertakizun baten aurrean, zuk eta nik kontatuko genukeena, eta azpimarratako genukeena desberdina da, zuk kontatu ala nik kontatu... Orduan, ez da gertakizuna inportantea, baizik eta nork kontatzen duen, Kapitain Frakasa bera kontatzen jartzen denean, inportantea dena da berak kontatzen duena, eta garbi dakiguna da gainontzeko guztiek historia oso desberdinak kontatuko lituzketela; hori da inportantea. Horretan ere, nik polifoniarik ez dut egin nobela honetan, baina irakurleari oso erraza zaio polifonia hori egitea. Polifonia, gainera, modu askotara lor daiteke, ez baita bakarrik pertsonaia askok hitz egitea, baita ere da narratzaileak dena lotu eta beste ahotsak isilarazi ordez, zuk, narratzaile gisa, zurea esplikatzea, esanaz beti ere "ez dakit", eta beste ahotsak ere entzun daitezkeela adieraztea, nahiz eta nik ez diedan ahotsik ematen, gutxien-gutxienez esan beharko nuke "aizu, haiek ere badute ahotsa". Hori da, piska bat, funtzionamendua nobela honetan: neurea kontatu bai, baina adierazi besteak ere badaudela. Irakurleak irudika dezake zer esango lukeen Gerald D.-k, Moniquek, Ovandok...

        —Subjetibotasuna...

        —Bai; eta horrek zer esan nahi du?: Nik neuk ezin dudala erabat modu objetibo batean eta erabat modu itxi batean eskaini historia, zeren eta bestela beste ahots guztiak isildu egingo nituzke. Bestela, kristorenak esan beharko nituzke Gerald D.-ren kontra... Nik ez dakit Monique eta narratzailearen artean zen egon zen, baina bai egiten zaidala oso sujerentea... badakigu elkarrekin egon zirela...

        —Eta Monique eta Orsonen artean...?

        —Badakigu ere zerbait badagoena, ondorengoa dena...

        —Zerbait... baina hori ere da garrantzizkoa...

        —Edo bai..., garrantzizkoa da Frakasak bere aldetik sentitzen dituen jeloskortasuna eta zera horiek, baina horiek bere ikuspuntutik bakarrik ezagutzen ditu... Besterik litzateke esatea nondik datorkion Frakasari bere ikuspuntu hori. Hausdura bat izan da haien artean, eta hausdura horren ondoren, normala den bezala, Moniquek beste bide bat hartu da, baina bide hori hartu izanak ez du esan nahi Frakasari minik sortzen ez dionik...

        —Eta Gerald D.-ren beraren anbiguetate hori?

        —Oso zaila zait niri Gerald D.-ri buruz hitz egitea, zeren eta da nobela guztian itzal handi bat... Azkenean denok daukaga, gure bizitzan zehar, zerbaiten itzal luzea duena..., eta ezagutzen duzuna, eta erabat familiarra zaizuna, bizitza guztian beranekin konbibitu egin duzulako, baina, baita ere, gero zama handia zaizuna, zuk hautatu zenuela uste duzu itzal hori, baina gero itzalak aukeratzen zaitu zu, hark egiten eta moldatzen zaitu. Eta, nolabait, inguru horretan mugitzen den pertsonaia litzateke Gerald D. hori, itzal handi bat, gure bizitzara erantsia eta gainetik kenezina.