—Elkarrizketak—

Arantza Urretabizkaia:

"Barrura begiratzea da niri gustatzen zaidana"

        Berari ez genion esan, noski, baina gure baitan bazebilen, gora eta behera, holako zirrara bat... nola definitu? Badakizue, mito batengana hurbiltzeak beti ekartzen ditu halako sentimendu kontrajarriak. Mitoa? galdetuko diguzue, Arantxa hurbiletik ezagutzen duzuenok batez ere... nondik nora Arantxa mitoa??? Ba, ez dakigu, baina askotan horrela gertatzen da, ezta? Gu oso gazteak ginen, baina LUR Argitaletxearen oihartzunak iristen zitzaizkigun, eta hauekin batera izen batzuren lehen aipamenak; Ibon Sarasola, Ramon Saizarbitoria, Gabriel Aresti, Arantxa bera eta abar... Oso gazteak ginen, bai, baina, eta beharbada horrexegatik, mitozale samarrak. Jakina, garai beltz haietan horixe baitzen errazena, gainditu ezinezko boterearen mamuak horixe uzten zigun ihesbide bakarra: gure neurriko jainkotxoak eraikitzea, norberaren sinistu beharra, norbaitengan gure nahiak pertsonalizatu... bai, erraza zen.

        Denbora, hala ere (edo horregatik?) pasatzen da, eta norberaren bidea aurrera doan heinean pertsonaia honen aldamenean, aurrean, atzean... suertatzen zara; galdua da urruntasunaren majia, ezabatua irudi horiek estaltzen (babesten?) zuen lainoa. Gure artean bat gehiago bihurtzen dira...

        Hondarribiako bidean, eta aurretik ere, gure koartadak mamitzen gindoazen. "Ba, bueno, bera gidoilaria da, eta gainera bere «Zergatik Panpox» zinera eraman dute, orduan literatura eta zinearen arteko harremanez galdetuko diogu, eta gero berak bota dezala nahi duena... Ah! kazetaritzan ere badihardu, ba horretaz ere bai. Gero feminismoa... betikoa". Ezin daiteke esan, ez, gure gidoia zehatzegia zenik, baina gero kasik poztu egin ginen. Hasieran aipaturiko pentsamenduak gure baitan zebiltzala, etxea aurkitu eta Arantxak ireki zigun atea. Lehendabiziko galderen biolentzia segituan gainditu zuen eta, hortik aurrera, benetako elkarrizketa bat sortu zen... noski, bera ere kazetaritzan aritzen da, eta nabari zaio. Hona hemen transkripzioa, lortuko al dugu bere doinu leuna ematen?

        — Noiz, nola eta zergatik hasi zinen idazten?

        — Idazten? Idazten betidanik; ni txikia nintzenean, nonbait, trebetasuna neukan eskolako erredakzioak eta egiteko, eta saldu ere egiten nituen... bueno saldu... ba ahizpari egiten nion erredakzioa eta orduan berak garbitzen zuen kuartodebainoa neri tokatzen zitzaidanean, tratuak egiten nituen, ja, ja... Baina hasi hasi, 69an, 22 urte neuzkala, ezagutu nituen Ramon Saizarbitoria eta Ibon Sarasola, hauek momentu hartan ari ziren euskaldun bila Editorial bat egiteko, LUR, egin genuen ekipo moduko gauza bat, eta lanean hasi ginen. Handik hilabetera bakarrik gelditu nintzen, jendea rajatzen joan zen eta, bueno, orduan topatu nintzen Editorial batean... Nik ez nuen seriotan ezer idatzi, eta giro horretan hasi nintzen. Poesia egin nuen lehenengo, baina hori, LURren arrimuan hasi nintzen, nere inguruko jendeak idazten zuen eta hala ausartu nintzen.

        — Garai hartan, noski, konpromiso politikoak zerikusi handia izango zuen:

        — Bai. Gerora gehixeago, beharbada. Nik idatzi nuen poema liburu bat, 70ean edo, eta hor sartu zitzaidan ba, ez dakit, ez zela gauza serioa, beste gauza inportanteagoak bazeudela, eta hori zela-ta, ba ez nuen idatzi urtetan, lau urtetan edo. Eta ez da bakarrik ez idaztea, ez zitzaidan gustatzen jendeak gogoratzea, eta hor, tarte horretan, sartu zen Lankide Aurrezki Kutxak egin zuen "EUSKAL IDAZLEAK GAUR" liburua eta, bueno, askotan egiten dugu parra Torrealdairekin, berak zerrenda osoa zeukan eta nik, bueno, ukatu nion elkarrizketa, argazkia eta dena, nik ez nuen gogoratu nahi "fribolidade" horietaz. Gero berriro hasi nintzen, Franco hil zen eta iruditu zitzaidan banuela eskubidea.

        — Galdera topikoen artean bat aukeratu dizugu orain: emakumea eta literatura. Literatura feminista, emakume idazleak eta saltsa hori:

        — Bai. Neri jeneralean ez zait gustatzen... ni feminista naiz, baina ez zait gustatzen inork literatura feminista egiten dudala esaten duenean. Iruditzen zait gehiegikeria bat. Ni erosketara joaten naizenean, ba agian saltzailea nere atzetik sartzen den gizonezko batekin hasten denean, ba protesta egiten dut, baina ezin daiteke esan nik erosketa feminista bat egiten dudanik. Feminista naizenez, denean igarriko da, baina ez dut egiten literatura, inolaz ere ez, planteamendu militante batekin, alderantziz. Zergatik Panpox, adibidez, liburu horren bukaera ez zitzaien nere lagun feminista gehienei gustatu, eta nik propio egin nuen, gainera banekien ez zitzaiela gustatuko, moralejarik ez zeukalako; bukaeran emakume hori ez zelako ateratzen lehen baino hobeto, lehen baino guapoagoa, ez? Eta jeneralean hori ulertzen da feminista bezala, moraleja daukatenean, eta nik ez dut horrelakorik egiten. Orain, ez dut sekula nere liburu batean aterako neretzat negatiboa den emakume bat, beste norbaitek ez badio esaten negatiboa denik; hau da, ez dut utziko emakume negatibo bat positibotzat hartzen, baina horretaz aparte ez dut planteatzen nik militantziak zer eskatzen duen idazterakoan.

        — Eta intimismoa?

        — Neretzat literatura intimidadearen alorra da. Nik literaturan begiratzen dut ez jendeak zer egiten duen, zer edo zer egiten ari denean zertan pentsatzen duen edo zer senditzen duen baizik, barrura... Orain, hori intimismoa den ala ez, ba ez dagokit neri esatea. Alde horretatik ez dira batere zinematografikoak nere lanak, zeren dena jendearen barruan gertatzen baita.

        — Intimismoa eta emakumearen erronka, gaurko gizartean, ez al doaz nahiko bateratuak?

        — Kasu askotan bai, eta ez lukete joan behar. Ni horrekin kezkatu naiz bolada luze batean. Garai batean nik irakurtzen nituen bakarrik emakumeek idatzitako gauzak, topatu nahian zer ote zegoen hor atzean, eta zer egin behar ote nuen, eta halako batean, berez, neri gauzak gertatzen zaizkidan bezala, ba kezka joan egin zitzaidan. Nik pentsatzen dut intimitatea oso inportantea dela, eta horren erreibindikazioa da neretzat, mugimendu feministaren puntu nagusi bat, baina ez du izan behar bakarra, eta nik uste dut, orokorki hartuta, emakumeok denetik idatzi behar dugula: abenturak, gai zientifikoak eta abar... baina neri ez zaizkit ateratzen. Neri gustatzen zaidana egiten dudana da. Adierazi behar da, hala ere, barrura begiratzea ez dela, nahi eta ez, emakumearen jokabide bat, baina hori da neri gustatzen zaidana.

        — Epikaren ildotik abiatua zara, hala ere, horra hor Albaniako Konkistarena...:

        — Bai. Hori da nik egin dudan saio bakarra.

        — Horretaz aparte, beste eremu batzu ere landu dituzu; kazetaritza, ipuinak eta... nola definituko zenuke zure estiloa?

        — Ez dakit. Nik horrekin prolema handiak izan ditut. Nik lehenengo, poema sorta idatzi nuenean, lotsatu egin nintzen segituan idatzitakoarekin. LURren nengoenean, derrepentean, lotsatu egin nintzen, zeren eta nere inguruak egiten zuen poesia soziala, ezta? Nik hori egin nahi nuen hasi nintzenean, eta saiatu nintzen, seriotan gainera, erabat neri errazen egiten zaidan alorretik ihes egiten, baina gero irakurtzen ditut eta ez zaizkit gustatzen. Orduan, ba nola hala, onartu behar izan dut doinu... nik ez nuke esango intimista... gehiago liriko ateratzen zaidala literatura egitean. Orduan saiatzen naiz lirikan oinak finkatu eta piska bat beste alorretara joaten. Periodismoarena beste kontu bat da. Nik periodismoa EGINen ikasi nuen, horregatik egiten zait hain zaila EL DIARIO VASCOkoa, zeren ni ohituta nago periodismoan "Ni" ez sartzen. Hau da, periodismoa da gainontzekoek esaten dutenaren bilketa bat, eta ni... hor konpon!, eta artikulo klase honetan jeneralean artikulista gehienek, EL PAISen eta horrela, idazten dute "Ni" perspektiba horretatik, esan nahi dut, ni Vázquez Montalbán naiz, eta hau gertatu zait, edo hau irakurri dut, baina ni ez naiz horretara ausartzen, ez naiz ohitua, "Ni" hori literaturan kamuflatzen dut, eta kazetaritzan ez dut nik hori ukitzen. Kazetaritzan nik egiten dut zer ikusten dudan eta besteek zer pentsatzen duten, eta horregatik egiten zait zaila hori, eta saiatzen naiz noizean behin "Ni" hori jartzen, baina jeneralean eskakeatu egiten dut, ez naiz ausartzen, lotsa ematen dit.

        — Eta lotsa horren arrazoia?

        — Ba ez dakit. Nik galdu dut neure eritzi orokorretan konfiantza handia, eritzi sozialetan... ez dakit zer pentsatzen dudan. Adibidez nik ez dut oraindik boturik eman, eta ez axolagabekeriaz. Ez bada emakumearen edo euskararen alorretan, ez naiz ausartzen, ez dakit zer pentsatzen dudan.

        — Hala ere, Zergatik Panpoxen azaltzen dira zenbait aipamen, klitxe samarrak, behar bada, edota agian horrela nahita... errealitate horiek izango dute eragin bat literaturan edo?

        — Bai... goardia zibilena, kontrolak eta abar... bai. Eragina?, bai, neure bizitzan bai, ni pertsona informatu bat naiz, egunean bi periodiko irakurtzen dut, eta irratia entzuten dut, baina eritziak eman behar banitu, ez nituzke emango, nolarik eta ez bada nere inguruko ingurukoen artean, eta gainera ez zait iruditzen dagokidanik. Nere lan publikoa da idaztea, baina ez eritzi orokorrak ematea, eta beti egiten diot ihes. Orain egin dudan nobela da Donostian kokatua, baina ez dut inguru sozialik ateratzen... mmm! tarteko, hola, pittin bat, ez?

        — Badaude idazle batzu, badakizu, beren buruari sekulako erantzunkizuna ematen diotenak... zuk esan duzu "neri ez dagokit"...:

        — Neri iruditzen zait ez dagokidala. Ez dut sekula firmatu pasatzen diren paper horietakorik. Firmatu ditudan bi edo hiru bakarrak izan dira emakumearen alorrean, baina bestela ez zait iruditzen nere eritzi politikoek balio apartekoa dutenik, ez zait iruditzen nere jendearekiko edo herriarekiko konpromisoa hortik pasatzen denik, ez diot aportatzen jendeari alor horretan beheko andreak baino gehiago. Zergatik eduki behar? Istorioak kontatzen ditudalako bakarrik?, ba agian izango dut trebetasun bat, baina horrek ez dit ematen neri kategoria neure eritzi soziologiko-politikoetan... ez dauka zer ikusterik.

        — Hala ere LURrekoek bazenuten etiketa nahiko nabaria garai hartan, ezta?

        — Bai, baina markatzen gintuzten kanpokoek gehiago guk baino. LURren ez zen politika. ideologia hutsa zen; zen euskara, eta gure ideia zen euskarak edozer gauzatarako balio behar zuela, baina ez genuen gure artean eztabaida politikorik. Nik egin dut politika, baina izan da beti hortik aparte, literatura utzi nuen politika egiteagatik hain zuzen.

        Guk galdera "objetiboak" egin nahi, eta berak beti pertsonaiatik pertsonara ekartzen gaitu. Bueno, tira, gu ere erosoago senditzen gara horrela. Itzuli gara bere barne motibazioetara, bere literatur intimismoaren arrazoi intimoetara.

        — Nik izan dut txikitatik idazle izatearen fantasia bezala. Ni gogoratzen naiz Ama Birjinari eskatu diodala nik idazle izan nahi dudala, 14 edo 15 urte neuzkala izan behar, zeren harrez geroztik ez baitnion Ama Birjinari errezatzen, baina guzti hori ez zen konkretatzen, halako amets arraro bezala zen. Ni literatura egiten hasi nintzen sekreto hutsean, egin nuen poema sorta bat sari batera aurkeztu nuen, eta saria irabazi zuelako jakin zen. Bai nik idatzi nuen sekreto osoan, klandestinitate osoan. Zergatik?, ba ez nuke esango, eta gainera nik ez nuen argitaratu nahi, egin genuen bilera bat LURren, eta maioriaz erabaki zen argitaratu behar zela, baina nik ez neukan hura argitaratzeko asmorik.

        — Lehen zeuk aipatu duzunez, zure idaztankera ez da hain zinematografikoa, nola izan zen, orduan, Zergatik Panpox zinera eramatearena?

        — Ez da batere zinematografikoa, baina horren erantzunkizun guztia Angel Amigorena da. Berak burutu zuen proiektua, Jaurlaritzara aurkeztu, eta honek baiezkoa eman zion, eta hiru horiek aukeratu ziren (100 Metro, Hamaseigarrenean aidanez eta Zergatik Panpox), gehienak saldu zirenak edo. Gero beste kontu bat zen zeinek egin behar zuen hura, asmoa zuten nik egitekoa, baba nik ez nuen nahi izan. Neretzat Albaniako Konkistarena izan da lan esperientzia ilunena, eta hura bukatu zenean neure buruari agindu nion zinea eta ni bukatua zela, eta urte hauek pasatu ondoren ere ez dut eritzia aldatu. Panpoxen nik ez dut esku hartu ezertan.

        — Zergatik esaten duzu Albaniako Konkistarena?

        — Konkistan nik egin nuen gidoi bat; tratua zen nik egingo nuela istorio bat, asmatuko nituela pertsonaia batzu, egoera bat, eta gero etorriko zela gidoilari profesional bat, eta horrek emango ziola estrukturazio zinematografiko bat, nik pauso horretan utziko nuen. Gero ez zen sekula etorri gidoilari hori, eta neri esan zidaten aldaketak elkarrekin egingo genituela, eta gero hori ez zen hola izan. Horretaz aparte, gainera, badago beste gauza bat; lan guztiek harreman klase bat daukate inguruan, eta zineak daukana ez da neretzat. Lan bezala gustatzen zait, begiratzen dut, kuriosidadea, baina gero hor lan egiteko modu batekoa izan behar da, eta ni ez naiz. Behar da izan oso aurrera botea, defenditu behar dituzu zeure gauzak, burruka asko egin behar duzu, eta ni ez naiz horretarako. Panpox aukeratu zenean esan zidaten gidoia egiteko, lehen aurreko beste bietan laguntzaile bezala aritu ondoren. Ezetz esan nien, ni Telebistan nengoen ordurako, eta besteren bati emateko, harek nahi zuena egiteko. Azkenean Xabier Elorriagak hartu zuen. Ni jarriko naiz begiratzen, eman dezagun, nik alaba bat daukadala eta hura ezkondu egin zaidala... ni ez naiz bere bizitzan sartzen, egin dezala nahi duena, eta nik esango dut gustatzen zaidan ala ez.

        — Eta gustokoa daukazu Zergatik Panpox zinean?

        — Bai.

        — Eta Albaniako Konkista?

        — Ez. Nere eritziz hor badaude gauza batzu nik inolaz ere egingo ez nituzkeenak.

        — Zein zen zure ideia?

        — Oso sinple eta tradizionala: Arturo Erregea, Lancelot eta Ginebra Erregina. Don Luis zen Arturo Erregea, Pedro zen Lancelot eta Ginebra Erregina zen Ginebra Erregina. Aldaketa txikiak egiten joan zen eta... epika guztia joan zitzaidan pikotara... Alfonso Ungriak pentsatzen du maitasunak pertsonak desegiten dituela, printzipioz, orduan pertsona enamoratu bat da pertsona galdu bat, denetarako.

        — Honek esan nahi du zure zinearekiko harremana puntuala izan dela?

        — Bai, nahiko puntuala. Eta orain, nere hurrengo lanak zinearekiko zerbait izango du, baina ez zuzenean; nik egingo dut liburu bat, eta horren gainean egingo omen dute gidoi bat.

        — Eta zure hurrengo nobela?

        — Bai. Iaz ez nuen besterik egin, eta bukatua daukat. "SATURNO" izango da izenburua —erakusten digu Saturno planetaren irudi bat, salan dagoena— eta beitu, horregatik dago hor.

        — Zuk uste al duzu une honetan Euskal Herrian bere egoerari dagokion zinea, zine nazionala alegia, dagoela?

        — Nik uste dut hor arazo nagusia hizkuntzarena dela. Azkeneko hauek euskaraz eginak daude. Neretzat euskararena da puntu nagusia. Hemengo zinegileek, bueno, ez da arazoa euskaraz ez dakitela, zeren eta beste gauza asko ere ez dakite, eta ekartzen dituzte kanpokoak gauza horietarako. Zinegile batek ekarriko du aktore italiano bat, eta harrek italianoz hitz egingo du seguruena, baina hemengo aktore euskaldunak erdaraz egin beharko du, eta gainera ez dute erreibindikatzen kontrakoa... lortu dute papertxo bat, bere bizitzan oso gauza inportantea dena, eta ez diote inori esango "nik euskaraz hitz egin nahi dut, zuk ez badakizu, zure konfiantzazko norbait jarri edo". Ez. Ez dute erreibindikatzen.

        — Aktoreak aipatu dituzunez, nola ikusten dituzu hemengoak?

        — Bai. Badago aktorerik. Ez dut esango denak oso onak direnik... Nik uste dut euskaldunek nahiko ongi ematen dutela zinean, ikasiak baikara emozioak gordetzen, ezta?, eta horregatik lortzen dute begietan intentsitate handia. Hemengo aktoreek sekulako presentzia daukate. Klaro, ezberdina dela minutu erdiko agerraldi batean ematen dena, hori da presentzia, eta gero paper luzeetan egin behar den dramatizazioa... Baina presentzia, hemengo aktore gehienek izugarria daukate. Zinean esaten dute "traspasa pantalla o no"; eta hemengoek "traspasa pantalla" denek, orduan ailegatzen da ikuslearenganaino.

        — Komedia gutxi egiten da hemen, horregatixe izan al daiteke?

        — Komedia da gizarte kritikarako tresna ezin egokiago bat, eta badaude gure artean idazle aproposak horretarako, baina... Hemen gertatzen da zenbait idazle oso konprometituak direla politika mailan, baina gero, idazterakoan, politika ez da esistitzen..

        — Izan al daiteke egoera honetatik ihes egiteko modu bat?

        — Jakin beharko litzateke zergatik egiten dugun denok ihes, zeren ez baita baten edo bestearen gauza, denona baizik. Zinean, bai, zinean askoz gehiago ukitzen dira alderdi politikoak, zergatik? erdi kanpoko jendeak egiten duelako, gu?... ez gara ausartzen. Bildur bat dago... ortodoxiarena, azkenean ez dakizula zer den...

        — Idazleen artean zein dira zure ereduak edo idoloak, halakorik baduzu?

        — Idoloak bai. Momento honetan Patricia Highsmith.

        — Zergatik?

        — Bere pertsonaiak, bueno berak parra egingo luke nik esango banio, baina bai, bere pertsonaiak neureen antzekoak direlako, hitz bat botatzeko, eskizofrenikoak, eta hori da

neri interesatzen zaidana. Pertsonak, eguneroko gauzetan murgilduta egonda ere, gero badu —burua seinalatzen du— horrekin zen ikusirik ez daukana. Ez da nere kasoa, nik oinak oso lurrean dauzkat eta oso "normala" naiz, baina Patriciaren pertsonaiek beti tolesdura hori daukate, eta neri egitea gustatzen zaizkidan pertsonaiek ere tolesdura hori daukate. Horretaz aparte, gustatzen zait nola idazten duen, bere erraztasuna...

        — Eta euskaraz?

        — Gutxi. Nik irakurtzen dut, ehuneko larogeitamar ohean. Nik literatura irakurtzen dut gustatzen zaidalako, ez beste ezergatik. Orduan, euskara lantzeko irakurri beharra eta... galdu egin dut ohitura guztia, egin izan dut, baita Axular buruz ikasi ere, baina orain ez, orain irakurtzen dut gustokoa baldin badaukat Gustoko gauzak euskaraz gutxi aurkitzen ditut. Hala ere, puntakoa, neretzat, Ramon Saizarbitoria da.

        — Zer moduz Telebistan egon zinenean?

        — Ondo. Neretzat izan da oso esperientzia aberasgarria, izugarri aberasgarria maila askotan, eta nik lan hura oso gustora egin dut, benetan, egon nintzen urte t'erdi lan eta lo. Gauza txarrak ere bazituen, noski, oso kondizio eskaxetan egiten da lana Telebistan. Ez da sinistekoa ze medio gutxirekin egiten den lana. Ez da protesta bat, zeren azkenean herri txiki bat gara, eta Telebista txiki bat dagokigu. Baina neri kazetaritza gustatzen zait, iruditzen zait nere nortasunarekin oso ondo doala, zeren kazetari izatea da ezertaz asko jakin ez, baina guztietan zerbait jakin, ezta?. eta hori neri gustatzen zait; saltseatu, mariposeatu...

        — Telebistaren hizkuntz-egoeraz eritzia emango al zenuke?

        — Nik izan nituen arazo handiak hasieran, hizkuntzarekin hasi nintzenean, kartak eta guzti jasotzen nituen, protestatzen nik erabiltzen nuen euskararengatik. Nik esaten nien "bueno, baina ni euskaldun zaharra naiz, eta ez naiz hasiko euskaldun berri batek bezala hitz egiten... ez dut esango «zatzaizkit» edo «dakioke», baina hitz egiten dudanak freskotasuna dauka, eta freskotasunak garrantzi handia dauka", eta azkenean lortu nuen. Nik segitzen dut horrekin kezkatua, zeren iruditzen baitzait ahozko hizkuntzaren batasuna ez dela hizkuntza idatziaren batasuna, eta hor gehiegikeriak egiten dira. Uniformidade gehiegi, berez naturaltasun gutxiegi eta askatasun gutxiegi, ez kasu guztietan, baina bai oro har. Horrek asko kezkatzen nau.

        — Zure proiektuak?

        — Orain egin dut "Saturno" nobela hori, hori ez da proiektu bat; bukatua da iadanik. Eta orain eskuartean daukadan hurrengo lana, proiektua, ez da literaturazkoa, literaturak ezbaitu dirurik ematen.., jeneralean bizitzeko dirua beste nonbaitetik atera behar, ezta?, eta orain eskuartean daukat liburu bat egin beharra, bueno, enkargu hau oraindik ez dago erabat gauzatua, baina aterako balitz ilusio handia emango lidake, eta da gerra garaian alde egin zuten umeei buruzko liburu bat; testimonioak, jendearekin hitz egin, eta abar. Izugarri gustatuko litzaidake hori egitea, periodistikoa delako hain zuzen ere. Beste proiekturik ez daukat.

        — Estiloaren aldetik, gehien erabili duzun teknika barne bakar hizketa da, zuri hala ateratzen zaizulako edo istoriari hala dagokiolako?

        — Bueno, "Aspaldian" izeneko ipuinarekin batera argitaratu ziren beste biak ez ziren estilo horretan eginak, eta orain egin dudan "Saturno" honetan dena kontatzen da kanpotik ikusia bezela. Azken honekin gertatu zait nere lagun batzuri pasatu eta pena dela barne bakar hizketa ez erabiltzea. Saiatu naiz beste estilo ezberdinekin. Horrek azkenean zera adierazten du; estilo horretan, nik ez dakit zergatik, gustora mugitzen naizela. Panpoxen, adibidez, ez nuen aldez aurretik planteatu lehenengo pertsona edo hirugarren pertsona, ez, hasi nintzen eta hola atera zitzaidan. Hala ere, idazteko astirik banu orain, eta ez dut izango hilabete eta hilabetetan, barne bakar hizketa sorta bat egingo nuke, hiru edo lau, baina itxoin beharko dute, bukatu zaizkit ahorro guztiak eta lan egitea tokatzen zait.

        — Pena...

        — Ez dakit. Ez nuke onartuko, ahal banu ere, literaturatik bizitzea, idaztea gustatzen zait, baina orain daukat martxa gogo piska bat. Literatura da oso lan bakartia eta, berriro diot, gustatzen zait, baina gustatzen zait baita ere tartekatzea, orain tokatzen zait martxa piska bat, kotxea hartuta atzera eta aurrera, mikroa sartu, zintak.. diskutitu.. beste martxa bat da, eta biak gustatzen zaizkit.

        Elkarrizketa beste bide batzutatik abiatua zen honez gero, eta transkribatzeak merezi ez duten gauzetaz mintzatu ginen zenbait minutu atseginez. Momento batean Simone de Beauvoir atera zen.

        — Ai! Bai, ni ia lutoz jarri nintzen Simone de Beauvoir hil zenean... A ze pena eraman nuen. Ni LURren hasi nintzenean Ramonek esaten zidan "Simona", eta nik poz handia hartzen nuen... ez nion esaten, baina hartzen nuen, ja, ja... Nik irakurri nuen bere lehen liburua bere biografiaren lehen alea izan zen eta, beharbada, ez dut sekula irakurri neregan hainbeste influentzia izan duen libururik. Hau da, liburu hori irakurri aurretik eta irakurri ondoren ia nere bizitzaren zati ezberdinak bezala bereiz daitezke.

        — Ze aldetatik? emakume izatearen aldetik edo?

        — Ez, ez, denetik, Jainkoaren kontuan ere bai. Nik hura irakurri nuenean, ba elizara joaten nintzen, ezer ez nuen senditzen arren, halere pausorik ez nuen ematen, eta eman nuen pausoa liburu hura irakurtzen... Eta gero beste gauza bat, neretzat eredua izan zena, emakume normalean errotik ateratzen zela, eta ez idazle zelako, eta holako ejenpluak ez daukazu asko...