—Elkarrizketak—

Itxaro Borda:

"Nik pariatzen dut; ardura galtzen,

baina pariatzen halere..."

        "Oragarre". "Nola, nola?". "O-RA-GA-RRE". "Bai zera, Orreago izango duk!". "Ez ba, motel, bestaldean". Bai, ez pentsa, guk ere mapara jo behar izan dugu, frantsesez Oregue deitzen duten herria kokatu ahal izateko. Bidean gaude. Baiona alde batera utzi eta hantxe abiatu gara, Lapurdik kaskoinari utzi zizkion lurraldeetan barrena. Bitxiak herri hauek. Garai bateko elebitasun bakarra, euskara eta kaskoinaren artekoa. Frantsesa geroztik etorriko zen, lehengo gure bi hizkuntza hauek ia ezabatzeraino, hain baitzen oldar gaitzean sartu!

        Nafarroa Beherekoa hartu dugu, eta ezker eskuin hainbat bide utzita, Oragarre. Tenorean iritsi ere. Denbora pasan herrixka honetako zimitorioa eta ehiza ttipia miatu ondoren, bertan zegoen taberna bakarrean Armagnac-ari eman diogu, gorputza ondo berotu beharrean. Zuzengaitzak, euskaldunok!

        Ordua da. Kaskotik jeitsi eta Oihenartia basetxearen aurrean gaude. Kotxetik ateratzean, antzarren agurra-erasoa jaso eta "ah!, bon, zuek zarete orduan... Pasa, paso, segidan heldu da, Baionorat joana da bilera batera, ez du luze izanen". Etxeko andrea da. Su piztu berri baten lanak burutzen ari delarik "zerbait hartuko duzue... kafea? ...kaña piska bat?" harrera egiten digu. Guk, noski, segitu diogu gure trenpu eusteari.

        Halako batez kotxe soinua kanpoan. Atea ireki eta jende mordoxka batek bete du anartean ia hutsik zegoen sukaldea. Momentu hartako gure zalantza ez zen txantxetakoa izan, eskua luzatu digute banan banan, aitak, anaiek, aizpek... Elkarri begiratuz —"aizak!, bera zein ote da?"—, "zu al zara?", "bai, bai, ni naiz". Mahaian jarri, eta mugimendu lasaiz betetako sukalde hartan hasi gara lanean, Aurrean dugu. Itxaro Borda da.

        — Zergatik idazten duzu?

        — Ez dut sekulan pentsatu. Txiki txikitatik amets egiten nuen liburuak eginen nituela nihorrek, eta nihorrek egiten nituen denboran ere kaierrak hartu, argazkiak moztu liburuetatik eta komentario bat egin. Txikitatik halako fazinazione ukan dut kazetendako, paperak eta. Gero, ez dakit, euskaraz idazten hasi nintzen, duela 15 bat urte, 12 edo nituenean. Euskaraz poemak idazten nituen, baita ere frantsesez... eskolarako, saltzen nituen poemak ehun liberatan bakoitza, klase batzutan sonetoak eginarazten ziguten, nehork ez zekien egiten, niri galdegin, nik pagaraz eta egin... Gero "HERRlA"-n hasi nintzen idazten, badu aspaldi... Ez nituzke ikusi nahi ere orduan idazten nituenak.

        — Zertaz idazten zenuen ba?

        — Gazte denborako gauzetaz... maitasunaz, halako gauza batzu, gaztaroan senditzen ditugun gauzak... Herriari buruz ere... Euskadiri buruz erran nahi dut, orduan sinesten genuen azkar eta zintzoki, orain ere, baina diferenki. Euskaltzaleen Biltzarraren sari bat ukan nuen, duela 10 arte, hamasei urtetan, eta orduan sartu nintzen notableen eta ongi pentsatzen dutenen munduan, emeki-emeki. Bospasei urte segitu nuen, orduko bertsoetan Jainkoa ardura aipatzen nuen... ja, ja... Oso mundu protekzionista da, hortan segitzen badu, ondo ateratzeko segurtamena du idazleak, artistak edo. Azken bost urte honetan gauza diferentak egin ditut, eta "Basilika" izan da prozeso horren burutapena. Orain beste garai bat hasten ari da.

        — Adinarekin lotua?, pentsakerarekin?

        — Bai, pentsakerarekin eta adinarekin ere. Zahartzearen ziztak agertzen dira emeki emeki. Gero, ba, ez dakit, azken bost urte honetan asko idatzi dut, "HERRlZ HERRI"n, "ARGIA"n, "HERRlA"n eta "MAIATZ" ere sortu genuen, gaitzeko produkzionea. Lehen erran dudan bezala, "Basilika" hori prozeso baten bukaera da, gertatzen da piska bat saturatua nagoela.

        — Ikasketa guztiak frantsesez egin dituzu, zergatik gero euskaraz idatzi?

        — Ona nintzen Letretan, baina hemengo giroaren arauera, ezin zen Baionarat joan segitzera, orduan Donapaleun berean Zientzietan segitu nuen. Oso txarra nintzen, benetan txarra, minablea. Eta denbora hartan uste dut, euskaraz idazteak laguntzen ninduela pentsatzen ez nintzela denetan txorra, zerbaitetan bederen ona izaten ahal nintzela. Eta Pauen segitzen dut, beti frantsesez, Historia egiten, Biarnoko Historia ikasten dugu, eta beti frantsesez, hori ez da problema enetako. Problema sortzen da urte bat egoten banaiz Unibertsitatera joan gabe. Galtzen dut frantsesaren usadioa, eta gero oso zaila zait berriz frantsesez pentsatzen hastea, eta orduan nitaz trufatzen dira "indigena" etorri dela eta. Estudioak, alde batetik, eta bestetik euskaraz idaztea huts egitearen eta erreusitzearen arteko balantza bat bezala izanen litzateke.

        Magnetofoiari begira mintzo da, noizean behin burua altxatuz. Neska beltzaran eta sendo honen begirada bizia da, eta zenbaitetan, maltzurkeria inozentea azaltzen du irriño leun batez.

        Sukaldean mugimenduak jarraitzen du, afalordua da, eta familia guztia begira dugu, nonbait beren ohitura goiztiarrak etetera etorri garen gu.

        Giro honetan, lehendabiziko galderen epela berotuz doa. Aitortu diogu, segituan, ezer gutxi ezagutzen dugula bererik: "Basilika" nobela laburra, "Argia"n egindako zenbait elkarrizketa, "Maiatz"en argitaratutako hainbat poema... besterik ez.

        — Zure herri inguruko egoerak faboratzen al zuen euskaraz idaztea?

        — Hemen jende gehienak ba dakite euskaraz, eta mintzatzen dira euskaraz. Gazteak gutxiago, baina bortxatuak gertatzen baldin badira, euskarara bihurtzen dira. Bon, gero Donapaleun Laborantzako eskola batean ginen eta irakasle gehienok abertzaleak ziren, ezagutzen dituzue, menturaz, Etxamendi eta Larralde, ba haiek genituen irakasle. Eta besteak ez ziren aurka, ez ziren euskararen eta euskal mugimenduaren aurka. Eta, beharbada, aurka ez izate horrek "bokazione" asko sortarazten du, nik uste. Eta gero beste gauza bat, Herriko Eskolan berean, frantses eskola publikoan ginen eta ez digute sekulan debekatu euskaraz mintzatzea, gainerat gutti mintzatzen ginen, orduan jadanik deseuskaldundua zen eskolako giroa. Nik ez dut debekatze giro hori sekulan subitu.

        — Gustora al zinen hemen?

        — Hemen jende gehienak laborariak dira, gu ere bai etxean. Ni txikitan aritzen nintzen laborantzan, eta lanez nazkatu egin gara. Hirira joaten garenean dobleak gara, alde batetik oinarrizko jakitatea baserrikoa dugu, eta bestetik hirikoa da baliatzen garen jakitatea. Bat besteari lotzen direnean elgar aberasten dute batzutan, eta beste batzutan dudak sortarazten. Azkenean baserrikoak edo hirikoak... ez dugu errorik, gure euskarak berak ez du errorik, eta idazterakoan ez dugu Amikuzeko euskara erabiltzen ahal, edota Garazikoa, edo Lapurdikoa, artifizialak baitira guretzat. Nik pertsonalki euskara batuaren hautua egin dut. Hemengoak izanik jadanik mugan gara, Euskal Herriaren mugan, jende askok uste du Landestarrak edo Biarnesak garela... ez dakit ulertzen duzuen, konplexoa da piska bat.

        — Hasiera batean frantsesez, gero euskaraz, bigarren etaparen muga "Basilika"... zertan dago eboluzio hori?

        — Hastean jende gutti ezagutzen da, eta emeki emeki, hastean bederen, kultur sistemako buru handiek begi onez ikusten zaituzte. Gaztea eta, ez baitakizu, erraz formatzen ahal zaituzte. Eta beharrezkoa da modelo batzu egitea, lagun batzu, ez dira lagun zintzoak..., ukaitea mundu honetan. Gero piska bat desbideratzen zarenean senditzen da mugak non dituzten, eta konprenitzen da herri honetan ez direla mugak sobera gainditu behar, beharrezkoak direlako.

        — Zein dira muga horiek?

        — Mugak dira aipatzen diren gauzetan, nola aipatzen diren, euskarari buruzko posturan, adibidez euskara ez da erabili behar trufatzeko, edo norbaitetaz gaizki mintzatzeko...

        Une honetan, lehendik entzundako batzu bururatzen zaizkigu. "Neska hau oso konfliktiboa da" edota "liskarra baizik ez du sortzen mugitzen den eremuetan" eta beste holako gauzak esaten zizkigutenengandik jasotako halako morboa ere azaltzen zaigu. Iparralde goxo baselineztatu honetan, antza, ez dira denak batzuren xarmantasunezko baremoetan sobera ongi sartzen...

        — Norbaitetaz gaizki aritu al zara, ba?

        — Orain ez, baina lehen bai, bigarren etapan bai, jende askotaz. Zeren geto bat bezalako sistema horretan sartzen denak segur baitaki egun batez ohore, botere ukanen duela euskal munduan. Nik ez dut desbideratzea egin nahiz, eh?, hola gertatu da barne prozeso honetan, hola gertatu da. Eta ez dut erraiten ahal ni hasi naizela borroka honetan, Xarriton eta horien aurka. Haiek hasi dira lehenik baztertu nautelakoan.

        — Heterodoxo bat bihurtu zara?

        — Ez, bihurtu naute. Alde batetik, beharbada, baliotsu zen haientzat haiek exenplua eta ni kontra-exenplua izateko...

        — Zer da "Basilika" funtsean?

        — Saio bat da alde askotarik. Euskararen aldetik lehenik, jende askok erraten dit oso xinplea dela irakurtzeko, erraza, ez dakit konplimendua den ala ez-konplimendua. Baina, bon, mintzatzen naizen bezala, euskara bastartu hori, hemengoa eta, ez dakit, batua, Lapurdikoa... hori erabili dut, nik dudan euskara bastartu hori. Gero, gaiari buruz aipamen asko edo entzun dituzue... Ba, hasteko, liburu serios bat da, ongi pentsatua da. Sistema famatu horren kritika bat dela argi ageri da. Eta, bestalde ere, herriaren edo gure jende soilen rehabilitazione bat. Zeren eta, nobela horretan tronpatuak ez diren bakarrak, herritarrak baitira. Lehenik bada bereizketa bat: "euskaldunak" eta "eskualdunak". Euskaldunak sistema horretako haiek dira, errebelazione bat ukan dute gazteak zirelarik eta, horregatik, bilakatu dira abertzale. Eta abertzale direlakoan idazten dute, huts bat delakoan, horretan mesias batzu dira. Eta badira eskualdunak, besteak, populu zapaldua, oprimitua, ez du ezer ulertzen eta txarra da, behar da moldatu. Eta "Basilika"n jende hori ez dago tronpatua, tronpatuak direnak intelektualak dira, eta haiek berak baliatzen dira Basilika horren inguruan egiten diren konbertsio eta sinismenez.

        — "Basilika" horretan Iparraldeko estamendu abertzalea ez duzu sobera ongi tratatzen...

        — Bai, baina hori... irudi negatiboa ateratzen ahal da... Abertzalea naiz, egia da, baina diferenki. Politika munduan ibiltzen direnek ez naute abertzale bezala kontsideratzen, eta beharbada alde honetarik ere ihardespen bat badago. Abertzalea ez da modelo bat, izaten ahal dira mila modelo. Egia da aspertzen nautela askotan...

        — Abertzale mundua Elizarekin lotzen duzu...

        — Bai, zeren eta azterketa bat egiten bada, lehen Elizak zituen espiritua menperatzeko arauak, orain abertzale mugimenduak hartu baititu, kasik berberak: garbitasun morala, baserritarren kultura,... horiek denak hartu ditu, uste dut, abertzale sistemak. Behar beharrezkoak dira, beharbada, gizartea finko eta zutik egon dadin..

        — Beste erlijio klase bat?

        — Nik hala aztertzen eta senditzen dut. Ez dakit, bakoitzak berea... Bon, Iparraldean gauza interesgarri bat gertatzen ari da; badira eliztiarrak, badira abertzaleak, eta bada hirugarren indar bat, 21 urtez behetikako gazteena, piska bat punk direnak... bon, jende horiek beste gauza batzu ezagutu dituzte, telebistarekin haziak dira, euskaraz badakite, eta pentsatzen dut hemendik hamar bat urtetarat interesantea izanen dela postura hori ere. Elizak eta abertzale sistemak beharko dute berriz ere pentsatu horri buruz.

        — Hegoaldeko Euskal Rock Radikalarekin ba al du egoera honek zer ikusirik?

        — Bai, bai, horren inguruan ibiltzen direnak asko dira. Hemen ere, kontzertuak egiten direlarik, Kortatu eta, hemengo jendea biltzen da, eta abertzale zintzoak ez dira sobera agertzen, batzu bai... baina gehienak ez. Horregatik erraiten dut interesgarria dela hori momentu honetan.

        — Etorkizuna heavy-metaleroetan...?

        — Niri iruditzen zait ikastoletarik ateratzen diren gazteak ere oso brantxatuak direla musika mota horrekin, eta kultura mota horrekin ere, eta euskaraz mintzatzen dira; horra giroa, edo, nahi bada, aire freskoa.

        — Kultura mota hori zehaztuko zenuke?

        — Ez dakit, bada musika, bada idazteko manera ere, oso laxoa, hizkuntza errespetatzen da batetik, eta bestetik norberak idazten duenean hizkuntza menperatzen du. Normalean erakusten digute hizkuntzak dominatu behar gaituela, gu beti hizkuntza baino apalagoak garelakoan; euskararekin hori gertatzen da. Errespetatu behar da hizkuntza... orduan idazleak hizkuntza dominatzen du, eta hizkuntzak gu, idazleak, errespetatzen. Behar dena da ikusteko kultura gehiago, ez bakarrik irakurtzeko, ikusteko eta entzuteko... eta denbora goxoak pasatzeko ere, haserrea esprimatzeko edo kontentamentua, edo... ez dakit. Pertsonok hizkuntza, eta hizkuntzak bere barnean dakarzkien zapalketa sistema guztiak gainditzen ditu, eta hori niri interesanta agertzen zait. "Basilika"rekin gertatu dena da orain arte euskaraz irakurtzen ez zuten batzu irakurri dutela, eta batek erran dit "iruditu zait frantsesez irakurtzen nuela, ez naiz konturatu euskara zela", orduan, beharbada, liburu txarra da, baina alde hortatik ona da.

        — Orduan, esan al daiteke zure erroak frantses kulturan txertatuak dituzula?

        — Ez, ez kultura frantsesean bakarrik, baizik eta inguruko, planetako kultura guztietan. Unibertsalitate eta umiltasun piska bat falta zaio euskal kulturari. Umilitatea, bon, euskaraz idazten duten jendeak, nola erran, jende hautatuak dira, eliza, ez dakit nork hautatuak... juduen populua bezala Jainkoak hautatuak, hemen Mari Jainkosak hautatuak..., eta orduan denak zilegi zaizkie, kritika ez, laudazioa... eta euskaraz idatzia den ber, ona da. Orain ez dugu konprenitzen zergatik Txilardegik ez duen Nobel saria erdietsia, holakoak dira hemengo jendeak, ez dute oraino konprenitzen tradizione laburreko literatura batek zergatik ez duen, jadanik, Nobel sari bat, eta horretan erraiten dut hemengo idazleak berdin dira, bizpahiru hitz idazten dituzte "Maiatz"en... badira hala poeta batzu, hirur poema, lau poema... eta jadanik jende handi dira, eta errespetatu behar ditugu. Nik horrekin problemak baditut, ez dut konprenitzen nola hartzen duten hainbeste botere, Manex Lanathuarekin gertatu zait, egun batez elkarrizketa bat egitea, "Argia"rentzat, eta tipoa hasi zait, elkarrizketa bukatuta, esplikatzen zer zen poesia, zinezko poesia zer zen. Asko gustatzen zaie lekzioneak ematea, irakastea, dizipuloak gara, eh! fede handiko dizipuloak.

        Elkarrizketa aurrera doan heinean, ordurarte ikusle mutu genituen batzu, geroz eta partaideago bihurtu zaizkigu. Aitak, gure mintzoak sortarazten dizkion gogoetak tartekatzen ditu "nik lau hizkuntza ezagutzen ditut: euskara, biarnesa, buhameera eta frantsesa" edota gisa bereko beste batzu. Hau gertatzen delarik, seme alabek ixilerazten dute. Ixildu da, etxean egindako ardo lodi usaintsua eskeintzen diguten bitartean.

        Bueno, eta Itxarorengandik entzundakoak entzunda, gordeta genuen galdera bat egiteko kemena bildu eta, tira, idazle izateaz gain emakumea denez gero, emakumezkoen egoeraz, Iparraldean eta Literaturan, bere eritzia eskatzen diogu:

        — "Basilika" nobelaz aparte, beste lan bat argitaratua duzu, emakume idazleei buruzkoa, hain zuzen...

        — Euskal Herri osoko emakume idazleez egin nuen azterketa bat, bilduma bat, antologia bat bezala, eta Henriette Aireri eskatu nion, bon, berak argitaratuak zituen poema horiek jadanik, publikoak dira argitaratu dizkiodan poemak, eta normalean ez nuen batere eskatzerik, erran zidan ez zuela nahi eta ez dakit zer, bere gutuna ezarri nuen esplikatuz jende askoren postura zela hori, gaizki hartu zuen eta... Anekdota bat da, baina signifikatiboa halere, zeren eta segur naiz gizon batek, egin balu hori bera, ez zuela hala erantzunen.

        — Nola ikusten duzu emakumea Iparraldean?

        — Dekorazione bat bezala. Manifestaldietan jende gehiago izateko, bozketan botu gehiago izateko... Dekorazionea, euskal mugimenduan bereziki. Eta Literaturan berdin. Adibidez, "Maiatz"en berean literatura seriosari buruzko artikuluak ez ditut nik egiten, edo egiten baditut ez dira agertzen. Seriostasuna gizonendako da, hori gizonen kriterio bat da. Eta, bon, "Argia"n gizonezko batek egiten ditu... gai seriosa da..., gai sakona, eta gizonezko batek egiten ditu halako artikuluak. Nik egiten ditut kulturari buruz eta...

        — Orduan emakumeek ez dute gai seriorik ukitzen...

        — Batzutan bai, baina nik ez. Kultura mailan berean ez ditut nik denak egiten, zeren eta zerbait handiago eta interesgarria baldin bada, beraiek etortzen dira. Nik ez ditut egiten ahal, etsai batzu ditudalako, adibidez teatroan eta.. doi doian sartzen uzten nautelako... eta bertsolariak ez ditut aipatzen ahal. Oso limitatua geratzen naiz, kontzertuetan, hemengo literatura marjinala aipatzen, fanzinak aipatzen... oso interesgarria da... beste gaiak oro, aspalditik, ezagutzen ditugu, zeren monolitikoak baitira, beti pertsonak berak. Ez dakit ulertzen duzuenentz.

        Nekez uler dezakegun Amikuzeko euskararen hotsen artetik ideia zahar hatek asaldatzen gaitu etengabean Iparraldeko bukolismoa, Iparraldeko poeten nahiz kantarien lirismoa Horra Hegoaldean aspaldisko ernarazi dituzten (ditugun?) tabuak. "Ah!, baina heurena lirismoa da, zein goxoak diren gainera!". "Eta nolako euskara ederra".

        — Bai, hori da Hegoaldeko inperialismoaren kondizione bat. Euskalki bakoitzaren rolak ongi banatuak dira Euskadi osoan, Zuberoak badu bere rola, badakizue... Hemengo Literaturak ere badu bere rola: euskara ederra, exotikoa, aztertzen ahalko dena egun batez, edo jadanik klaseetan aztertzen ahal dena. Filologian eta. Baina gero ez zaio gehiagorik galdegiten, hegoaldekoek berek egiten dute gelditzen dena, lan serioa. Ez zaigu eskatzen Literatura modernoa egitea, ez eta ere Antzerki modernoa egitea, ongi ikusten dut "Argia"k antzerkiari buruz kritikak egiten dituelarik, adibidez. Hegoaldean eginen balitz hemen egiten den antzerki bat, segur ez luke pasatzerik, erran dezakete segidan txarra dela, baina bada paternalismo bat gurekiko, "ba dakizue Iparraldeko eta dituzten problemekin, eta jadanik ongi da egiten dutena, txarra da baina ez dugu erranen...", eta, bon, Literaturan gauza bera da...

        — Paternalismoak filialismoa behar du, ezta?

        — Ez, beharbada, ezinez, edo besterik ezagutu ez eta... Erran behar da ere hemen ez dela estrukturarik, kultura mailan, gainera herri pobrea gara, jendez hustu da, eta emeki emeki deseuskalduntzen ari dena, herri batzutan, jadanik, egina da. Horiek ez dira sobera egoera positiboak, mentalitate mailan zerbait kreatiboa egiteko: kreazionea ez bakarrik kultura mailan, baizik eta politika mailan eta, ez dakit, ekonomia mailan, edo maila guztietan... Orduan, guk ereduak non ditugu?, mugaz bestaldean, politika arloan, baita kulturan ere, alde batetik nahiz, eta bestetik ezinez, eta beharbada horrek egiten du gure batasuna...

        — Zein dira zure ereduak, Euskal Literaturan eta unibertsalean?

        — Badira, bai. Euskal Literaturan, lehen txokeak izan dira Aresti eta Gandiagarekin, zeren eta, hastean, bakarrik poemak idazten nituen. Gero Hegoameriketako batzu: Vargas Llosa eta Amado, Borges... denak frantsesez ezagutzen ditut. Ipar Ameriketan ere badaude Hemingway, Steinbeck, Dos Passos eta euskal nohelagintzan klasikoak, Saizarbitoria, asko gustatu zitzaidan "Egunero hasten delako"; eta azkenekoak, Atxaga, Pako Aristi, Sarrionaindia, eta Susako batzu.

        — Esan dituzun literatur mailako ereduen artean, ez da emakumezkorik azaldu.

        — Bai, aipatzen ahal dut bat, Amaia Lasa; gero badira beste batzu, inportanteak horiek ere, Arantxa Urretavizcaya, Laura Mintegi, baina horiek ez dira ereduak, lagunak dira. Ereduak, bon, urrunekoak dira...

        — Heterodoxotzat jotzen zaituzte, bere garaian ere hola kontsideratua izan zen Jon Miranderi buruzko eritzia eskatuko genizuke:

        — Bai, eta suerte handia ukan zuen... mitologia ona egiteko. Ez dakit irakurri duzuen, baina piska bat pisua da, ezta?, bi aldiz irakurtzekoa. Bada gauza bat bitxia, gizon horrek nolaz ez duen segidarik ukan Iparraldean, nolaz ez duen korronte bat sortu, eta hori ere aipatzen ahal da. Iparraldean. kultura mailan, belaunaldi batetik besterat ez da ezer transmititzen, belaunaldi bakoitzak azkena dela pentsatzen baitu, eta beraz prozeso guztiaren bururapena. Bitxia da entzutea 40 urte berantago Txomin Peillen erraiten oraingo Iparraldeko Literatura bulgaritatez betea dela, eta hori zen Miranderen lagunetariko bat. Honelako gauzak gertatzen dira, ez dela deusik transmititzen belaunaldi batetik besterat, eta hori grabea da. Hegoaldean, aldiz, alde, segida edo aurka, edo beti zerbait, dialektikak funtzionatzen du Hegoaldean... Hemen ez, belaunaldi bakoitza azkena da beti, ez du pentsatzen maila bat baizik ez dela prozeso batean.

        — Zein dira prozeso honetako mugak?

        — Mugarik garrantzitsuena geroaren beldurra da. Honek erran nahi du ez dela esperientziarik egiten, lehenagoko esperientziekin ari garela beti, eredu berdinekin eta salbatzaile bat etortzen denean, Kultur Zentroa bezalako salbatzaile handi bat, orduan pentsatzen da geroa segurtatzen dela, batez ere ofizializatu egiten baldin bada

        — Orduan gero horrek ba al du esperantzarik?

        — Zergatik ez?, jokoak balio du, ezta? Baina hori ere bada beste zerbait, hemen ez dugu maite geroarekin jostatzea, ez dugu maite pariatzea. Nik pariatzen dut; ardura galtzen, baina pariatzen halere... Galtzen dut, eta galtzen usatua naiz, eta... ezer ez duenak ez du galtzeko beldurrik, eta orduan segitzen du aintzinat. Hori da piska bat ene filosofia...

        Gure lapikoa hustu da. Gehiagorako gogoz gelditu gara, eta gainera bertan afaltzeko eta lotara gelditzeko bihotz zabaleko gomitea "gero inguruan dagoen festa batera joanen gara..." onartzeko aukerarik ez genuelarik, bestaldera presaka itzuli behar eta, azkeneko galderei ekiten diegu, Itxarok hemendik aurrera jorratu asmo dituen ildoez, alegia.

        — Nondik ikusten duzu zure bidea?

        — Orain leku gutti dut, zeren eta "Maiatz" desagertzera baitoa...

        — Problema ekonomikoak?

        — Ez, ez, problema politikoak... Kultur Zentruari buruzko problema batzu... Ez dakit, badu urte bat, jadanik, ez dudala idazten hemengo aldizkarietan, "Basilika" hori dela kausa... laster "Maiatz"en ere ez dut idatziko, eta, bon, aitak erraiten duen bezala, etxean ariko naiz lanean. Beste zerbait aurkitu behar dut nihorrek. Nik nahi dudana zera da: libertadea, pentsatzeko, idazteko, bizitzeko libertadea.

        — Projektuak?

        — Susan aterako da poema liburu bat, "new style", estilo berri bat, ez da batere lehen poema bilduma bezalakoa izanen, diferenta, piska bat aluzinatua, azken urte honetan bizi ditudan aluzinazioen lekukotasun bat, uste dut titulua ukanen duela "Kokodriloa daukat, bihotzaren ordez". Bestalde estudiatzen segitzen dut, Historia, helburu metafisiko batekin... ja, ja, ja... Eta gero lanbidea non?, Euskal Herrian ez, behintzat.

        — Ez dagoelako?

        — Baliteke, baina gertatzen da neretzat ez dela izanen. Egun batez Parisen izanen naiz, konbidatuko zaituztet Paris bisitatzera