UZEI.ko Biologi/ 1 hiztegiak burura

arazi dizkidan gogoetak

Karretto

UZEI.k argitara berri duen Landare eta Animalien Izendegia eskuartean erabiltzeko aukera izan dut joan den egun batez. Eta, nik, neronek, bereziki itzulpen-lan batetarako eskatu banion ere lagun bati, berehala ohartu nintzen nik nahi nuenerako ez zitzaidala baliagarri. Izan ere, izendegia baino areago, biologiari buruzko lexikografia eta kontzeptu linguistiko orokorrak bait ziren nik nahi nituenak. Hala eta guztiz ere, ez nuen pasadazko gainbegiratu mehe bat eman gabe eskuetatik utzi. Eta egia esan gustora irakurri dut zenbait izendegi, atal bakoitzaren sarrerako oharpen batzu eta han-hemenka ageri den irazkin zenbait ere. Umetan inoiz aditutako hainbat izen berriro gogorrra ekartzean atsegin handia senditu bait dut, alde batetik behinik behin, nahiz besterik, izenak nola izanak galtzen ari direla ohartzean bihotza azpikoz gainera irauli zaidan.

        Horregatik, gogoeta eta oroitzapen horietarik batzu hementxe bertan aipatzea eman dit gogoak, bestela, maiz izaten ditudan beste gogoeta asko bezala ezerezean galduko zirelakoan.

        Deus baino lehen, ordea, hau esan nahi dut: ez natorrela UZEI.ren lana kritikatzera ezta gutxiagorik ere. Gainera, ni ez bait naiz inor, goi maila horretako lanik aztertzeko, nerez, edozein gauza kritikagarria dela pentsatzen badut ere. Lehen esan bezala, aipaturiko Landare era Animalien Izendegiari itxi-ireki bat egitetik burura zaizkidan oroitzapen eta burutapen partikular batzu jasotzea da lerro banalon xede bakarra.

        Hasteko, espainierazko "carpe" adierazteko, frantziako basoetan lanean ari izan direnek hona ekarri duten "xarma" hitza hobetsi omen da, "pagolizar" hitza gutietsiz; eta hotzori buruzko aipamenak batez ere Baztan era Ezkurra aldean egin diren ikerketetara mugatzen dira. Niri "xarma" hitza beste zentzu batetan baizik ez zait belarriratu oraino, baina, duela hilabete batzu neure aitarengandik entzuna dut "pagolizar" hitza. Esanen dizuet gainera, nola: Leitzako Udalak herritarrentzat Leitzalarreko Iturriotz parajean markatu zituen loteetatik guri zegokiguna egiten ari ginela, pagoaz aparteko beste arbola mota batekin egin genuen topo erreka zoko batetan, eta bere hartan "hau ze arbola klase da" galde egin nion aitari, eta "hau, pagolizarra" esanda utzi ninduen ahoa bete hortzekin. Orain, ez jakin espainierazko "carpe" zen edo ez, baina, ez zen bakarrik izanen, han utzi izanen zuen senideren bat apartera gabe, norbaitek ikusi nahiko balu.

        Beraz, izan daiteke, "pagolizar" hitzak inork uste baino erro sakonagoak eginak izatea euskaldunen artean.

        "Mertxika" edo "arbeletxeko" hitzarekin egin dut topo beste nonbaitean, eta, oso ume nintzela entzun, eta geroztik santa sekulan ahotan erabili ez dudan "albertxiku" hitza ekarri dit gogora. Goizuetan, ni, neu, mundu krudel honetara sortu nintzen baserri berean, ekialdetik zuen pareta baten azpikaldetik, bi muxikondo eta beste frutarbola bat izaten ziren. Oraindik begietan daukadan azken honek, melokotoiaren antzeko fruitu gorriska azal-leun banaka batzu ematen zituen, guk umotzera utzi gabe erdiberdetan jaten genituenak. Umeak izaki. Bada, fruitu gorriska haiei esaten genien "albertxikuak", egun, ez izenak ez izanak ez dutenak. Honez gainera, gogoratzen naiz, gure amak "albertxikuondo" hari nola lotzen zion oilo loka, hanka batetik lizta batez, bere lokaldia pasa ziezaion arte.

        Aziendaren atalean "mandako" hitza ikusi dut, eta begi bietatik sartzerakoan min eman dit. Zergatik eman ote didan pentsatzen hasi naiz, eta, arri arri mandoko bihar Iruñerako etzi Zangotzarako... kantua adituz, amoñaren beluan buruetan atsegin betean, zaldi zuri eder baten gainean nihoalakoan iragaiten nituen umetako une zoragarri haiek etorri zaizkit burura. Gero, hiruzpalau aldiz ahozkatu dut "mandako" hitza, eta lehen begietan baino min handiagoa eman dit orain belarrietan. Berriro ahozkatu ditut "mandazai", "mandabide", "mandar" etabar, baina, "mandoko" esan dut berriro neurekiko. Guk gainera, "mandokoak bota" edo "mandoan ari" esaten genioan gonbitoka aritzeari, errepikatu diot neure buruari, hika eta zakarki mintzaruz.

        Ardi-aziendak edo arditarrek gainbegiratzerakoan ere milaka gogoeta etorri zait burumuinetara. Ardi tartean hazia bait naiz bildots ahulen antzera. Halere, memoriari uko eginez, eta hainbat ixtorio gogoangarri alde batera utziz, arditarren sailkapena Goizuetan nola egiten den aipatuko dut aurrenik. Bildotsa: jaio eta hurrengo umaldira arte amaren esnetik bizi den axuria. Artantzu urruxa edo aharikoa (honela egiten baita arditarren sexu bereizkuntza): udazkenaren sarreran amaren esnetik bereizi eta bi urtera bitartekoa. Arkaztea: bi urtetik hirura bitarteko urruxa. Betutsa: hiru urtetik laura bitarteko urruxa. Ardia: lau urte edo gehiagoko urrux umaduna. Aharia: ahariko heldua (orokorrean sementaletarako edo hazitarako erabiltzen dena). Ahalondoa: sementaletarako edo erabiltzen den ahari heldu zikiratua. Zikiroxta: zikiratu berritako aharikoa (heldu gabeko zikiroa). Zikiroa: ahariko zikiratu heldua. Barrasaketa: barrabilik gabeko aharikoa (potrozaku hutsa duena). "Barrasaketa" hitzaren aipamenak, segurantziaz ez dakit zeinetan, baina, Txomin Peillen-en libururen bateran irakurriak ditudala uste dut gainera. Gure aita, artantzu aharikoak zikiratzen aritzen zena da. Artzai makila baten gainean jarri barrabilaren erro-errotiko zainak, eta, mailu borobil batez gainetik joaz zikiratzen zituen. Barrabilak bere hartan zeudela, potrozakuaren errotiko zainak zanpatu, lehertu edo desegitea izaten zen ditxa, kanpotikako larrua batere zulatu eta odolik ere atera gabe. Orain beste teknika sofistikatuagoak erabiltzen omen dituzte: egun batzuetan goma batez potrozakua errotik ongi lotua eduki ondoren, moztu egiten omen dizkiote barrabilak, beren zakuaren errotik kendu, alegia. Ni, aitarekin joaten nintzen askotan, baserriren batetara deitzen zutenean, lehen esan baitut aharikoak zikiratzen aritzen zela. Bada, behin, oroitzen naiz, gure auzoko Benaibordan artantzu aharikoak zikiratzen ari zela, artzaiak jarri zion aharikoa besteen antzera zikiratzeko plantan, eta gure aitak esan zuen "honek ez dik zikiratu beharrik. Hau barrasaketa duk". Eta artzaia eta biok farrari eman zioten. Eta umeak, honelako sekuentzia arraroak gogoan hartzen dituenez, niri ere buruan ongi aski atxekia gelditu zitzaidan sekuentzia hura, eta sekuentziarekin batera "barrasaketa" hitz xelebrea ere. Gaur egunean, gure aita nola aritzen zen, hiritar askok ikusiko balute, —ahariko gaixoak zikiratzen—, bertan hilen lukete. Izan ere, ikustekoa zen tortura eskena krudel hura!

        "Udare" eta "madari" hitzak ikusi ditudanean ere, beste aspaldiko hitz bi gogora zaizkit: "txermena" eta "pereila". Ez dakit gainera, Oñati alde hartan guk udare deitzen diogunari "txermena" esaten ez ote dudan entzun baten bat. Dena den, ni, neurera itzuliz: gure auzoko Artantxu deritzan baserriaren gainekaldean, bide bazterrean bertan, udarea baino franko ttikiagoko fruitu batzu ematen zituen arbola haundi bat izaten zen. Umetan, hamaika aldiz janak gaude udazkeneko haize ero haiek lurreratzen zituzten fruitu horixka gexa-gaxi haiek, goizean etxetik eskolarakoan eta arratsaldean eskolatik etxerakoan. Hantxe egoten ziren arbola haundi haren azpian, gainetik erori eta lurrarekin bat egitean lehertuak edo gutxienean ere krudelki kolpatuak, lurra ukitu hutsak sortzen duen minbiziak noiz ustelduko zituen zai. Auzoko beste baserri askotan, eta gurean ere, txertoa edo mentua eman gabeko udare-arbola bat izaten zen, eta oraindik ere han izanen da. Bada, arbola honek ematen duen fruituari "pereila" deitzen diogu. Katuaren begia adinako udare mota marroixka ttiki-ttiki batzu dira. Nolabait neurtzeko, "udarearen" lautatik bat izanen da "txermena" eta honen lautatik bat "pereila". Alde aldera, hortxe ibiliko dira, gramo batzu gorabehera, eta bestela, elkarren artean neurri-erlazio hori dutenak bilatzea aski da, (ulertzen?). Dena dela, Goizuetan honako honela sailkatzen dira: Udarea < Txermena < pereila. Seguru esateko ez dakit, baina, euskarazko "pereila" espainierazko "perilla"-tik datorrena izan daiteke; trazak baditu behintzat.

        Era bertan, "gerezi-ginga", "gerezibeltza" eta "txerri-gerezi"-aren arteko bereizkuntza nola egiten zen ere etorri zait gogora. Hiruetatik ere, sobera janak bait gara umetan. Askotan atzeak zikintzen hasi arte hantxe aritzen ginen jan eta jan arbola gainera igota. Aurreneko biak alde batera utziz, —franko ezagunak izanen baitira euskal herri askotan—, hirugarren izen herritar horretaz esanen ditut bi hitz: "txerri-gerezia" menturik gabeko edo inoiz txertatu gabeko basa-gereziari deitzen zaio Goizuetan, Leitzan eta inguru herrietan ere; eta ez dakit batere, baina, euskal herrian dezente zabaldua ote dagoen nago izan hau. Halaere, ago dirudi zientzia maila orokorrerako "basa-gerezi" hobesteak, lexiko homologatua erabiliz eta "txerri" hitzak sor litzakeen nahasketei itzuri eginez.

        Onddoak gainbegiratu ditudanean, berriz, beste izen bat etorri zait burura: "zeketona". Boletus generokoak txapelaren azpian izaten duten, eta batez ere zahar samarrak direnean, jateko prestatzeko kendu behar izaten zaien geruzari esaten zaio "zeketona" Goizuetan.

        Hala bertan, ornogabeak sailean "liztor" hitza ikusi dut espainierazko "avispa"-ren pareko. Baina, Goizuetan "liztor" hitza espainierazko "avispon" hitzari hobeki datorkio ene uste apalez, zeren "liztame" hitza erabiltzen baita, liztorra baino ttikiagoko espainierazko "avispa" edo antzekoa izendatzeko. Gutxienetik, "liztor" eta "liztame" hitzen arteko bereizkuntza egiten da, behintzat, tamainaren arabera.

        Luze eman lezake gogoeta honek, baina, hementxe bertan moztuko dut nik, inor gehiago asper arazi baino lehen. Konforme?