Oro baino lehen, aitortu behar dut ez naizela hizkuntzalari. Aspaldi honetan ez naiz hizkuntzaren estudioaz arduratu eta ez dut hizkera teknikoa dominatzen. Duela ia hamar urte, soziolinguistikari buruzko lan bat argitaratu nuen. Lan haretan, hizkuntzalaritza marxista baten alde azaltzen nintzen. Andolin Eguzkitzak, orduan zuzendu zidan kritika gogor eta zorrotz batean, esaten zuen hizkuntzalaritza marxista batez mintzatzea "patata estrukturalista" batez mintzatea bezain absurdoa zela. Mementu haretan Eguzkitzaren erasoak kabreatu nindun. Egun, arrazoi osoa eman behar diot Andolin lagunari.
Ados nago Eguzkitzakin, zeren egia esan, marxismoak ez baitu hizkuntzalaritza batere ekoitzi. Europan, nik ezagutzen dudanez behintzat, literatura kritiko asko egin da, marxismoaren ikusmiratik, estrukturalismo eta generatibismoaren kontra, baina ez da hizkuntz-teoria propio batere eraiki, eta, beharbada, hobe izan da honela. Entseiu batzuk egin dira, Marx-en kontzeptu ekonomikoak hizkuntzari aplikatuz (Ferruccio Rossi-Landi, Augusto Ponzio, Serge Latouche...) baina ez dute ondorio onik izan. Entseiu gehienek Gramsci-ren pentsamendua hartzen zuten oinarritzat, iturritzat.
Hemen, Gramsci-ren tesisak aztertzera mugatuko naiz, baliozko judiziorik egin gabe. Nire ustez, Gramsci-k ez zuen hizkuntzalaritza bat osatu nahi, hizkuntzaren soziologia baterako euskarriak ezarri baino. Hala ere, marxismoaren alorrean, hizkuntza eta sozietatearen arteko harremanak ulertzeko ahaleginik serioena errepresentatzen du.
Gramsci ez zegoen interesaturik hizkuntzaren estudio empiriko —morfologiko edo fonetiko— batean. Aitzitik, hizkuntza interesatzen zitzaion bakarrik ikusmira politiko batetik, hizkuntzaren historia, Gramsci-rentzat, historia politiko bat baitzen.
1. Gramsci-ren eritziz, gizona kultura, espiritua da. Historiaren emaitza bat, eta ez naturarena. Kultura ez da sortzen beharrizan fisiologikoei erantzun bat emateko, erreflexio intelektual baten ondorioa bezala baizik. Erreflexio honen objetoa existentzia sozialaren kondizioak, eta kondizio hauk aldatzeko bideak dira. Erreflexio hau, lehenik, indibiduala da; gero, kolektiboa. Iraultza guztiaren aurrebaldintza, beraz, kultur ekintza sakon bat dugu.
Gramsciren kritikoek ez dute onartzen planteamolde hau marxista denik. Esate baterako, Carlos-Peregrín Oterok mantentzen du Marx-en izkribuetan gizona natura eta historiaren fruitu bat dela, batera, eta Gramsci-ren historizismoa Ortega y Gasset-i hurbilagoa dela Marx-i baino.
Gramsci-k hizkuntzaren problema aztertzen du praxisen filosofiaren ikusmiratik, eta proletargoaren hegemoniaren helburuari so eginik.
2. Gramsci filologo izan zen. Turingo Unibertsitatean Matteo Bartoliren ikastaroak jarraitu zituen, eta gero, Bartoli-ren planteiamendu historizistak hartu ere Benedetto Croce-ren filosofia idealista kritikatzeko. Croce-ren eritziz, hizkuntza mundu-ikusmen bat zen. Hizkuntzak simboloak ekoizten ditu, eta simboloek, berriz, errealitatea kreatzen dute. Hizkuntza bakoitza artelan bat da, eta hizkuntzaren esentzia intuizioan dago.
Gramsci-k Croce-ren zenbait ideia konpartitzen zuen: Hizkuntza mundu-ikusmen bat dela, hain zuzen. Zentzu honetan, Gramsci-k eta Croce-k aleman filosofiaren herentzia onartzen zuten (Herder, Humboldt, Vossler, etab.) Baina Croce-ren intuizionismoari historizismo bat oposatzen zion.
3. Hizkuntz aldakuntzak, Gramsci-ren eritziz, ez dira inoiz indibidualak, artean eragiten direnak bezala. Hizkuntz aldakuntzak kultural eta kolektiboak dira. Eta gertatzen dira, hizkuntz sistima hegemoniko baten nagusigoaren kausaz.
Gramsci-ren pentsamenduan, Hizkuntza kontzeptoak dialektoarena barneratzen du. Dialekto batek kultura subalterno bat, folklore bat, antola dezake, baina literatura bat duen hizkuntza bat (hau da, grafolekto bat) ahozko dialekto guztiak baino indartsuagoa da, zeren kultura hegemoniko bat antola baitezake.
4. Ezin daiteke hizkuntza bat osoki azter, ideologiak kontuan hartu gabe, hitzen adierazpenak ideologikoak baitira.
Gramsci-k hizkuntzan bereizten ditu forma eta funtsa. Forma, adierazleei lotzen zaie; funtsa, berriz, adierazpenei. Hizkuntzaren forma autonomoa da. Bilakatzen da, historian zehar, bere lege propioak jarraituz. Hizkuntzaren funtsa, aitzitik, gainegituraren parte bat da, eta ideologia bat bezala aztertu behar da.
Hizkuntza batean adierazpenak ideologikoa dira, eta bakarrik alda daitezke kulturaren estruktura orokorrak aldatzen direnean iraultza baten ondorioz, klase berri batek hegemonia konkistatzen duenean, estatuaz jabetzen denean.
Hizkuntza baten balio semantikoek klase baten interes zehatzak isladatzen dituzte. Klase bakoitzak bere ideologia propioa dauka eta, hots, bere sistima semantikoa. Sozietate zibilean hegemoniaz jabetzean, bere balio semantikoak ezartzen dizkio hizkuntzari.
5. Gramsci-ren tesisak labur daitezke ondoko proposamenduetan:
— Hizkuntzalaritzaren objetoa historikoa da: hizkuntza.
— Hizkuntzaren historioa semantikaren historia da ere, ideologiaren historia. Beraz, kulturaren historiaren sail bat dugu.
— Adierazpenen etorkia historia bera da. Zehazkiago, klaseen praxis politikoa.
— Adierazpenak ideologikoak dira beti. Klase desberdinen interes zehatzak isladatzen dituzte.
— Adierazpenen dialektikak sozial dialektika isladatzen du.
— Hizkuntz egiak imposatzen dira, klase hegemoniko baten praxis politikoaren bitartez.
6. Hizkuntza baten gramatika hizkuntzaren bilakabidearen mementu bat deskribatzen du. Gramsci-k dio hizkuntza baten "argazki" bat dela. Gainera, hizkuntz sistima baten hegemonia historikoaren baieztapena da.
7. Bi gramatika mota daude:
a) Gramatika espontaneo bat, hizkuntz praktikari inmanentea zaiola. Sistima baten meneratze praktikoari lotzen zaio. Hizkuntza baten hitzegile guztiak inkontzientki dakiten gramatika da.
b) Gramatika normatibo bat: norma sistima objetibo bat: Elkar kontroletan, elkar irakaskuntzan, elkar zentsuretan azaltzen den gramatika. Hizkuntz hegemonia hizkuntz adostasun nazional bat bihurtzeko tresnarik onena dugu.
Gramatika normatibo bat irakastea, hots, hizkuntz sistima hegemoniko bat irakastea dateke.
8. Gramatika normatibo bat ekintza politiko bat da.
Faszismopean, Italian, Giovanni Gentile-ren ideek irakaskuntza meneratzen zuten. Gentile gramatika normatiboaren irakaskuntzaren kontra zegoen. Gramatika espontaneoki ikas zitekeela defendatzen zuen, hizkuntzaren erabileraren bidez.
Gramsci-k salatu zuen Gentile-ren jarrera hizkuntz liberalismo bezala, hizkuntzari laissez-faire hastapenaren aplikazio bat bezala.
Jarrera honek, Gramsci-k zioenez, estratifikazio soziala indartzen du: herri klaseak dialektoaren mugen barnean hersten ditu eta intelektualen eta klase hegemonikoen kultur garaiaz jabetzea eragozten die.
Aitzitik, gramatika normatibo baten irakaskuntzak, irakaskuntza publikoak, noski, kultura nazional-herrikoi baten sorkura errazten du eta sozialismoari bidea zabaltzen dio, herriaren kultura goratuz, herriaren mundu-ikusmena, zentzu arrunta eta folklorea, goiko kultura bat bihurtuz.
(Iaz Bilbon "MARX-en ASTEAN" Jon Juaristi emandako hitzaldiaren laburpena).
